جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خدای متعال در آیه 125 سوره نحل گونه های دعوت به حق را بیان نموده است. حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن سه گونه دعوت به حق هستند. پرسش اصلی این نوشتار آن است که گونه های دعوت به حق در خود آیات قرآن مجید به چه صورتی به کار رفته است؟ نوشتار حاضر پس از تحلیل آیه 125 سوره نحل، این شیوه ها را در سوره بقره به عنوان نمونه بر پایه روش پیمایشی و توصیفی بررسی و نمونه هایی از آیات مشتمل بر حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن را بازگو نموده است. مطالعه حاضر نشان می دهد گونه های دعوت به حق نه تنها در سوره بقره بلکه در همه آیات قرآن مجید قابل تطبیق اند. به نظر می رسد این شیوه ها در همه سوره ها و آیات قرآن کریم به کار رفته است. توجه به شیوه های دعوت به حق و کاربست آنها در ارتباطات و تبلیغ دینی بسیار اثرگذار است.

یکی از پرسمان های برجسته و کاربردی در آموزه های هدایتی قرآن، روش های رویارویی و تعامل قرآن با مخاطبان است. این مقاله با هدف بررسی روش های روشنگری قرآن در پیوند با فرهنگ زمانه عصر نزول، نگارش یافته است. در این پژوهش با واکاوی گزارش های تاریخی و منابع تفسیری و با گردآوری گزارش هایی از سویه های فرهنگ زمانه، نمایان ترین روش های قرآن از آیات اتخاذ گردیده و مورد واکاوی قرار گرفته است. قرآن کریم با نگرش اصلاحی در هر زمینه ای، روش هایی مانند: سنجش و ارزیابی با منطق متعارف، روش ترکیبی از عقل معاش و نگرش معنوی، باورانندگی به رستاخیز، کاربست فروتنی، رعایت تدریج و ... را یادآور شده است. با الگوبرداری و بهره گیری از این روش ها، نیازهای ناظر به به سازی فرهنگ در سطوح گوناگون برآورده می گردد.

از پرسش‌های مفسران قرآن‌کریم و عهد عتیق، نقش نیت مکلف در مجازات الهی است. با توجه به اینکه مؤاخذه بر فراموشی و خطا از نظر عقلی ناپسند است، پرسش مفسران قرآن کریم دربارۀ آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره این است که چرا مؤمنان در فقرۀ «ربنا لا تؤاخذنا ان نسینا او أخطأنا» برای فراموشی و خطای خود از خداوند پوزش می­طلبند؟ مفسران عهد عتیق نیز در مواجهه با ماجرای عزه پرسشی مشابه دارند:‌ چرا عزه علی‌رغم اینکه نیت سوئی نداشت، برای لمس ناخواستۀ تابوت عهد مجازات شد؟ مقایسۀ آرای مفسران عهد عتیق و قرآن بیانگر آن است که هر دو گروه سعی در ارائۀ تفسیری عقلانی داشته‌اند، تا اصل عدل الهی مورد خدشه قرار نگیرد. همچنین با مقایسۀ آیۀ ۲۸۶ بقره و ماجرای عزه، پیشینۀ الاهیاتی این موضوع روشن‌تر گشته و می‌توان مجازات عزه را به عنوان نمونه‌ای از مصادیق تفسیری آیۀ شریفه عنوان نمود.

محصنات در آیه 24 سوره نسا در تفاسیر متقدم شیعه و سنی مصداق های گوناگونی دارد و بر پایه نیازها و زمینه هایی چون سنت نقل ماثورات، گوناگونی رفتار پیامبر و خلفا در برخورد با اسیران و مشروعیت و تقدس خلفا، مفسران پیشین اهل سنت محصنات را به معنای زنان اسیر شوهردار معنا کردند ولی زمینه متفاوت در شیعه مایه آن شد که معنای زن اسیر شوهر دار در تفاسیر پیشین شیعه بیان نشود و آنها بیشتر محصنات را به معنای زن آزاد یا کنیز دانستند. و این تفاوت پس از نگارش تفاسیر جامع نخستین از میان رفت و بازگفت شیعیان و اهل سنت از منابع تفسیری یکدیگر انگیزه شد تمایز نخست میان شیعیان و اهل سنت درباره معنای محصنات، در این تفاسیر دیده نشود. به این ترتیب گویی زمینه و بسترهایی که دستاویز پذیرش یک دیدگاه تفسیری در تفسیرهای پیشین بود، در دوره های بعد چندان مورد توجه قرار نگرفت. به ویژه آنکه بهره مندی برابر از منابع یکدیگر در میان شیعه و سنی نبود و تفاسیر شیعه به دلیل پذیرش دیدگاه مورد پسند تفاسیر پیشین اهل سنت ا زسوی شیخ طوسی، دچار دگرگونی شد

اسلام ضمن احترام به جایگاه زنان، آنان را به ازدواج و تشکیل خانواده سفارش کرده، چرا که زنان را مقوّم خانواده و تکثیر نسل می‏داند؛ در حالی که فمینیست‌ها نسبت به نقش حیاتی زایش زنان که استمرار نسل بشر وابسته آن است، دیدگاه چالش‏برانگیزی دارند و این مسئله عاملی برای کاهش باروری و نرخ رشد جمعیّت شده که به عنوان چالشی جدّی با پیامدهای بسیار، جوامع انسانی را تهدید می‌کند. پژوهش تحلیلی حاضر که داده‌های آن به روش کتابخانه‌ای گردآوری شده به بررسی و نقد باور فمینیست‌ها در خصوص عدم فرزندآوری زنان از منظر تفسیر آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) پرداخته است. نتایج حاصل از این بررسی نشان می‏دهد که استدلال فمینیست‌ها همچون کتمان غریزة مادری، رفع ستم بر زنان با نیاوردن فرزند، اولویت اشتغال بر داشتن فرزند و غیره با آموزه‌های اسلام ناسازگار است و راهکار همجنس‌گرایی، تجویز استفاده از فناور‌ی‌های نوینِ‌ تولیدمثل، همچون خرید نطفه و غیره بن‌بست‌هایی است که نوعی از ظلم را به نوعی دیگر تبدیل می‌کند. غافل از اینکه زنان آنگاه در سلامتند که میل فطری و هویّت حقیقی خود را رشد دهند، لذا زنان مسلمانی که تحت تأثیر افکار فمینیست با ژستی روشنفکرانه از ایفای نقش مادری فاصله گرفته‌اند، در حقیقت از جایگاه ارزشمند خود فاصله گرفته‌اند.

با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات فراوانی که وارد حوزه فرهنگ اسلامی شده بود به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این پدیده پیراسته نبودند. پرسمان نخست در این جستار آن است که شیوه رویارویی مفسران شیعی و ریشه‌های آن چه بوده است. می‌توان گفت رویکرد مفسران شیعی به روایات اسرائیلی، یکسان نبوده است. ریشه‌های پیدایش رویکرد تفسیری پذیرش روایاتی از این دست، می‌تواند: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن‌ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی باشد. پژوهش حاضر مطالعه‌ای کتابخانه‌ای است که با رویکرد کیفی و با استفاده از روش‌های تحلیل سندی و متنی این موضوع را بر پایه قرآن و احادیث بررسی نموده است. تفسیر شیعی «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» توسط ملا فتح الله کاشانی به رشته نگارش در آمده و به باور برخی محققان، بعد از تفسیر ابوالفتوح رازی، بهترین و جامع‌ترین تفسیر فارسی تألیف شده تا آن زمان است. در تفسیر مذکور، روایات اسرائیلی به چشم می‌خوردکه بر رسیده می‌شود.

واژۀ «قوامون» در آیة 34 سورة نساء، یکی چالشی‌ترین واژگان قرآنی برشمرده می‌شود. در گذر تاریخ، دربارۀ این واژه، آرای متعددی ازسوی مفسران بیان شده است. مقالة حاضر سیر تاریخی تطور آرای مفسران و عوامل پیدایش آن آرا از قرن اول هجری تاکنون بررسی گردیده است. نتایج این پژوهش حاکی است، ازآنجاکه در قرن‌های نخستین در فرهنگ مردم، مرد به عنوان جنس برتر و دارای امتیازات ویژه شناخته می‌شد، در بیشتر تفاسیر تا حدود قرن دوازدهم، لفظ «قوام» به‌معنای فضیلت، سلطه و حاکمیت مرد بر زن تعبیر و تفسیر شده‌ و دلیل آن را برتری مرد بر زن در عقل و ایمان ازیک‌سو، و پرداختن مهر و نفقه مرد به زن ازسوی دیگر دانسته‌اند؛ اما از قرن دوازدهم به بعد، با افزایش نقش زن در جامعه از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، واژة قوامون، معانی متنوعی چون کارگزاری، سرپرستی، مدیریت، حمایت، پاسداری، امر به معروف و نهی از منکر مرد نسبت به زن یافته است. تردیدی نیست که رشد علمی و فرهنگی و اجتماعی زنان در پیدایش این رویکرد تفسیری، بسیار تأثیرگذار بوده است.

تبیین مفاهیم کلیدی سوره به منظور نشان­دادن انسجام معنایی آن یک امر اساسی و در عین حال چالش­برانگیز است. غالب مفسرین برای این منظور از روش­های کیفی استفاده می­کنند که می­تواند از گرایش­های نظری و ذهنیت فردی متأثر گردد. تحلیل مبتنی بر پیکره با روش­های کمّی و آماری می­تواند به­طور نسبی ادلّۀ عینیی مصون از تأثیرات مذکور، در جهت پیشبرد تحلیل کیفی فراهم کند. در این تحقیق با استفاده از تحلیل پیکره، واژه­های کلیدی یک سوره را شناسایی کرده و سپس با واکاوی معانی آن­ها و مفاهیم کلیدی مرتبط، الگوی منسجمی از آن­ها ارائه می­دهیم. در این تحقیق با بررسی موردی سورۀ شوری نشان خواهیم داد؛ علاوه بر مفهوم «وحی و رسالت» که توجه مفسرین را به خود معطوف نموده­، سوره در لایه­های بالاتر خود به مفاهیم «قدرت و اختیار مطلق» خداوند و «ولی بودن» وی اشاره دارد و مفهوم «وحی و رسالت» در حقیقت از مصادیق تحقّق مفاهیم فوق می­باشد.

اثبات عدل الهی از منظر آیات الاحکام قرآن، همواره موردتوجه مفسران و اندیشمندان بوده است. به ویژه آیات الاحکام نکاح که حجم بزرگی از شبهات در مورد آنها مطرح است. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن نگرش یکسان و انسانی قرآن کریم به هر دو زوج، اذعان به تفاوت های جسمی و روانی این دو و نیز تفاوت عدالت با تساوی کوشیده است اصالت عدالت در آیات الاحکام نکاح را در سه بخش حقوق و تکالیف زوجین، تعدّد زوجات و ازدواج موقت و نیز حقوق مالی زوجین با تکیه بر آنچه در تفاسیر آمده است، به نمایش گذارد و عدالت منشی این دسته آیات را از طریق مؤلفه هایی به اثبات برساند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: استفاده هدفمند از واژه ها، پاسداشت حقوق جامعه و حفظ سلامت آن و برقراری عدالت جنسی در آن، تطابق این احکام با عرف مورد تأیید دین و عقل و فطرت، توجه به کانون خانواده و تطابق احکام با هدف مهم نکاح یعنی مودت و رحمت، پاسداشت حقوق مالی و غیر مالی هر دو زوج، مطابقت احکام با فطرت انسانی و ساختار جسمی و روحی زوجین و نیز توان آنها، در نظر گرفتن تمام نیازهای جسمی و روحی و مادی و معنوی زوجین، احترام به حق تأهل و حق داشتن فرزند، گستردگی دایره این احکام از پیش از نکاح تا پس از طلاق، رعایت حقوق مرد و زن کافر، نسخ رسوم ناپسند جاهلیت، تعیین مجازات برای نشوز و خروج هریک از زوجین از دایره تکالیف خود، و حفظ حقوق فرزندان از دوران جنینی تا ازدواج.