جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حریز بن عبدالله سجستانی راوی بزرگ و مشهور قرن دوم کتابی به نام کتاب الصلاه نگاشته است که مورد توجه سایر روات و محدثین پس از خود قرار گرفته است. کتاب او از کتب مورد اعتماد و مرجع برای کتب حدیثی بعد از آن به شمار می­رفته و احادیث آن کتاب در میان کتب حدیثی نشر و رواج یافته است. این کتاب حداقل تا قرون میانی موجود بوده است لکن با وجود اهمیت فراوان از میان رفته و تنها احادیث آن در کتب روایی قرون مختلف در میراث حدیثی شیعه وجود دارد. با توجه به امکان بازسازی متون مفقود، امکان بازسازی این میراث متنی کهن وجود دارد و از آنجا که سنجش اعتبار روایات با توجه به ملاک بررسی سندی-رجالی متاخر صورت می­گیرد و این ملاک سنجش اعتبار روایات، متفاوت با ملاک قدما برای اعتبار سنجی روایات بوده که اساس آن، منبع و مصدر روایت مربوطه و قرائن موجود بوده است؛ لذا وجود و یا عدم اصل و منبع روایت مورد بررسی، حائز اهمیت است و در صورت وجود یا بازسازی و احیاء آن اثر می­توان برای سنجش اعتبار حدیث علاوه بر توجه به ملاک امروزی به ملاک قدما مراجعه کرد و با توجه به قرائن از جمله منبع معتبر اثر، احادیث را مورد ارزیابی قرار داد و در مورد کتاب الصلاه، اعتبار بیش از پیش برای آن احادیث قائل شد. این اثر به امکان، فواید و روش بازسازی این کتاب مفقود حدیثی می­پردازد.

مدل تحلیل سه سطحی فرکلاف، بر اساس توصیف، تفسیر و تبیین می تواند در بررسی دیدگاه یا نگرش قالب بر متون در جامعه و اینکه چه دیدگاهی با کدام زیر بنای فکری، یک متن مشخص را تولید کرده کمک نماید. لذا می توان ازاین طریق، ذهنیت اجتماعی را از متن به چالش کشید و در اصلاح و تغییر کنش های اجتماعی تأثیر گذاشت. با الهام گیری از روش فرکلاف می توان رویکرد سوره هایی را که منابع حدیثی کمی برای تفسیر و تبیین دارند و یا بر اساس نگاه حاکم بر جامعه، برداشت ناصحیحی از آن رفته است، کشف نمود. سوره تحریم (به اعتراف خلیفه دوم) درباره دو دختر خلفا نازل شده است. اما مفسرین به جهت تعصبات اعتقادی به واکاوی رفتار ایشان نپرداخته اند. روایات موجود در شأن نزول هم به همان علت، ناکارآمد می نماید. در این پژوهش سوره تحریم به مثابه یک گفتمان، مورد تحلیل قرار گرفت. در مرحله توصیف، واژگان «صغو»، «مولی»، «ظهیر» و... بررسی شد. تمایل به انحراف و عدم پشیمانی از رفتار، در همسران به جایی رسید که خداوند و صالح المؤمنین(ع) بعنوان پشتیبان پیامبر(ص) در برابر ایشان قرار می گیرند. در مرحله تفسیر، نگرش قالب این سوره، حکایت از همدستی همسران با منافقینی دارد که دست به توطئه ای نابخشودنی زده اند، تا جاییکه پیامبر رحمت(ص) که در نهایت مدارا با اهل خویش هستند از طرف خداوند با پیشنهاد طلاق ایشان روبرو می گردند. در مرحله تبیین، هدف نزول سوره، افشای دست توطئه گران بیان شده و اینکه جامعه بتواند مسیر درست را پس از رحلت پیامبر(ص) تشخیص دهد و در حیرت نماند. رویکرد این پژوهش، توصیفی- تحلیلی میباشد و به روش کتابخانه ای صورت گرفته است.

پیوستگی و ارتباط عبارات قرآنی از دیرباز مورد توجه عالمان قرار داشته است. این موضوع بیشتر در میان چند آیه و یا سوره مطرح بوده و کمتر به یک آیه به صورت واحد توجه شده است. در بسیاری از آیات، پس از برشمرده شدن افعال الهی، این افعال با اسماء ذات یا اسماء فعل پروردگار که غالبا در انتهای آیه یا آیات در یک سیاق هستند، تبیین و تعلیل شده‌اند و با اوصافی نظیر علیم، حکیم، خبیر، ملک و عزیز بودن پروردگار قرین گشته‌اند. در این مقاله با بهره گیری از منابع تفسیری، تعلیل افعال به اسماء و صفات در آیات قرآن بررسی شده است. این آیات در یک دسته‌بندی کلی، به دو قسم تعلیل به صفات ذات و تعلیل به صفات فعل تقسیم‌بندی می‌شود. با تحلیل نمونه‌های متعدد، روشن شد که تعلیل موجود در آیات پس از ذکر افعال الهی، تبیینی بر آن فعل است؛ که هم مبیّن مفهوم و معنای افعال و هم نشان دهنده مرتبط بودن اسماء و صفات الهی به عنوان فواصل آیه با مفاد آیه یا آیات است.

پژوهش حاضر به روش توصیفی‌ـ تحلیلی، ابتدا در یک نگاه کلی، مسأله تصحیح نسخ‌ خطی را بررسی می‌کند و سپس به بیان روش مصحّح علی‌اکبر غفاری (1383-1303ش) در تصحیح متون حدیثی، همراه با ذکر نمونه‌هایی می‌پردازد. آشنایی با روش تصحیح یک مصحّح، هم‌زمان با در نظرداشتن روش کلی تصحیح، ضمن این‌که دانش، مهارت، اولویت و علاقه یک مصحّح را آشکار می‌نماید، زمینه‌ساز پژوهش‌های دیگر، در شناسایی تفاوت‌ها و شباهت‌های روش مصحّحان است. یافته‌ها و نتایج تحقیق نشان می‌دهد، وی دیدگاه آن دسته از مصحّحان که ملاک قرار‌گرفتن نسخه‌ای در روند تصحیح را صرفا قدمت آن می‌دانند، نمی‌پذیرد. از این‌رو، روش خود را در تصحیح بر اساس یافتن صحیح‌ترین نسخه،ایه‌گذاری کرد و یافتن نسخه مجازها را در اولویت قرار داد. در همین‌راستا، درصدد یافتن نسخه‌های متعدد از یک متن برآمد و حتی گاهی برای یافتن أصحّ نسخ، به منابع دیگری که از صاحب نسخه برجای مانده بود، نیز مراجعه نمود. علاوه‌ بر‌ این، توجه و مراجعه به مصادر و منابع اصلی مانند قرآن‌کریم، جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، تفاسیر، شروح، دیدگاه متخصّصان در زمینه حدیث، رجال، تفسیر، فقه و سایر اهالی فن، ملاک‌های دیگری برای یافتن أصح‌ نسخ در نزد غفاری بود. لازم به ذکر است هرچند وی به تصحیح اجتهادی نیز پرداخت، ولی نه در متن اصلی، بلکه در پاورقی‌ها می‌توان آن‌ها را یافت که مهم‌ترین دلیلش‌، رعایت مسائل اخلاقی و شرعی و نیز جلوگیری از هدررفت نسخه‌ها ‌بود.

از جمله چالش ­های مهمی که به‌طور جدی گریبان­ گیر علوم اجتماعی است، ابتنای این علوم بر مجموعه­ ای از مبانی است که نه تنها با تفکر الهی زاویه دارد؛ بلکه در برخی از موارد در مقابل آن قرار گرفته و همین امر سبب شده که این علوم در یک پارادایم غیرالهی به حل مسائل جامعه بپردازند. در میان حوزه­ های مختلف مبانی، «مبانی انسان­ شناسی» یک مکتب که به ترسیم سیمای انسان در نگاه آن مکتب می­پردازد، از جایگاه ویژه ­ای برخوردار است به گونه ­ای که توجه به آن می­ تواند مسیر یک علم را به‌طور کلی تغییر دهد. علامه طباطبایی از جمله متفکرانی است که نظریه ­های بدیعی را در این حوزه ارائه کرده است و در این میان تأکید ویژه ­ای بر روی «مبنای محبت» دارد. در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی – تحلیلی، به تبیین و تحلیل مبنای محبت در نظام وجودی انسان به‌عنوان یکی از مبانی انسان­ شناسی پرداخته و برخی از دلالت ­های اجتماعی تسری این مبنا در حوزه مسائل اجتماعی را در آثار علامه طباطبایی مورد بررسی قرار دهیم. از جمله این دلالت­ ها می­ توان به «عبور از «نفع شخصی» در پرتو حرکت حبی»، «توسعه ذات و تحقق «من شامل جمع»»، عبور از مرز «استخدام ­گری» و حرکت به سمت نظام «ولایت» اشاره نمود.

سبک زندگی یکی از مباحث نوین و راهبردی عصر حاضر است. توصیف یا تجویز حالات و گفتارها و رفتارهای انسانی در همه ساحت‌های زندگی را سبک زندگی گویند. اینکه آیا اسلام در سبک زندگی بیانی دارد یا به‌طورکلی توانایی و ظرفیت ارائه سبک زندگی را دارد از چالشی‌ترین سوالات در این حوزه است. دین مبین اسلام آخرین دین الهی و کامل‌ترین برنامه تأمین‌کننده سعادت دنیا و آخرت بشر است. جهان‌بینی آن فرامکانی و فرازمانی یعنی جهان‌شمول و جاودانه است. از ارکان تأمین سعادت انسان برنامه‌ریزی برای امور روزمره و مسائل زندگی است. معارف اسلامی تمام ابعاد زندگی را شامل می‌شود و در یکایک این مسائل مبنا یا اصل یا راهکار عملی ارائه می‌دهد. این دیدگاه نسبت به اسلام در قرون متمادی موافقان و مخالفانی داشته است. در این پایان‌نامه مبانی این دیدگاه به اثبات رسیده و ظرفیت دین، قرآن و روایات برای ارائه سبک زندگی جامع بررسی‌شده است و روش‌هایی جهت بهره‌گیری از آیات و روایات در این حوزه پیشنهادشده که با محوریت بررسی‌های موضوعی در گونه‌های مختلف آن(درون‌گرا، برون‌گرا، تطبیقی و سوره محور) ارائه‌شده است.سبک زندگی با کلیدواژه‌های ادب و سنت در منابع اصیل اسلامی قابل‌پیگیری است و در حوزه اخلاق و احکام نیز علاوه بر آداب و سنن می‌توان در جستجوی مسائل و معارفش بود. اندیشمندان مسلمان نیز از دیرباز دغدغه تدوین و تبیین در این حوزه را داشته‌اند. تألیفات این حوزه مانند بسیاری از حوزه‌های معرفتی دیگر دارای تنوع در روش تحقیق و ارائه و بیان بوده است. برخی پژوهش خود را در قالب عمومی بیان سنت و سیره معصومین ارائه داده‌اند نظیر برقی، کلینی، مجلسی، طباطبایی و برخی آن را در قالب اخلاق ارائه داده‌اند نظیر صدوق، طبرسی، مامقانی و برخی با تلفیق سبک‌های مختلف نقلی و فلسفی و عرفانی در این حوزه قلم‌زده‌اند و آثار خود را به‌صورت تلفیقی ارائه داده‌اند نظیر غزالی، فیض کاشانی و حکیمی.پس از معرفی سبک‌های نگارشی اندیشمندان مسلمان برای تکمیل شناخت از ظرفیت پژوهش در این حوزه سه مورد از مهم‌ترین ساختارها و طبقه‌بندی‌های پیشنهادی برای سبک زندگی اسلامی که توسط برترین اندیشمندان این حوزه ارائه‌شده است موردبررسی و نقد قرارگرفته و به نقاط قوت و ضعف هر یک اشاره‌شده است تا پژوهشگران با بررسی این الگوها پی به ظرفیت‌های مغفول این حوزه ببرند.در آخرین گام در تبیین ظرفیت پژوهش سبک زندگی از منظر آیات و روایات موانعی که بر سر این راه وجود دارد معرفی و بررسی می‌شود. شناخت این موانع و تشخیص و انتخاب کیفیت مواجهه با آن‌ها از مهم‌ترین اقدامات برای پژوهشگر سبک زندگی است. موانع از این قبیل‌اند: جدا پنداشتن دین از زندگی، منطقه الفراغ پنداشتن تمام مسائل سبک زندگی، تسامح در مستندات مسائل سبک زندگی و انصراف یا تفریط در شناخت موضوع و تطبیق مصداق در این حوزه. که هر یک از این‌ها به تفکیک تعریف و موردنقد و بررسی قرارگرفته است.واژگان کلیدی: آداب و سنن، اخلاق، سبک زندگی، ظرفیت پژوهش، قرآن و حدیث

امام صادق(ع) به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته اهل‌بیتِ رسول‌الله(ص) علاوه بر جایگاه مذهبیِ ویژه‌ در میان شیعیان، مورد توجّه اهل‌تسنّن نیز می‌باشد. اهل‌سنّت که در منابع خویش از امام صادق(ع) بیشتر با نام "جعفربن‌محمد" یاد می‌کنند، در منابع رواییِ خود، به‌ویژه تفاسیرشان، تعداد مُعتنابهی از روایات تفسیری امام صادق(ع) را نقل کرده‌اَند. بیشترِ این احادیث، بدون ذکر سند و به‌طور مستقیم از آن‌حضرت نقل شده است که نشان از باور اندیشمندان اهل‌سنّت به مقام والای امام صادق(ع) در عرصه تفسیر قرآن دارد. این مسأله، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در 79 سوره از 114 سوره قرآن، و جمعاً ذیل 341 آیه قرآن، در منابع روایی و تفسیریِ اهل‌تسنّن روایاتی از امام صادق(ع) دیده می‌شود. در این مقاله، پس از استخراج و دسته‌بندی احادیث مورد نظر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوریِ کتابخانه‌ای، روشن می‌شود که دستِ‌کم در پنج حوزه: 1- بیان معانی تنزیلی شامل: ایضاح لفظی (واژه‌شناسی) و ایضاح مفهومی (نکات تفسیری: تبیین مجمل، تخصیص عام، تقیید اطلاق، توضیح مفاهیم شرعی، تفصیل احکام قرآن، بیان ناسخ و منسوخ و ...)؛ 2- بیان معانی تأویلی شامل: بیان مصادیق (جری و تطبیق) و بیان لایه‌های معنایی (بطن آیه)؛ 3- بیان فضای نزول شامل: سبب نزول و شأن نزول؛ 4- استناد به آیات قرآن؛ و 5- بیان قرائات قرآنی از آن امام(ع) در کتب مذکور بیاناتی موجود است. بررسی سندی این احادیث از عهده این نوشتار خارج است و مجالی دیگر می‌طلبد.

جریان های فهم قرآن کریم در تونس معاصرحاصل تلاقی دو جریان اصلاح گرایی و مدرنیته گراییِ شکل گرفته در زیستْ محیطی صوفیانه است و به دو شاخه ی کلی سنت گرایان و نوگرایان تقسیم می شود. دکتر محمد طالْبی (2017-1921) متفکر مسلمان قرآنی تونسی پس از تربیت در محیطی صوفیانه و گذراندن تحصیلات عالیه در محافل دانشگاهی فرانسه توانست با تکیه بر تخصص تاریخی و استفاده از روش های جدید تحلیل تاریخی، انسان شناختی و معناشناختی جایگاهی مهم در تأسیس جریان نوگرای فهم قرآن در تونس معاصر دارد؛ مُدرنیته گرایی، متن محوری، تأویل پذیری و تقدس زدایی از فهم سلفی مهمترین مبانی و عقلی-فلسفی، اومانیستی و استشراقی برجسته ترین گرایش های او در نظریه پردازی فهم قرآن است. تفسیر آیات قرآنی مرتبط با موضوعاتی مانند آزادی دینی، أمت اسلامی، نظام سیاسی، گفتگوی ادیان و زدن زنان در آثار متعدد عربی و فرانسوی طالبی فراوان است. روش طالبی در باره ی فهم قرآن با استقبال نوگرایان بویژه دانشگاهیان روبرو شد اما سنت گرایان روش پژوهشی او را بیگانه از علم الشریعة الإسلامیه دانستند.

آیت‌الله جوادی آملی از شاگردان مکتب تفسیری علامه طباطبایی، مؤلف «تفسیر المیزان» به شمار می‌آید. ایشان با نگارش تفسیری با عنوان «تسنیم» به جمع صاحبان تفسیر ترتیبی قرآن کریم پیوسته است. اگرچه تفسیر تسنیم با بهره‌گیری از همان روش تفسیر قرآن به قرآن نگاشته شده است، ولیکن مقایسه این دو تفسیر معاصر، نشان از اختلاف‌نظر دو مفسر در برخی آیات اساسی و اعتقادی دارد. از آنجا که احصای موارد افتراق آرای این دو تفسیر در پی تطبیق با یکدیگر، بیانگر نقاط ضعف روش تفسیری مذکور است، لذا در این مقاله به این مهم پرداخته شده و تلاش گردیده برخی از موارد افتراق، تبیین شود. البته باید توجه داشت که ماهیت منهج اجتهادی و استفاده از عقل در مراحل تفسیر، امکان بروز اختلاف را طبیعی جلوه می‌دهد، اما انتظار می‌رود به‌کارگیری روش تفسیری به‌صورت کامل و بی‌نقص، راه رسیدن به مقصد واحد را فراهم می‌نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که فقدان ضابطه‌مندی روش، عدم التزام به آن و یا نقص آن از جمله احتمالات افتراق آراء میان دو تفسیر المیزان و تسنیم است.

مساله اخذ میثاق و پیمان از انسانها مبنی بر پذیرش ربوبیت یگانه خدای متعال پیش از آفرینش دنیوی ایشان یکی از مباحث مهم قرآنی است که در آیه ۱۷۲ از سوره اعراف- معروف به آیه پیمان الست- مطرح گردیده است. روایاتی که در جوامع روایی به " روایات عالم ذر" مشهور است به نوعی موید وجود عالم ذر در آیه مذکور است. مسئله این است که برخی از اندیشمندان این روایات را در عداد اخبار آخبار آحاد و برخی در زمره اخبار متواتر قلمداد کرده اند. با گرداوری احادیث عالم ذر که گاه به طور پراکنده و گاه منسجم در منابع روایی نقل شده و حذف مکررات و موارد همپوشانی، روشن شد اگرچه نمی توان این احادیث را متواتر لفظی دانست لیکن قدر جامع معنوی آنها را می توان در حد تواتر معنوی قلمداد نمود. به این ترتیب اشکال کسانی که پذیرش احادیث در حوزه اعتقادات را منوط به تواتر آنها دانسته اند پاسخ داده می شود. روش انجام این مقاله کتابخانه‌ای است.