جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایات و اخبار سبب نزول به مثابة جهت‌دهندة کار مفسّر در تعیین مراد خداوند از کلام اوست؛ زیرا در برخی موارد، معنای آیه از ساخت زبانی و ترکیبی و بافتی آن استخراج نمی‌شود، بلکه از معارف خارج از متن دینی طلب می‌شود. روشن است که میزان تکیّه بر سبب نزول در تفسیر از آیه‌‌ای به آیة دیگر و از مفسّری به مفسّری دیگر، متفاوت است؛ ازجمله این‌که برخلاف تفاسیر گذشته، در دوران معاصر نقش این روایات کم‌رنگ‌تر شده است. این مقاله به بررسی «جایگاه روایات سبب نزول، کارکردها و معیارهای نقد آنها» در تفسیر فی ظلال القرآن که یکی از مهم‌ترین تفاسیر معاصر به حساب می‌آید، پرداخته است. پس از مطالعة کامل تفسیر، ابتدا، اطّلاعات جامع و کلّی دربارة جایگاه روایات سبب نزول و میزان بهره‌مندی و کیفیّت نقل آنها ارائه و سپس، به بیان کارکردهای آن روایات در تفسیر پرداخته شده است. بیان ملاک‌های نقد و تحلیل روایات سبب نزول از منظر سیّد قطب به همراه تحلیل انتقادی آن ملاک‌ها، آخرین بخش مقالة حاضر را تشکیل می‌دهد.

آیة 282 سورة بقره، معروف به آیة دَین، بزرگترین آیه قرآن است که از جنبه­های گوناگون، خصوصاً فقهی و حقوقی، توجّه پژوهشگران را برانگیخته است. از آنجا که ترجمه­های قرآن، بیشتر در دسترس هستند و همگان از آنها استفاده می­کنند، تحقیق در ترجمة دقیق آیات قرآن، بویژه آیات پرکاربرد در زندگی مردم، اهمیت فراوان دارد. در این نوشتار با استفاده از تفاسیر معتبر، 15 ترجمه مشهور و معاصر فارسی از آیة دَین نقد و بررسی شده و در هر فراز از آیه، لغزش­های مترجمان بیان گردیده و ترجمة دقیق­تر ارائه شده است. مطالعه و دقّت در این ترجمه­ها پژوهشگر را به این نتیجه می­رساند که اغلب، ترجمه­ای که به اندازه کافی دقیق باشد برای تمام این آیه ارائه نشده و هر یک از مترجمان در ترجمة فرازهایی از آیه، لغزش­هایی داشته­اند. این امر لزوم ارائة ترجمه­های گروهی از قرآن را تقویت می­کند.

از جمله مباحث در تفسیر و علوم قرآن، مبحث متشابه است که ماخوذ از آیه هفتم سوره آل عمران می باشد دانشمندان علوم قران و مفسیرین پیرامون این مبحث نظراتی ارائه کرده اند که از بارزترین انها می توان از از علامه طباطبایی و ابن عاشور نام برد. از نگاه علامه طباطبایی متشابه طوری است که مقصود از آن برای فهم شنونده روشن نیست، و چنان نیست که شنونده به مجرد شنیدن آن، مراد از آنرا درک کند، بلکه در این که منظور، فلان معنا است یا آن معنای دیگر تردید می کند، و تردیدش بر طرف نمی شود تا آن که به آیات محکم رجوع نموده و به کمک آنها معنای آیات متشابه را مشخص ‌ کند. اما ابن عاشور بر این است متشابه خلی الدلاله علی المعنی است و وصفی است که به وسیله آن آیاتی که دلالت بر معانی متشابه می کند، توصیف می شود که هر یک مقصود است، یعنی آنها از نظر اعتبار قصد به آن شباهت دارند و برخی از آنها به برخی دیگر ارجح نیستند. این رساله به بررسی تطبیقی تفسیر آیات متشابه در برخی از صفات تشبیهی خداوند می پردازد، و از نتایج مهم این رساله می توان به این نکته اشار کرد که علامه طباطبایی با استناد به حدیثی از امام رضا علیه السلام که می فرماید: «مردم در توحید دارای سه مذهب هستند: نفی. تشبیه و اثبات بدون تشبیه.»، مذهب اثبات بدون تشبیه را برمی گزیند که اصل معنای هر صفتی برای خداوند صادق بوده و خصوصیاتی که آن صفت در ممکنات و مخلوقات به خود گرفته از حقتعالی نفی شود و به عبارت دیگر اصل صفت اثبات، و محدودیت آن به حدود امکانی نفی گردد. اما ابن عاشور آیات را بر اساس مذهب اشعری خود تفسیر می کند، مگر در موارد معدودی که گرایش معتزلی را برمی گزیند است. روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی-موضوعی است که تفسیر برخی آیات متشابه در باب صفات الهی را در دو تفسیر المیزان و التحریر و التنویر را بررسی و سپس به مقایسه و مشترکات و مفترقات آنها پرداخته است.

یکی از بارزترین جنبه هایی که قران کریم به آن توجه دارد، مَثَل ها هستند، مَثَل ها از شیواترین روش های بیان و خلاصه ترین آنها از لحاظ تاثیر بر دل هاست. مَثَل قرانی نوعی از اَشکال بیانی و تمثیلی به حساب می آید و روش های آموزشی مختلفی دارد مانند برانگیختن، ترساندن، یادآوری، نصیحت و تشویق. بسیاری از علماء، ادباء و مفسرین از مکاتب فکری مختلف و در طول اعصار از أمثال استفاده کرده اند. تعریف ضرب المثل، همانند و انواع و اقسام آن را به تفصیل بیان کرده اند، ضرب المثل خلاصه را به تفصیل بیان می کند، مبهم را آشکار می کند و هدف را از لحاظ تجسم آن به صورت محسوس به ذهن نزدیک می کند. استفاده از مَثَل ها در قران و از طرف خدای تعالی برای بندگانش، به منظور آسانی فهم و درک و آسانی دسترسی به آن است تا جایی که در روز قیامت برای کسی حجّتی نباشد و تمام دلائل، عقلی، موجود و اشاره به یگانگی خداوند متعال است. در بحث خودم به مَثَل های تفسیر المیزان از علامه محمدحسین طباطبایی پرداخته ام، بحث بر پایه روش استقرایی است و در خلال مجموعه آیات قرانی که ویژه اَمثال قرانی صریح است، به مثل ها می پردازم، و همچنین نظر علامه طباطبایی و نظرات برجسته ترین مفسران در تفسیر المیزان را آورده ام و در پایان احادیث و روایات تفسیری از پیامبر و اهل بیت ایشان در خلال سخنان، اعمال و تایید آنان درباره اَمثال قرانی و اهمیت آنها است. مَثَل هایی که در قران آمده، مثل های عامه هستند که به گوش همه مردم می خورد، ولی اِشراف به حقیقت معانی و نیّات اصلی آن خاص اهل علم است از کسانی که حقایق امور را درک می کنند و در ظواهر آنها ثابت نمی مانند.

ترجمه‎ ی قرآن آیت ­اللّه صادقی تهرانی، ازجمله ترجمه ­های دوران معاصر است که با نگاهی متفاوت به قرآن نگاشته شده است. ریشه این نگاه متفاوت را باید در تفسیر ایشان با عنوان «الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن» جستجو کرد. مطالب دقیق این ترجمه اگرچه بسیار است؛ اما مطمئـنّاً هیچ ترجمه­ ای مخصوصاً ترجمه‎ قرآن، بدون ایراد و اشکال نخواهد بود و ترجمه‎ حاضر نیز از این قاعده مستثنا نیست. نوشتار حاضر، کوششی است در جهت تبیین برخی از نکاتی که در ترجمه‎ ایشان رعایت نشده و لذا نقدهایی را به همراه دارد. موارد منتخب به عنوان مثال­هایی است که می­تواند ما را به شناخت بهتر از این ترجمه رهنمون شود. تا حد امکان تلاش شده است، نقدها، مبتنی بر قواعد ادبیات عرب و دیدگاه ­های مفسّران باشد و از گمانه­ زنی و مطالب بی­پایه خودداری گردد تا نسبت اشتباه به این ترجمه داده نشود. اشتباه در سطح واژگان، برخی حروف، افعال، افزوده­ ها، قرائن کلام، کنایه­ ها، ترجمه ‎ تحت­ اللفظی و دوگانگی در ترجمه، ازجمله مواردی است که بدان اشاره می ­شود.

فطرت از مفاهیمی است که در قرآن و روایات اهل بیتb جایگاه رفیعی دارد و شناخت دقیق آن می‌تواند بسیاری از گره‌های معرفتی انسان را بگشاید و جهت زندگی او را معلوم و او در مسیر رستگاری قرار دهد. پرسش اصلی این نوشته آن است که آیا می‌توان با بررسی آرای مفسّران و مُحدّثان به شناخت جامعی از این مهم دست یافت؟ برای این منظور تلاش کرده ایم ضمن بررسی معنای لغوی و اصلاحی واژۀ فطرت، آن را از دیدگاه فیض کاشانی و علامه طباطبایی و با استفاده از روایات، به روش اسنادی- تحلیلی واکاوی کنیم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه هر دو مفسّر در راستای فطرت توحیدی، مقصد نهایی و نقش انبیا در به‌کمال‌رساندن آن و رابطۀ فطرت و شرع تا حدّی به هم نزدیک است؛ اما در موضوع رهاشدن مردم در ترک اکتساب معرفت به خدا در امور فطری، همچنین علّت فطری‌بودن نبوّت و امامت و زبان فطرت در عالم ذرّ نظر یکسانی ندارند.

تبیین و ریشه یابی رویکرد تفسیری آلوسی به عنوان یکی از مفسران منتسب به سلفیه در مباحث کلامی-اعتقادی در تفسیر روح المعانی امری مهم است. آلوسی به سان دیگر سلفیان و فرق کلامی و عقیدتی برآن است تا اصول موضوعه خود در مباحث مختلف را منبعث از تفسیرصحیح آیات قرآنی جلوه دهد. در همین راستا واکاوی مبانی تفسیری و کلامی وی که منتسب به جریان فکری سلفیه است موضوعیت می یابد. آنچه در یک نگاه گذرا به آراء آلوسی در مسائل مختلفی مانند توحید و نبوت و معاد و عدل رخ می نماید عدم تناسب اندیشه وی با اندیشه قاطبه سلفیه است که ممکن است منجر به حکم نمودن محقق به تهافت و عدم انسجام دیدگاه وی گردد؛ اما با بررسی دیگاه های وی در باره امامت و رجعت متوجه می شویم که وی راه و رویه سلفیان را پیموده وهم سو با اندیشه آنها شده است، لذا شایسته است با رویکردی علمی و نظام مند حقیقت باور آلوسی و مبانی آن را کشف نموده و نسبت آن را با دیدگاه عام سلفیون بسنجیم. آلوسی در غالب مباحث توحید و لوازم آن اختلافات مبنایی عدیده ای را با مدعیان منهج سلفیه رقم زده است و توافق تامی با رویکرد افراطی سلفی ها در این مسأله ندارد. وی در مسأله عصمت انبیاء همسو با دیدگاه های سلفیه بوده اما در باره آیاتی که عصمت پیامبر اکرم (ص) را بیان می کند روشی معتدل نسبت به اسلاف سلفیه پیش گرفته است. آلوسی در مبحث امامت، متعرض عقاید امامیه می شود و با طرح اشکالاتی سعی در مردود ساختن آرای آنان دارد و به همین جهت در این مبحث، همان طریق سلفیه را پیموده است. در نهایت به نظر می رسد رأی به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متأثر از متأخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مؤلفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.

انسان‌ها همگی بر فطرت توحید زاده می‌شوند و با توجه به قدرت انتخابی که ذات مقدس الهی از روی حکمت به آنان داده است، با دو راه مواجه می‌شوند:  إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا€ ؛ یا با انتخاب خردمندانه خویش، در راه ترسیم‌شده از جانب خداوند متعال که مایه سعادت است، قرار می‌گیرند و یا با انتخاب نسنجیده خویش، گمراهی را برمی‌گزینند. پژوهش پیش روی با بهره‌گیری از قرآن کریم، دیدگاه مفسران و اندیشمندان و با تأکید بر دیدگاه‌های تفسیری علامه محمدجواد مغنیه در الکاشف، به دنبال تبیین عوامل اثرگذار در روحیه استکباری و استبدادیِ فرعون است. این عوامل در حوزه درونی مانند تبعیت از هوای نفس، احساس بی‌نیازی، کبر، برتری‌جویی و...، و حوزه برونی مانند نقش اشراف، سران و خواص جامعه و... مورد بررسی قرار گرفته است. انگیزه تأکید بر دیدگاه‌های علامه مغنیه، نگاه عصری ایشان در الکاشف به استکبار و صهیونیزم جهانی به عنوان فرعون‌های زمانه می‌باشد که در چهره آمریکا و رژیم صهیونیستی تبلور یافته است. در این جستار بر آنیم که بدانیم چه عواملی باعث طغیان فرعون گردیده‌اند تا جایی که ادعای الوهیت نموده و ظلم و ستم و پایمال نمودن حقوق مردم را شیوه خویش قرار داده است. نتیجه این پژوهش، به دست آوردن قاعده کلی و عوامل زمینه‌ساز در شکل‌گیری روحیه و رفتار مستکبران و جنایتکاران تاریخ خواهد بود.

پژوهش حاضر با رویکردی قرآن محور و با استفاده از روش معناشناسی، در چهارگام از طریق مطالعه بافتی یا متنی، توجه به واژگان جانشین و مترادف، کاربردهای متضاد و موازنه ساختمان دستوری، مدلول لغوی و مراد تفسیری دو کاربرد فعلی ماده «د ﻫ ن» را در آیه « وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ » بررسی کرده است. بر اساس نتایج این پژوهش، منظور از مداهنه درخواستی مشرکان از پیامبر | ، فرمانبرداری، سازش، تسامح و تساهل در اصول اساسی و بنیان های دینی و اعتقادی است، به طوری که به کفر پیامبر | بینجامد. مشرکان دوست دارند، نیرنگ زده، پیامبر | را بفریبند و با دوستی و روی خوش نشان دادن به ایشان، در کفر از او پیروی کنند تا بر همگان روشن شود که پیامبر | نیز منادی دروغین دین الهی است.

«روضه الأمثال» کتابی در تفسیر أمثال قرآن است. به‌نظر می‌رسد این کتاب دارای محاسن فراوان و نیز معایبی غیرقابل إغماض است، از این‌رو در کنار بهره‌مندی از مطالب ارزنده آن، به نظر می‌رسد نقدهایی بر این کتاب در خصوص دیدگاه تفسیر آن وارد باشد، هر چند علمای محقق زحمات زیادی در این زمینه متقبل شده‌اند اما طبق بررسی‌های به‌عمل آمده، عمق و وسعت آثارشان به روضه الأمثال تألیف کوزه‌کُنانی نمی‌رسد. البته این کتاب نیز مانند هر أثر دیگری قابل نقد است، ازاین‌رو نگارندگان به معرفی و نقد و بررسی شکلی و محتوایی مطالب تفسیری آن با روش توصیفی ــ انتقادی و با رویکرد کتابخانه‌ای می‌پردازند. به نظر می‌رسد با دقت و احتیاط و استناد به منابع متقن می‌توان معایب هر اثری را کاهش داد. نتیجه این که کتاب حاضر در مقایسه با سایر کتاب‏های أمثال قرآن، از گستردگی و استفاده حدأکثری از منابع، برخوردار است.