جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سوره واقعه یکی از سوره هایی است که صحبت از قیامت در آن نکته برجسته ای است و این سوره در پاسخ به آنچه شک کنندگان می گویند به موضوع آخرت می پردازد. هدف ما در این تحقیق، تشریح و تحلیل تفسیر صدرالمطالحین شیرازی و تفسیر علامه طباطبایی از سوره واقعه، مقایسه این دو تفسیر در این زمینه و بیان تفاوت ها و شباهت ها در تفاسیر است. این دو متفکر با رویکرد توصیفی- تحلیلی. در تحقیق حاضر به نتایجی دست یافتیم که عبارتند از: هر دو مفسر از همه امکانات استفاده کردند تا تفسیر کاملی از این سوره به ما بدهند، لذا معانی و مفاهیم موجود در این آیات مبارکه را از آن استخراج کردند. همچنین به دلیل نگاه فلسفی صدرالدین شیرازی به این سوره و دیدگاه غالب تفسیری قرآنی در این سوره، تفاوت محتوایی زیادی بین این دو تفسیر از سوره واقعه یافتیم. از علامه طباطبایی. اما شباهت‌های زیادی نیز بین این دو تفسیر یافتیم، مانند انتقال تفاسیر سایر اندیشمندان و روایات تفسیری و استفاده از نظرات مفسران و احادیث منقول و تفسیر آیات سوره واقعه به شیوه تفسیر. قرآن توسط قرآن و توجه به اشکالات مطرح شده در خصوص آیات در تفسیر آیات مبارکه و تلاش برای پاسخگویی به این اشکال.

واژه ملک و مشتقات آن نزدیک به نود مرتبه در آیات قرآن کریم آمده است.« اصل مَلَک ، مألَک به تقدیم همزه از ألوک به معنای رسالت است ، سپس لام در آن مقدم است و مَلّاک خوانده می شود و سپس همزه به دلیل کثرت استعمال حذف و به مَلَک تغییر پیدا می کند و هنگام جمع ، همزه آن بر گردانده شده و گفته می شود ملائکه.» (قرشی ، 1354، قاموس قرآن ، ج6 ، ص275). علامه طباطبائی (1281-1360 ه ش) در ذیل آیه 1 سوره فاطر بحث فرشتگان را این چنین مطرح می کند« جاعل الملائکه رسلا اولی اجنحه مثنی و ثلاث و رباع » ، کلمه " ملائکه " جمع ملک ـ به فتحه لام ـ است ، که موجوداتی هستند مخلوق خدا ، و واسطه هایی بین او و بین عالم مشهود ، که آنان را موکل بر امور عالم تکوین و تشریع کرده است ، و بندگان محترمی هستند که هرگز خدا را در هر صورتی که به ایشان فرمان بدهد نافرمانی نمی کنند ، و به هر چه مأمور شوند انجام می دهند. بنابرآین ، جمله « جاعل الملائکه رسلا » اشعار بلکه دلالت دارد بر اینکه تمام ملائکه ، چون کلمه ملائکه جمع است و در آیه با الف و لام آمده افاده عموم می کند ـ رسولان و واسطه هایی بین خدا و بین خلق هستند ، تا اوامر تکوینی و تشریعی او را انجام دهند ، و دیگر وجهی ندارد که ما کلمه «رسل » را که در آیه است ، اختصاص دهیم به آن ملائکه ای که بر انبیاء نازل می شدند ، با اینکه قرآن کلمه «رسل » را بر ملائکه ای که واسطه وحی نبودند نیز اطلاق کرده ،از آن جمله در آیه 61 سوره انعام فرموده «حتی اذا جاء احدکم الموت توفته رسلنا » و نیز در آیه21 سوره یونس فرموده:« انّ رسلنا یکتبون ما تمکرون » ونیز درآیه 31 سوره عنکبوت فرموده: « ولمّا جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری قالوا انّا مهلکوا اهل هذه القریه » و کلمه « أجنحه » جمع « جناح » است که در پرندگان به منزله دست انسان است ، وپرندگان به وسیله آن پرواز می کنند ، و به فضا می روند و بر می گردند ، واز جایی به جای دیگر نقل مکان می کنند. وجود فرشتگان نیز مجهز به چیزی است که می توانند با آن کاری را بکنند که پرندگان آن کار را با بال خود انجام می دهند ، یعنی ملائکه هم مجهز به چیزی هستند که با آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می روند ، و از جایی به جای دیگر که مأمور باشند می روند ، قرآن نام آن چیز را « جناح » (بال) گذاشته ، و این نامگذاری مستلزم آن نیست که بگوییم ملائکه دو بال نظیر پرندگان دارند ، که پوشیده از پَر است ، چون صرف اطلاق لفظ مستلزم آن جناح ، نیست ، همچنان که الفاظ دیگری نظیر جناح نیز مستلزم معانی معهود نمی باشد ؛ مثلاً ، وقتی کلمه عرش و کرسی و لوح و قلم و امثال آن را در باره خدای تعالی اطلاق می کنیم ، نمی گوییم عرش آنها و کرسی و لوح و قلمش نظیر کرسی و لوح و قلم ماست ، بله این مقدار را از لفظ جناح می فهمیم که : نتیجه ای را که پرندگان از بالهای خود می گیرند ، ملائکه هم آن نتیجه را می گیرند ، و امّا اینکه چطور ان نتیجه را می گیرند از لفظ جناح نمی توان به دست آورد. جمله « اولی اجنحه مثنی و ثلاث و رباع » صفت ملائکه است ، و کلمه «مثنی » و « ثلاث » و کلمه « رباع » هر سه الفاظی هستند که بر تکرار عدد دلالت دارند ، یعنی کلمه «مثنی »به معنای دو تا دو تا است ، و کلمه « ثلاث » به معنای سه تا سه تا ، و کلمه « رباع » به معنای چهار تا چهار تا است. گویا خداوند بعضی از فرشتگان را ، دو بال داده و بعضی را سه بال ، و بعضی را چهار بال . و جمله « یزید فی الخلق ما یشاء » ـ بر حسب سیاق ، خالی از اشاره به این نکته نیست ، که بعضی از ملائکه بیش از چهار بال هم دارند . « انّ الله علی کلّ شیء قدیر » ـ این جمله تمامی مطالب قبلی را تعلیل می کند ، ممکن هم هست تنها تعلیل جمله اخیر باشد ، ولی ـ احتمال اول روشن تر به نظر می رسد (طباطبائی ، 1363 ، تفسر المیزان ، ج 17 ص 5 ـ10). در کتاب بحار الانوار از کتاب اختصاص نقل کرده است که وی به سند خود از معلی بن محمد ، و او با اسقاط نام راویان از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمود : « خدای عزّوجلّ ملائکه را از نور آفرید » (مجلسی ، بحار الانوار ، ج 59 ، ص191 ، حدیث 48). و نیز در تفسیر قمی آمده که امام صادق (علیه السلام ) فرمود : ملائکه آب و طعام نمی خورند ، و برای او فرشتگانی دیگر است که تا روز قیامت یکسره در سجده اند ( قمی ، تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 206 ) و نیز در تفسیر نور الثقلین آمده که امام صادق (علیه السلام ) به نقل از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم ) فرموده :هیچ موجودی از مخلوقات خدا نیست که عددش بیشتر از ملائکه باشد (عروسی حویزی ، تفسیر نورالثقلین ، ج 4 ، ص 34 ،حدیث 20 ). و نیز در تفسیر قمی آمده که امیر المؤمنین ( علیه السلام ) در باره خلقت ملائکه فرموده : خدایا ملائکه را بیافریدی و در آسمانت جای دادی ، ملائکه ای که نه در آنان سستی هست و نه غفلت ، و نه در ایشان معصیتی مفهوم دارد. آری آنها داناترین خلق تو به تو هستند وترسنده ترین خلق تو از تواند ، و مقرب ترین خلق تو به تواند و عامل ترین خلق تو به فرمان تواند ، نه خواب بر دیدگان ایشان مسلط می شود ، و نه سهو عقول ، و نه خستگی بدن ها ، ایشان نه در پشت پدران جای می گیرند ، و نه در رحم مادران ؛ و نه خلقتشان از ماء مهین است ، بلکه تو ای خدا ایشان را به نوعی دیگر ایجاد کرده ای ، و در آسمانهایت منزل دادی ، و با جای دادنت در جوار خود اکرامشان کرده ای ، و بر وحی خود امین ساختی ، و آفات را از ایشان دور کردی ، و از بلاها محافظتشان فرمودی ، و از گناهان پاکشان ساختی ، اگر قوت تو نبود خود قوی نمی شدند ، و اگر تثبیت تو نبود خودشان ثابت قدم نمی گشتند و اگر رحمت تو نبود اطاعت تو نمی کردند ، و اگر تو نبودی آنها هم نبودند . لیکن اگر آنها که این همه نزد تو مقام دارند ، و تو را اطاعت می کنند و نزدت دارای منزلتند ، و غفلتشان از امر تو اندک است ، آنچه را که از تو بر ایشان پوشیده مانده ، مشاهده می کردند ، و آن عظمت را که تا کنون از تو پی نبرده ان

«غرر آیات» آیاتی کلیدی و راهگشا در تفسیر قرآن که در روشن‌سازی ابهامات و کشف مراد خداوند متعال در دیگر آیات نقش مهمی ایفا می‌کنند. این روش تفسیری، با تأکید بر تفسیر قرآن به قرآن، از روش‌های مؤثر علامه طباطبایی و علامه جوادی است که در آن، آیاتی که محتوای توحیدی، اصلی و برجسته دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگرچه علامه طباطبایی در منابع خود به طور مستقیم به ملاک‌های شناسایی «غرر آیات» اشاره نکرده است، علامه جوادی در مقدمه المیزان، ملاک اصلی را دارا بودن محتوای توحیدی و شاخص بودن آیاتی خاص برای استنباط فروع اعتقادی و اخلاقی ذکر کرده است. آیه ۲۱ حجر، به دلیل دارا بودن اصل توحیدی و نقش کلیدی آن در تبیین خلقت و تقدیر، در تفسیر المیزان و تسنیم بسیار برجسته است و کارکردهای متنوعی، از جمله تبیین روایات شأن نزول و تفسیر معنا، در هر دو تفسیر داشته و در تفسیر تسنیم فراوانی بیشتری دارد.

از مهم‌ترین بحث‌هایی که در تفسیر قرآن کریم بسیار اهمیت دارد و باعث نشر علم و شناخت مذاهب اسلامی از یکدیگر می‌شود، تفسیر تطبیقی می‌باشد. هدف این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی و تطبیقی انجام شده، بررسی تطبیقی این سوره در نگاه دو مفسر است.براساس یافته‌های تحقیق نویسنده در بحث تفسیر تطبیقی سوره ملک، به اشتراکات فراوان و اختلافاتی در روش و محتوا مابین مرحوم علامه طباطبایی و ابن عاشور رسیده است. 1. در فصل اول که براهین درباره‌ی ربوبیت الهی بحث شده که به گفته‌ی ابن عاشور و مرحوم علامه با شگرف آغازی (برائت استهلال)تمام غرض سوره ملک را بیان شده .مالکیت مطلق و وابستگی جهان ، آفرینش حکیمانه مرگ و حیات ، خالقیت بی نقص و هماهنگ کیهانی ، ربوبیت الهی را اثبات می‌کند. در مسئله‌ی عدمی یا وجودی مرگ و خلقت مرگ اختلافاتی بین مرحوم علامه و جناب ابن عاشور وجود دارد. .2.در فصل دوم به گفته مرحوم علامه و جناب ابن عاشور کسانی که به ربوبیت الهی اعتقاد دارند منکران و کفار هستند و کسانی اعتقاد دارند مومنان به ربوبیت الهی اند که در آیات 6 تا 14 کیفر منکران و پاداش معتقدان و علم خداوند که آگاهی خدا به تمام احوالات انسان ها می‌باشد لازمه جزا و پاداش خدا و این جزا و کیفر شامل جهنم جوشان ، بدگویی خازنان جهنم و دیگر عذاب های جهنمی می‌باشد.در مقابل جزا و کیفر کافران پاداش معتقدان به ربوبیت هست که اوصاف آنها خشیه الهی است. درباره‌ی تفسیر عبارت َ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْب‌ اختلاف معنایی و مفهومی وجود دارد که غیب چه مفهومی دارد. و در بحث خلق افعال انسان توسط خداوند این اختلاف به وضوح در قلم هر دو مفسر دیده می‌شود .3. در فصل سوم به گفته علامه و ابن عاشورخداوند متعال در آیات 15 ال 30 نشانه‌هایی را که همراه با انذار و تخویف هست از قبیل مسائل زمین شناختی و بحث های در مورد پرندگان و درمورد انسان شنوایی و بینایی و عقل بیان می‌کند و علامه بیان می کند این نشانه ها با توجه به سیاق همراه با خوف و انذار است اما ابن عاشور این ها را یک سلسله علل بیان کرد که از طریق عطف غرض به غرض مطالب را به هم ارتباط می‌داد.اختلاف در روش و اسلوب کار:1.مبنای اصلی تفسیری علامه طباطبایی (ره)، تفسیر قرآن به قرآن است. اما مبنای اصلی تفسیری ابن عاشور توجه لازم به لغت و تلاش فراوان در اشراب عقل گرایی و کوشش می‌کند که سمت وسوی تفسیر را تحقیقی نماید. 2. علامه طباطبایی (ره) از ادبیات عرب به‌اندازه نیاز استفاده می‌کند. اما ابن عاشور به کمک ادبیات عرب جملات را به هم ربط داده و از آن نتیجه می‌گیرد. 3. علامه طباطبایی (ره) ابتدا بحث تفسیری را بر مبنای خودش مطرح می‌کند بعد بحث تفسیر روایی را تحت عنوان مستقلی در آخر هر بحث مطرح می‌کند؛ اما ابن عاشور در ضمن تفسیر آیات از روایات استفاده می‌کند.

دین اسلام ،باتاکیدبر رحمت ومغفرت الهی،همواره راهی برای امیدوری به آمرزش گناهکاران فراهم کرده است. یکی از مهمترین مفاهیم در این زمینه،"شفاعت" است. شفاعت،به معنای وساطت و میانجی گری ،نقش مهمی در ایجاد امید وانگیزه برای بازگشت به سوی خداوند دارد. مفهوم شفاعت در طول تاریخ اسلام،همواره مورد بحث وبررسی متکلمان ،فقیهان ومفسران قرار داشته است. ودر تبیین رابطه ی بین خالق و مخلوق و نیز تبیین سرنوشت انسان در آخرت،نقش مهمی ایفا کرده است .دیدگاههای مختلفی در مورد شرایط،گستره و انواع شفاعت مطرح شده است. در این میان،مفسران قرآن کریم،به عنوان شارحان اصلی متون دینی ،با استناد به آیات قرآنی وروایات،تلاش کرده اند تا ابعاد مختلف این مفهوم را تبیین کنند. مفسران اسلامی ، به دلیل قرار گرفتن در معرض چالشهای جدیدوتحولات فکری واجتماعی ،تلاش کرده اند تا فهمی نواز مفاهیم دینی،از جمله شفاعت ارائه دهند. در میان مفسران اسلامی ،دیدگاههای متفاوتی در مورد شفاعت برای مسلمان گناهکار وجود دارد.برخی از مفسران،با استناد به آیات وروایات ،شفاعت را به عنوان یکی از راههای آمرزش گناهان می پذیرند،در حالیکه برخی دیگر،با تاکید براهمیت توبه وعمل صالح،شفاعت را محدود به شرایط خاصی می دانند یا آن را به طور کلی رد می کنند. این اختلافات دیدگاهی ،می تواند تاثیر قابل توجهی بر برداشت های مختلف از مفهوم شفاعت ونقش آن در زندگی مسلمانان داشته باشد.به عنوان مثال،برخی ممکن است با تکیه بر مفهوم شفاعت،از انجام وظایف دینی و مسئولیت های فردی و احتماعی خود غفلت کنند. از این رو،ضروری است که دیدگاه های مختلف مفسران اسلامی در مورد شفاعت،به صورت دقیق ومنصفانه مورد بررسی وتحلیل قرار گیرد. با وجود اهمیت موضوع ،تاکنون پزوهشی جامع که به طور خاص به مقایسه دیدگاه های مفسران اسلامی در مورد شفاعت برای مسلمانان گناهکاربپردازد،انجام نشده است.بنابراین ،مساله اصلی این پزوهش،بررسی ومقایسه دیدگاه سه مفسر از سه مکتب معتزله ،اشاعره وشیعه(کشاف،روح المعانی والمیزان)در مورد شفاعت برای مسلمان گناهکار است.این پزوهش تلاش می کند تا: 1-دیدگاه های سه مفسراز سه مکتب معتزله ،اشاعر، وشیعه (کشاف،روح المعانی، المیزان)در مورد شفاعت برای مسلمان گناهکار را شناسایی وتحلیل کند. 2-نقاط اشتراک وافتراق این دیدگاه ها را مشخص کند. انجام این پزوهش به دلایل زیر ضروری است: 1- نبود پزوهشی جامع در این زمینه 2- اهمیت بررسی دیدگاه های مفسران اسلامی به دلیل تاثیر گذاری آنها بر افکارعمومی 3- کمک به فهم بهتر و دقیق ترمفهوم شفاعت ورفع ابهامات موجود اهداف پزوهش عبارتند از : 1-شناسایی و تحلیل دید گاه سه مفسر از سه مکتب معتزله،اشاعره وشیعه در مورد شفاعت مسلمان گناهکار 2-مقایسه دید گاه های سه مفسر از سه مکتب معتزله ،اشاعره وشیعه این تحقیق تلاش می کند به این سوالات پاسخ دهد: سوال اصلی: نقاط اشتراک وافتراق دیدگاه تفاسیر(کشاف،روح المعانی والمیزان)در مورد شفاعت مسلمان گناهکار چیست؟ سوالات فرعی: 1-نقاط اشتراک تفاسیر(کشاف ،روح المعانی والمیزان)درباره شفاعت مسلمان گناهکار چیست؟ 2-نقاط افتراق تفاسیر (کشاف، روح المعانی و المیزان )درباره شفاعت مسلمان گناهکار چیست؟

توحید در عبادت از مسائل مهم اعتقادی جامعه بشری در تمام اعصار و زمان‌ها به شمار می‏رود؛ مهم‌ترین مسئله در مباحث مربوط به این توحید معیار شناخت آن مى‏باشد، ابعاد مختلف توحید عبادی، در این تحقیق مطرح ‌شده است. هدف در بحث حاضر به بررسی معیار توحید عبادی از دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی در تفاسیر المیزان و تفسیر کبیر است، از آن‌ جهتی که حقیقت توحید یکی است و هیچ دانشمند تردید در مسئله توحید ندارد؛ ولی در مقام بحث مرتبه‌های گوناگونی و مراتب مختلفی دارد که با دقت عقلی از مسائل علمی دقیق‌تر و ترک آن از همه دشوارتر از جهت شناخت دقیق آن است. مهم‌ترین مبحث توحید عبادی این‌که عبادت از اطاعت بالاتر است، اطاعت غیر خدا ممکن است در حد شرک نرسد؛ ولی عبادت غیر خداوند قطعاً سر از شرک در می‌آورد. از بررسی مجموع آیات در مورد توحید عبادی از بیانات علامه طباطبایی و فخر رازی استفاده می‌شود، توحید محور تمام آموزه‌های دینی است، تمام اصول و فروع اسلام از آن سرچشمه می‌گیرد و توحید عبادی محور اصلی سایر مراتب توحیدها است.

پایان‌نامه حاضر با بررسی بیش از 110 آیه به واکاوی مفهوم مهدویت در دو تفسیر برجسته شیعه، المیزان اثر علامه طباطبایی و البرهان اثر علامه بحرانی، می‌پردازد. این پژوهش با توجه به نقش امام در هدایت ایصالی انسان و اهمیت معرفت امام در اندیشه شیعه به بررسی ده مفهوم اساسی و مطرح مهدویت از دیدگاه‌های تفسیری این دو مفسر بزرگ پرداخته است. امامت به‌عنوان یکی از اصول اساسی دین اسلام، جایگاه ویژه‌ای در نظام اعتقادی شیعه دارد و مهدویت، اوج این مفهوم را در قالب وجود امام زنده‌ای که واسطه فیض الهی است، نشان می‌دهد. قرآن کریم با آیاتی نظیر «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» (اسراء 17: 71) بر وجوب وجود امام و نقش اساسی او در حیات فردی و اجتماعی انسان تأکید دارد. این پژوهش با تحلیل این آیات و دیگر شواهد قرآنی و روایی، به بررسی مبانی معرفتی و اعتقادی مهدویت در آثار دو مفسر پرداخته است. در این پژوهش، ده مفهوم شاخص مهدویت در المیزان با رویکرد عقلی و فلسفی علامه طباطبایی و تأکید او بر هدایتی مبتنی بر علم الهی و نظام هستی‌شناختی، و البرهان با رویکرد نقلی و روایی علامه بحرانی که به تبیین مصداقی و تاریخی مهدویت می‌پردازد، مورد بحث و مقایسه قرار گرفته است. پژوهش با تأکید بر ضرورت وجود امام حی در تمامی دوران‌ها، به‌عنوان واسطه فیض الهی آغاز می‌شود و در ادامه، غیبت امام زمان (عج) و فلسفه آن، انتظار فرج به‌عنوان راهبردی معنوی برای پیوند مؤمنان با امام عصر (عج) در دوران غیبت، علائم ظهور و ویژگی‌های یاران امام عصر (عج) با استناد به تفاسیر آیات قرآنی مرتبط بررسی شده است. همچنین ظهور و قیام حضرت مهدی (عج) و اهداف بلند ایشان در استقرار عدالت جهانی، رجعت، به‌عنوان یکی از وعده‌های الهی برای بازگرداندن انسان‌های برگزیده، و تشکیل حکومت جهانی امام عصر (عج) با تأکید بر حاکمیت قرآن و عدالت، در مراتب بعدی پژوهش تبیین شده است. این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی و بر پایه تفاسیر و روایات اهل بیت (ع) تلاش کرده است تصویری دقیق از آموزه مهدویت در قرآن ارائه دهد.

مهدویت یکی از مباحث مهمی است که در آیات متعددی از قرآن به آن اشاره شده است. اگر چه بحث مهدویت در قرآن از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت بررسی شده ولی در زمینه بررسی تطبیقی دیدگاه های المیزان و روح المعانی پژوهشی صورت نگرفته است. این تحقیق به دنبال کشف دیدگاه های علامه طباطبایی در المیزان و دیدگاه های آلوسی در تفسیر روح المعانی در آیات مهدویت و بررسی تطبیقی آن است. علامه طباطبایی آیات متعددی را مربوط به مهدویت دانسته و تحت عنوان : مهدی مصداق غیب، ظهور مهدی (ع) ، نشانه های ظهور، یاران حضرت مهدی (ع)، رجعت، ظهور مهدی مهلت نهایی اهل کتاب، مهدی مصداق اولو الـأمر، انتظار فرج، اظهار دین و... بحث کرده است. آلوسی نیز در موارد متعددی به مباحث مهدویت ذیل آیات اشاره کرده است. از جمله وجوه اشتراک دو مفسر در آیات مهدویت به عنوان نمونه اعتقاد به حتمیت ظهور مهدی و فراگیری عدل و داد در جهان است و از جمله وجوه افتراق دو مفسر در این بحث به عنوان نمونه اعتقاد علامه طباطبایی به مسئله رجعت و دفاع از آن در تفسیر و عدم اعتقاد به مسئله رجعت از سوی آلوسی است. با توجه به بررسی های صورت گرفته تفسیر المیزان حدود 35 آیه را به صورت صریح یا اشاره مربوط به مباحث مهدویت دانسته ولی آلوسی ارتباط حدود 17 مورد از این آیات را به مسئله مهدویت پذیرفته است. بنابر این اختلاف نظر دو مفسر در 18 آیه می باشد.

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در میان قومی امی مبعوث شد تا به مدد قرآن از همان مردم امی انسان‌هایی اخلاق‌مدار بسازد و با همین مردم، اخلاق را به کمال برساند. این هدف، به‌طور جدی در طرح تحول قرآن از سوی خداوند متعال قرار داشت. جزء سی‌ام قرآن که شامل 37 سوره از سور مفصّلات است و بیشتر آنها مکی و از سوره‌های اوایل نزول قرآن به شمار می‌روند، دارای مضامین اخلاقی بلندی در قالب آیاتی کوتاه و تاثیرگذار است. این جزء قرآن، منبعی غنی برای استخراج آموزه‌های اخلاقی است که می‌تواند انسان را در راستای رشد فردی و اجتماعی هدایت کند.این پژوهش به بررسی این سؤال اصلی پرداخته است که چه آموزه‌های اخلاقی (رذایل و فضایل اخلاقی) در جزء سی‌ام قرآن کریم وجود دارد و تفسیرهای دو اثر المیزان و فی ظلال القرآن چگونه به تبیین و تحلیل این آموزه‌ها پرداخته‌اند؟ هدف اصلی تحقیق، دستیابی به آموزه‌های اخلاقی جزء سی‌ام قرآن و مقایسه تفسیرهای دو اثر مذکور در این زمینه است. این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و از تفسیر سوره‌های جزء سی‌ام قرآن در دو گنجینه تفسیری یادشده بهره برده است.آموزه‌های اخلاق بندگی در جزء سی‌ام قرآن به دو دسته رذایل و فضایل اخلاقی تقسیم می‌شود. فضایل اخلاق بندگی شامل شهادت به یکتایی خداوند، تقدیس و تنزیه اسم پروردگار، شکرگزاری، ترس از خدا و خشیت است. رذایل اخلاق بندگی شامل طغیان انسان در مقابل خدا، کفران نعمت و فراموشی رجعت به سوی پروردگار است.از جمله دیگر نتایج این پژوهش این است که آموزه‌های اخلاق فردی نیز در این جزء به دو بخش فضایل و رذایل اخلاق فردی تقسیم می‌شود. فضایل اخلاق فردی دربرگیرنده تزکیه و پاکی باطن، صبر (خصوصاً صبر در مقابل هوای نفس)، و بازداشتن نفس از هوا است. در مقابل، رذایل اخلاق فردی شامل تکاثر، بخل و ترجیح دنیا بر آخرت می‌باشد.آخرین مورد از نتایج این پژوهش آموزه‌های اخلاق اجتماعی در جزء سی‌ام قرآن کریم است که شامل فضایل و رذایل اخلاقی است. فضایل اخلاق اجتماعی شامل تواصی به صبر، تواصی به حق، تواصی به مرحمت و انفاق است. رذایل اخلاق اجتماعی شامل حسادت، عبوس بودن، کم‌فروشی و عیب‌جویی و طعنه زدن می‌باشد.این پژوهش نشان داد که تفسیرهای المیزان و فی ظلال القرآن هرکدام از منظر خاص خود به تبیین و تحلیل آموزه‌های اخلاقی قرآن پرداخته‌اند و با استفاده از رویکردهای تفسیری مختلف، مفاهیم اخلاقی قرآن را در قالبی جامع و معنادار توضیح داده‌اند. در نهایت، این پژوهش تأکید می‌کند که آموزه‌های اخلاقی جزء سی‌ام قرآن می‌توانند به‌عنوان نقشه‌راهی برای اصلاح فردی و اجتماعی مسلمانان عمل کنند و توجه به آن‌ها می‌تواند به تحولی مثبت در جامعه اسلامی منجر شود.