جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌الله معرفت و رشیدرضا از مفسران معاصر و تأثیرگذاری هستند که هرکدام طبق مبنای خاص خود به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند. مطالعه تطبیقی آرای قرآنی آن‌ها افزون بر فهم صحیح و دقیق نظرات آن‌ها به انتخاب نظر برتر نیز کمک می‌کند. از جمله آیاتی که این دو مفسر در مورد آن دیدگاه‌های تفسیری متفاوتی را ارائه کرده‌اند آیات مربوط به داستان سکونت حضرت آدم و حوا در بهشت و وسوسه ابلیس و خطیئه آن دو است که در سه سوره از قرآن مطرح شده است. هدف هر دو مفسر در تفسیر این آیات حل شبهه عدم عصمت حضرت آدم در مسئله سرپیچی از فرمان خداوند مبنی بر نخوردن از شجره ممنوعه است. آیت‌الله معرفت با قائل‌شدن به ارشادی‌بودن نهی موجود در آیه {وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ} به معناکردن و تفسیر الفاظ و آیات داستان و حل شبهه مذکور پرداخته است و رشیدرضا با قول به عدم نبوت آدم هنگام سکونت در بهشت و نیز تمثیلی‌دانستن این داستان، شبهه مورد بحث را دفع کرده است. در این مقاله ضمن بیان تفصیلی و توضیح آرای هر دو مفسر به‌صورت جداگانه در زمینه آیات مربوطه، به بررسی تطبیقی آرا پرداخته شده، نقاط قوت و ضعف هریک از این دو نظریه بیان گردیده، ایرادات وارد به تفسیر رشیدرضا در خصوص این آیات مطرح شده و نظریه آیت‌الله معرفت ترجیح داده شده است.

قرآن چشمه‌ای همیشه جاری در بستر زمان است که تشنگان حقیقت و هدایت از زلال آن سیراب گشته و هم چنان در گذر زمان، جاری و جاودانه است. یکی از مهم‌ترین رموز جاودانگی قرآن، تطبیق و سرایت‌دادن مفاد آیات بر مصادیق جدید در گذر زمان است. از این عمل، تحت عنوان «قاعده جری» یا «قاعده جری و تطبیق» یاد می‌شود. آیت‌الله معرفت بر این باور است که قاعده جری، غیر از تأویل آیه می‌باشد؛ بنابراین بررسی و نقد این دیدگاه بر اساس روایات، اهمیت و ضرورت می‌یابد. ازاین‌رو، در این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی درصدد یافتن پاسخ این سؤال هستیم که آیا نظریه آیت‌الله معرفت مبنی بر نفی تأویلی بودن قاعده جری منطبق با روایات است؟ در این راستا ابتدا دیدگاه ایشان مطرح و سپس با استفاده از روایاتی که در آن‌ها تأویل قرآن به مصادیقی توصیف‌شده که فراتر از سبب و مورد نزول آیات می‌باشند و نیز روایاتی که در آن‌ها قاعده جری به‌کاربرده شده و تصریح‌شده که این عمل، تأویل قرآن است، ادعای ایشان، نقد و اثبات شد که جری و تطبیق، یکی از انواع تأویل قرآن است.

نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره‌ای از گزاره‌های حقیقی وجود دارد که به‌طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می‌توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره‌ای از گزاره‌های قرآن خارجی‌اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره‌هایی نیز می‌توان با الغای خصوصیت به‌گزاره‌های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت‌گری؛ نظریه‌های نسخ‌های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه‌ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.

آیت‌الله محمدهادی معرفت (1309ـ1385) از علمای شناخته شده تفسیر و علوم قرآن حوزة علمیة قم در سده چهاردهم شمسی است. این مقاله با روش تحلیلی ـ تاریخی به بررسی شخصیت علمی ایشان در عرصه علوم قرآن می‌پردازد. یافته‌های تحقیق حاکی است که غالب فعالیت‌های علمی آیت‌الله معرفت در زمینه علوم قرآن در حوزة علمیة قم رقم خورده و به ثمر رسیده است. او دارای تالیفات متعدد قرآن‌پژوهی و صاحب موسوعه «التمهید فی علوم القرآن» است که در جهان اسلام آوازه دارد. اندیشه‌ها و پژوهش‌های علمی قرآنی آیت‌الله معرفت دارای ویژگی اساسی است: مسئله محوری، نیازآگاهی، مکتب گرایی، انصاف مداری، تقریب گرایی، آینده نگری، آزاد اندیشی و نواندیشی. وی دیدگاه‌ها و نظرات تأثیرگذاری در برخی از مباحث علوم قرآن مانند جمع و تالیف قرآن، قرائات قرآن، نسخ قرآن، تاویل قرآن و صیانت قرآن از تحریف عرضه کرده است که مورد توجه و عنایت و رجوع پژوهشگران علوم اسلامی و قرآنی است. ایشان همچنین در زمینه علوم قرآن، به تربیت نسلی از فضلای جوان همت گماشت و زمینه‌ساز تأسیس مراکز آموزشی و پژوهشی متعدد در این رشته در قم و ایران شد.

مسئله نسخ همواره از مسائل کهن و بحث‌برانگیز تفسیر و علوم قرآن بوده است. در اصطلاح قدما و به‌ویژه در روایات در تعریفی عام، این اصطلاح بر هرگونه تغییر در حکم سابق اطلاق می‌شد؛ اما در اصطلاح متأخران، این مفهوم با دچار‌شدن به تحوّل از مفهومی برخوردار شد که به نظر می‌رسد زمینه طرح شبهه‌هایی دربارۀ قرآن را بیشتر فراهم کرد. بر همین اساس آیت‌الله معرفت، با هشدار دربارۀ نوع طرح این مسئله که همواره دستاویزی برای حمله به قرآن بوده است، در کتاب التمهید نسخ بیست آیه را تایید کرد؛ اما پس از تجدیدنظر و طرح نظریه نسخ مشروط و تمهیدی، در سال‌های پایانی حیات خویش به طور کلی منکر وقوع نسخ تشریعی در قرآن کریم شد؛ حتی وقوع نسخ در آیه «نجوا» را انکار کرد. این نظریه و نوع تبیین ایشان از آیه، برگرفته از نگاه سید قطب است که صحنه آیه را تصویرپردازی قرآن برای انتقال یک پیام تربیتی به جامعه هدف می‌داند و معتقد است پیام آیه، ارتباطی به بحث احکام ندارد تا رفع حکم سابق به ‌وسیله تشریع لاحق دانسته شود و مصداق نسخ تشریعی باشد. در این نوشتار به تبیین این نوع نگاه در بیان آیت‌الله معرفت و سید قطب می‌پردازیم و دیدگاه نهایی ایشان بر اساس نظریه تصویرآفرینیِ تربیتی سید قطب در آیات شریفه را بررسی می‌نماییم.

یکی از منابع مورد استفاده در تفسیر، روایات تفسیری است. از جمله این روایات، روایات تفسیریِ صحابه پیامبر اکرم (ص) است. آنچه که در خصوص قول صحابه، محل بحث و اختلاف نظر علماء است، حجیت و یا عدم آن، در تفسیر می­باشد. از جمله علمای معاصر شیعه که در این خصوص نظرات متفاوتی ارائه داده­اند، حضرات آیات محمدهادی معرفت و سیدعلی حسینی­میلانی می­باشند. این پژوهش بر آن است تا با بهره­گیری از شیوه توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه و دلایل این دو اندیشمند گرانقدر را در باب اعتبار و حجیت قول صحابه در فهم و تفسیر آیات قرآن کریم، تطبیق داده و وجوه افتراق و اتفاق این دو دیدگاه را تبیین و تحلیل نماید. بررسی دیدگاه این دو اندیشمند نشان می­دهد که اختلاف نظر آیت­الله میلانی با آیت­الله معرفت به دلیل اختلاف برداشت در تعاریف و مصادیق صحابه بوده و با تحلیل دقیق دیدگاه معرفت، به دیدگاه یکسانی از آن دو در این زمینه می­رسیم. به این معنا که بر طبق دیدگاه آیت­الله معرفت، ضمن قائل شدن به تفصیل در بین صحابه از یک سو و سخنان نقل شده از ایشان از سوی دیگر، می­توان در مواردی به حجیت قول صحابه و در مواردی نیز، به عدم حجیت قول آنان قائل شد.