جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در بخشی از سورۀ نمل به ماجرای حضرت سلیمان و ملکۀ سبا پرداخته است. در آیۀ 44 این سوره به طراحی خاص صحن قصر حضرت سلیمان اشاره کرده است و اینکه ملکۀ سبا هنگام ورود به این صحن دچار اشتباه شد و تصور کرد که بر آب قدم میگذارد. دلیل این طراحی خاص توسط حضرت سلیمان سوال اصلی این تحقیق است که با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به آیات قرآن به آن پاسخ داده شده است. نظرات مفسران در مورد این آیه در سه دسته قرار میگیرد؛ نخست گروهی که حادثۀ بیان شده در آیه 44 این سوره دربارۀ ورود ملکۀ سبا به صحن قصر را یک معجزه و به دنبال معجزات دیگر حضرت سلیمان برای ایمان آوردن ملکۀ سبا می دانند؛ دوم گروهی که این اقدام را قدرت نمایی و برای نشان دادن برتری حضرت سلیمان دانسته اند؛ و سوم گروهی که این حادثه را طراحی حضرت سلیمان برای دیدن مشخصات جسمانی ملکۀ سبا دانسته اند. این نظرات به صورت کامل نمی تواند آیه را توضیح دهند و با تبیین دیدگاه این تحقیق ضعف تبیین آنها روشن خواهد شد. اما دیدگاهی که با استفاده از تحلیلی روانشناختی در این تحقیق ارائه می شود، کاملاً با استناد به قرآن کریم ارائه شده است و نقاط ضعف سایر نظرات را ندارد. در این تحقیق با تحلیل این آیه و آیات قبلی در مورد این ماجرا مشخص می شود که تفاسیر بیان شده از این آیه قابل دفاع نیستند و در واقع این اقدام حضرت سلیمان دربردارندۀ سبکی روانشناختی برای ایجاد زمینۀ پذیرش حق و ایمان به خدا در ملکۀ سبا بوده است.

یکی از مبانی دینی مسلمانان عصمت پیامبران، به‌ویژه عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ است. همه مسلمانان طبق تعالیم قرآن، قائل به معصومیت رسول خدا؟ص؟ هستند؛ اما در گستره و محدوده عصمت، بین مفسران فریقین اختلاف است. شیعیان با توجه به پذیرش عصمت تام پیامبر؟ص؟، شخصیت ایشان را به‌گونه‌ای ترسیم کرده‌اند؛ اما دانشمندان اهل‌سنت با همه اختلاف دیدگاهی که دارند، اغلب با توجه به ظاهر برخی آیات به عصمت پیامبر؟ص؟ در همه شئون باورمند نیستند. مقاله حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی، به مقایسه دیدگاه طبری از مفسران اهل‌سنت با طبرسی از مفسران شیعه در مورد عصمت پیامبر خاتم؟ص؟ ذیل آیات 105 و 106 سوره نساء، آیه 49 سوره مائده، آیه 43 سوره توبه، آیه 52 سوره حج، آیه 37 سوره احزاب و آیه 2 سوره فتح پرداخته است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که دو مفسر یادشده، چه تبیینی از عصمت پیامبر؟ص؟ و محدوده آن داشته‌اند؟ پس از بررسی دو دیدگاه، مشخص شد طبری با وجود داشتن مکتبی مستقل، عصمت رسول خدا؟ص؟ را می‌پذیرد؛ اما ایشان را در همه شئون معصوم نمی‌داند و با تفسیر برخی آیات طبق ظاهر آن، به گناه و اشتباه و لزوم استغفار برای پیامبر؟ص؟ باور دارد؛ اما طبرسی با پذیرش عصمت کامل _ از گناه و اشتباه _ و در همه حیات رسول خدا؟ص؟ به نقد دیدگاه‌های مخالف می‌پردازد.

یکی از مسائل اختلافی در علم اصول، مسئله استعمال لفظ در بیش از یک معنا (چندمعنایی) است. خاستگاه این مسئله بیشتر مربوط به الفاظ قرآن‌کریم است. آیت‌الله‌معرفت و آیت‌الله‌فاضل به امکان و جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنا معتقد هستند. در بحث ظهر و بطن آیات قرآن کریم، آیت‌الله‌معرفت، مفهوم‌عام برگرفته از آیه را با رعایت سه‌شرط، معنای باطنی آیه می‌داند. به عقیده ایشان، معانی‌باطنی در عرض معنای‌ظاهری و از مصادیق چندمعنایی هستند. دیدگاه آیت‌الله‌معرفت درباره معنای باطنی قرآن طرداً و عکساً محل تأمل است. از آن جمله، کشف مفهوم عام که شامل معنای‌ظاهری و معنای‌باطنیِ مذکور در روایات است که در برخی آیات متصور نیست. آیت‌الله‌فاضل ذو‌وجوه‌بودن آیات قرآن «فإن القرآن حمال ذو وجوه» را به‌مثابه احتمالی در ارتباط بطون قرآن معرفی می‌کند و بطون هفت‌گانه را از سنخ معانی گوناگون یک آیه نمی‌داند. ازاین‌رو ظاهر و باطن قرآن را از مصادیق بحث چندمعنایی نمی‌داند. از مهم‌ترین وجوه تأمل نسبت به دیدگاه ایشان این است که حمل باطن قرآن بر وجوه مختلفی که مفسران با بی‌توجهی به معنای‌لغوی، قرائن‌متصل و ‌منفصل، یا تحمیل یک اعتقاد باطل بر آیات قرآن بیان کرده‌اند، بسیار بعید است و از محسنات قرآن به شمار نمی‌آید. در این نوشتار با روش‌تطبیقی به بررسی دیدگاه آیت‌الله معرفت و آیت‌الله فاضل درباره چندمعنایی و ارتباط آن با ظهر و بطن آیات قرآن‌کریم خواهیم پرداخت.

اسلام مبنای خود را بر پایه اجتماع قرار داده و رسالت اصلی انبیا : نیز حضور در متن جامعه جهت تربیت انسان است. کامل‌ترین جلوه این تربیت هم در قرآن و گفتار و رفتار رسول خداj قابل شناسایی است. پژوهش حاضر براساس آیات قرآن به بررسی شخصیت اجتماعی رسول خداj می‌پردازد و با توجه به این‌که برخی آیات در مورد پیامبر قابل برداشت‌ها و تفسیرهای متفاوت‌اند این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی به مقایسه دیدگاه‌های طبری؛ از مفسران اهل‌سنت و نویسنده جامع‌البیان با دیدگاه‌های طبرسی؛ از مفسران شیعه و نویسنده مجمع‌البیان پرداخته است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که «دو مفسر یادشده چه تبیینی از شخصیت اجتماعی رسول خداj داشته‌اند». برای رسیدن به پاسخ، ابعاد شخصیت اجتماعی رسول خداj از منظرِ رفتار با خانواده، رفتار با عموم مردم، رفتار با مؤمنان، رفتار با منافقان، رفتار با اهل کتاب و رفتار با کفار و مشرکان مورد بررسی قرار گرفته و نتیجه پژوهش تشابه دیدگاه دو مفسر، در تبیین شخصیت اجتماعی رسول خداj بوده است. به این‌معنی که رسول خداj با توجه به شرایط فکری، اعتقادی و اجتماعی برای هر یک از گروه‌های مذکور، شیوه‌های مناسب و مؤثری را مورد استفاده قرار می‌دادند و ضمن رعایت نکات اخلاقی و تاثیرگذاری معنوی، در برخی موارد از جمله مسایل اصولی، نرمش نشان نداده و با قاطعیت و سازش‌ناپذیری عمل می‌کردند.

یکی از مفاهیم ارزشی و اخلاقی قرآن کریم خشیت از خدای متعال است. معمولاً، مفسّران و مترجمان، خشیت را به خوف تفسیر کرده و این دو واژه را مترادف پنداشته‌اند. پژوهندگاهی نیز بین آن دو واژه تفاوت‌هایی ذکر کرده­اند. در مقالة حاضر، پس از بحث در انکار ترادف این دو واژه، تفاوت‌هایی که بعضی از دانشمندان و مفسّران چون ابوهلال عسکری، محقّق طوسی و علّامة طباطبایی برای خوف و خشیت قائل شده­اند نیز در معرض نقد قرار گرفته است. همچنین، در ادامه، با معیار و مرجع قرار دادن قرآن کریم به عنوان یک منبع اصیل در معناشناسی کلمات و با دقّت در کاربردهای قرآنی این دو واژه، اثبات شده که: «خشیت» آن ترس ارادی است که از روی علم و معرفت همراه با تعظیم، در نفس آدمی ایجاد می‌شود و او را به فروتنی وا می­دارد؛ امّا «خوف» آن انفعال نفسانی و واکنش غریزی و طبیعی نفس انسانی یا حیوانی است که بر اثر انتظار فرارسیدن امری ناخوشایند یا از دست دادن امری خوشایند پدید می‌آید. یکی از اساسی­ترین کلیدهای استنباط تفاوت «خوف» و «خشیت» در کاربردهای قرآنی آن است که خوف ـ که امری طبیعی و غریزی است ـ در برابر غیر خدا به پیامبران نسبت داده شده، امّا هیچ‌گاه خشیت از غیر خدا به آنان نسبت داده نشده است.

یکی از واژگان پربسامد در قرآن کریم، واژه «کلّا» است که 33 بار در 15 سوره آمده است. دیدگاه مشهور در تفسیر این واژه، به‌ویژه در دوره معاصر، این است که «کلّا» به معنای ردع و منع جمله قبل است، اما با وجود شهرت «کلّا» به حرف «ردع»، در تبیین معنای ردع در آیات قرآن، ابهام و اختلاف وجود دارد. «ردع» به معنای نفی شدید یا نهی و بازداشتن مخاطب است و متکلم با «کلّا» مخاطب را از تکرار کلام یا انجام کار باز می­دارد. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای، به بررسی معنای مشهور ردع برای «کلّا» پرداخته و با تطبیق آن بر نُه آیه مشتمل بر «کلّا» صحت و سقم این معنا را ارزیابی کرده است. با بررسی آیات مشخص شد در همه آیات نه­گانه، بیش از یک معنا برای «کلّا» می­توان در نظر گرفت، به علاوه اینکه در آیاتی مانند 20 سوره قیامت و 23 سوره عبس و 9 سوره انفطار، ما قبل«کلّا» جز با تقدیر تکلف‌آمیز قابلیت ردع ندارد، در نتیجه محدود کردن معنای «کلّا» به ردع شایسته نیست.

مهریه از جمله انگاره‏ هایی در قرآن کریم است که به دلیل ارتباط با حوزه ‏های مختلفِ فقهی، حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی همواره مورد توجه عالمان تفسیر قرار داشته و بحث‏های بسیاری در پیرامون آن شکل گرفته است. با این حال، از جمله پرسش‏های تفسیری دربارۀ مهریه که هنوز پاسخی دریافت نکرده، آن است که چرا قرآن کریم به ‏جای استفاده از واژۀ پرسابقۀ «مَهر» که پیشینه‏ ای بس دراز در فرهنگ عرب پیش از اسلام دارد، از واژه‏ های «اجر»، «فریضه»، «صدقه» و «نحله» برای اشاره به مفهوم مهریه بهره جسته است. برای پاسخ به این پرسش کلیدی، در مطالعۀ حاضر با بهره‏ گیری از روشِ معناشناسی تاریخی، قدیم‏ترین سابقۀ واژۀ «مَهر» در زبان آفروآسیایی پیجویی شده، سیر تحولات معناییِ این واژه تا زبان عربیِ مَدرَسی به مطالعه گذاشته شده و مؤلفه‏ های معناییِ آن در بافت نزول قرآن کریم استخراج شده است. این مطالعه نشان می‏دهد که واژۀ «مَهر» بر پایۀ این تلقّیِ فرهنگی در روزگار پیش از اسلام شکل گرفته است که نکاح به مثابۀ یک دادوستد اقتصادی است که در آن، زن به عنوان یک کالا در ازای مقادیری از مال که همان مهریه است، مبادله می‏شود. قرآن کریم در تقابل با این باور پیشااسلامی، از کاربردِ واژۀ مذکور صرف نظر کرده و چهار واژۀ جدید را برای تأسیس یک فرهنگ اسلامی در حوزۀ مهریه به کار گرفته است.

مفروض آن است که مجموعه‌ آيات هر سوره، هدفي مشخص و در عين ‌حال قابل تشخيص را دنبال مي‌کند. اين نکته نيز غيرقابل انکار است که بسياري از آيات يک سوره ارتباطي روشن و قابل درک با آيات مجاور خود دارند؛ اما با وجود اين، انسجام برخي از آيات به‌راحتي قابل درک نيست و در نگاه اول، گسسته به نظر مي‌رسد. حال اين سؤال مطرح مي‌شود که بين آيات يک سوره چه نسبتي برقرار است؟ فرضيه تحقيق حاضر آن است که بين آيات گسسته‌نماي قرآن، ارتباط دير‌ياب، اما جذابي وجود دارد که توجه به آن ازيک‌سو موجب ادراک زيبايي سوره و از سوي ديگر، صورت‌بندي محتواي سوره در قالب يک چندضلعي منسجم و هدفمند شکل مي‌دهد. اين تحقيق در قالب بررسي زيبايي‌هاي هندسي بين چهار بخش سورة‌ «فجر» و شناخت زيبايي‌هاي داخلي هريک از بخش‌ها در چارچوب علوم ادبي، به‌ويژه علم بلاغت و با روش تحليلي درصدد بازخواني سورة «فجر» و اثبات زيبايي‌شناسي هندسي آن است.

اساسی‌ترین واژه در قرآن کریم دال بر مفهوم خانواده واژه «اهل» است. مقاله حاضر در صدد است با روش تحلیل و توصیف، و با بررسی کاربردهای لغوی و قرآنی واژه «اهل» معنای اساسی آن و گستره مفهومی آن را کشف کرده و بر اساس آن «اهل» در آیه 6 سوره تحریم را بازتفسیر کند. نتایج حاصل از تحقیق آن است که از میان 5 معنای بیان شده برای «اهل» در لغت، معنای اساسی آن انس و الفت است و 4 معنای دیگر به معنای انس برمی گردد، و در قرآن در معانی: خانواده هسته‌ای، گسترده، ساکنان یک مکان، کسانی که با فرد زندگی می‌کنند، پیروان کتب آسمانی آمده است. بنابراین به نظر می‌رسد این واژه در آیه 6 سوره تحریم، قابل تفسیر به مراتب مختلف خانواده بوده و دست کم قابل تعمیم به رحم و خویشان است، در نتیجه خداوند در این آیه همه خویشان را به دلسوزی و تلاش برای هدایت و سعادت همه مراتب خانواده از هسته‌ای تا گسترده به ترتیب اولویت، و حفظ و نگهداشت آنها از آتش جهنم با شیوه‌های مختلف تربیتی از جمله امربه معروف و نهی از منکر سفارش کرده است.