جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث در خصوص چگونگی جمع آوری و تدوین قرآن کریم در عصر پیامبر $، یکی از مباحث مهم علوم قرآنی است. ریچارد بل انگلیسی، خاورشناسی است که در این خصوص آرایی را از منظر مطالعات، عقاید و باورهای خود بیان نموده است. وی در تحقیقات خود کتابت و تدوین قرآن در عهد نبی اکرم$ را کامل ندانسته و علت این امر را دلایلی چون: عدم کتابت قرآن در مکه، نسیان پیامبر$، عدم جایگذاری تمامی آیات در سوره‌ها و تشکیل هستۀ اولیۀ سوره‌ها در عصر رسالت برمی‌شمرد. بل نخستین جمع و تدوین قرآن را مربوط به دوران عثمان می‌داند. این در حالی است که پس از ارزیابی دلایل او، روشن می‌شود که استدلال‌های وی تام نیست و طبق شواهدی قرآن می‌تواند در زمان رسول خدا$ جمع شده باشد. نظرات بل با توجه به روشهای تحقیق خاص خاورشناسان، به دلیل برخورداری از نگاهی جانبدارانه، یا اتکایی یک سویه بر منابع اهل سنت و استفاده گزینشی از نصوص تاریخی، با مطالعات و منابع اسلامی متفاوت بوده و قابل نقد و بررسی جدی است.

آیت‌الله بروجردی فقیهی رجالی است که نگاهی ژرف‌اندیشانه به مسأله حدیث و اسناد دارد، ایشان آثاری در علم رجال دارند. علاوه بر تقریرات فقهی ‌ایشان کـه شمه‌ای از توانایی‌های عالمانه وی را در حدیث پژوهی بازگو کرده است، کتاب ارزشمند «الموسوعه الرجالیه» برخی از دیدگاه‌های رجالی‌ ایشان را پیش روی ما قرار می‌دهد. با توجه به اینکه؛ بررسی سبک‌های مختلف رجالی‌ و تحلیل و بررسی آن‌ها به عنوان یکی از ابزار استنباط احکام شرعی می‌تواند زمینه توسعه و گسترش علم رجال و رسیدن به معرفت ژرف کاوانه را فراهم آورد، لذا در این جستار با مراجعه به آثار بر جای مانده از آیت الله بروجردی و تقریرات فقهی و اصولی ایشان؛ با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای به بررسی و تحلیل رویکرد رجالی ایشان پرداخته‌ایم. اهم مبانی ایشان در شناخت راوی عبارت است از اعتقاد به ضرورت علم رجال در شناخت راویان، عدم اعتقاد به اصل انسداد در اثبات عدالت راوی، اعتقاد به اعتبار کتب رجالی متقدمان به عنوان اسناد معتبر علمی، اعتقاد به کافی نبودن کتب اربعه برای شناخت و معرفی راویان، میزان نقل روایت؛ قرینه‌ای در شناخت راوی، اعتبار اجماع متقدمین و مشایخ ثقات و... همچنین با پیجویی آثار این فقیه رجالی مشاهده می‌کنیم که روش ایشان در جرح و تعدیل روایات عبارت است از: نگاه تاریخی به اسناد، اولویت رجوع به کتب اربعه نسبت به سایر متون، جامع نگری در نقل اقوال علمای رجال، اعتماد به گزارش‌های رجالیان و اقوال و استنادات علمای اعلام و... .

یکی از انواع روایات، روایات طبی است که در منابع شیعه و سنی وارد شده است. در کنار روایات، برخی منابع علمی مسلمانان، کتاب‌هایی است که دانشمندان مسلمان در موضوع طب تدوین کرده‌اند. از آنجایی که بخش زیادی از روایات طبی از قوت سندی برخوردار نیستند؛ لذا دیدگاه‌های گوناگونی در خصوص منشاء و اعتبار این احادیث مطرح شده است. از دیگر سو به دلیل موضوع این روایات که در زمره‌ی دانش‌های بشری است، درخصوص رابطه‌ی ماهوی متون کهن طبی و احادیث طبی سه گمانه مفروض است. در یک نگاه بدبینانه، شاکله‌ی اصلی روایات طبی، متونی جعلی هستند که براساس منابع طبی ساخته و پرداخته شده و با چسبانیدن اسانیدی بدان‌ها در مجامع روایی وارد شده‌اند. نگاه مقابل آن تدوین منابع طبی براساس روایات طبی است؛ یعنی به‌طور کلی دانش طب بر پایه‌ی روایات طبی معصومان‌( و با حذف اسانید آنها شکل گرفته است. احتمال سوم هم ماهیت جداگانه‌ی این دو دسته از منابع است که از دو منشاء متفاوت شکل گرفته‌اند و در صورت اثبات آن، بطلان دو گمانه‌ی نخست آشکار خواهد شد. لازمه‌ی کشف درستی گمانه‌ی سوم نیز بررسی تطبیقی میان این دو دسته از منابع است. وجود موارد تشابه و اختلاف میان این دو دسته از منابع که حاصل یک بررسی تطبیقی است، درستی گمانه‌ی سوم را نمایان می‌سازد.

رستگاری محبّان امام علی (ع) یکی از موضوعات مطرح شده در منابع روایی فریقین است. نسخه خطی «سلّم درجات الجنّه» ابن مشهدی مفسّر و محدّث بزرگ شیعه قرن دوازدهم و صاحب تفسیر مأثور «کنزالدقایق»، از جمله منابع ارزشمند در این زمینه می باشد. از مجموع چهل حدیثی که در این نسخه جمع‌آوری شده، هجده حدیث آن به مسأله رستگاری محبیان ابوالائمه(ع) پرداخته است. با توجه به شواهد و متابعات فریقین و تحلیل متنی روایات، این روایات به روش توصیفی تحلیلی احادیث اعتبار سنجی شد. پس از واکاویِ شواهد و قرائن احادیث، محرز گردید که مضمون آنها از تواتر اجمالی برخوردار بوده، و دارای وثاقت صدوری است. بدین ترتیب آنچه موجب رستگاری شیعیان و رسیدن به رضوان الهی است، اطاعت، مودت و تمسک به حضرت علی است.

کتاب وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی یکی از جوامع حدیثی متأخر شیعی است که با رویکرد فقهی به نگارش درآمده است. مؤلف در این کتاب که یکی از مهمترین منابع فقه شیعه را تشکیل می‌دهد و با توجه به معیارهایی به گزینش مصادر روایی معتمد و معتبر از میان منابع روایی فراوان پرداخته است. یکی از این منابع، کتاب مسائل علی‌بن‌جعفر است که از اصول روایی شیعه محسوب می‌شود. رویکرد علمای متقدم، متأخر و معاصر نسبت به این کتاب متفاوت است و در حالی‌که متقدمان با ارجاع به طرق صحیح این کتاب در تألیفات خود به آن اعتبار بخشیده‌اند، متأخران تنها به نسخه‌ای از این کتاب دست یافته‌اند که به طریقی ضعیف گزارش شده است. رویکرد معاصران به این کتاب متفاوت بوده به‌طوری که برخی از علماء آن را تلقی به قبول نموده و بسیاری هم در اعتبار و اصالت نسخه کنونی تشکیک وارد کرده‌اند. بررسی اعتبار نسخه کنونی در رویکرد علماء به این کتاب در دوره‌های مختلف حکایت از عدم انطباق این کتاب با معیارهای کتب معتمد حتی نزد شیخ حر عاملی دارد و این مسأله گویای تساهل و تسامح مؤلف وسایل الشیعه در مواجهه با گزینش این منبع حدیثی است.

از جمله حدیث‌پژوهان معاصر که با درک اهمیت پاکسازی احادیث تاریخی و سیره؛ پای به عرصه پژوهش در این زمینه نهاد، «علامه سید مرتضی عسکری » است. وی در تألیفاتی که احادیث سیره و تاریخ را مورد نقد سندی و متنی قرار داده است، علاوه بر شناسایی و اصلاح احادیث تحریف‌شده؛ علل و آثار حاصل از این آسیب را ردیابی می‌نماید. عوامل تاثیرگذاری که او برشمرده را می‌توان به دو دسته سهوی و عمدی تقسیم کرد. علل سهوی عبارتند از؛ «اشتباه نویسندگان»، «تحریف سیره نبوی در پی اجتهادات خلفا در شرعیّات» و «تحریف قهری تاریخی». علل عمدی مواردی چون «تعصبات قبیله‌ای»، «انگیزه مادی»، «میل به تفسیر به رأی روایات نبوی و آیات الهی»، «حسادت نسبت به حضرت علی% و حذف وصایت او»، «تخریب چهره اسلام»، «همگامی با فرهیختگان عصر صدور»، «همگامی با عیاشان زمانه و پسند جمهور مردم» و «اسلام‌براندازی معاویه» می‌باشند. در نگاه علامه؛ تحریف اخبار، عواقب ویرانگری چون؛ «تحریف تاریخ واقعی اسلام»، «تثبیت سنّت خلفا»، «تضعیف شخصیّت پیامبر$»، «ورود آگاهانه اخبار محرَّفه در مصادر تاریخی متقدم»، «ضعف اعتبار مصادر متقدم اسلامی»، «سوءاستفاده خاورشناسان» و «عدم شناخت صحیح اسلام» را موجب گردیده است.

نصرحامد ابوزید از نظریه‌پردازان قرآنی با اندیشه‌های نو و انتقادی است. او همچون برخی از هم‌اندیشانش قرآن را متنی تاریخمند می‌داند و در راستای اثبات دیدگاه خود به پژوهش در حوزه‌های مختلف از جمله نسخ اقدام نموده است. بررسی سیر مطالعاتی ابوزید حاکی از تحولّی جدّی از متن‌انگاری قرآن (دوره اعتقاد به وقوع نسخ در قرآن) به گفتار انگاری (دوره عدم اعتقاد به وقوع نسخ در قرآن) می‌باشد. او در مرحله متن‌انگاری قرآن، وقوع نسخ را به جهت تسهیل و مراعات حال مخاطبان پذیرفته و بر این اساس، نسخ را به عنوان شاهدی بر تعامل قرآن با فرهنگ زمانه اقامه نموده است، و در مرحله گفتارانگاری قرآن، با عدول از فرض پیشین و با انتقاد از نگاه متنی به قرآن، گفتارانگاری را امکانی برای گزینش آیات متناقض براساس شرایط عصری دانسته است. بدین ترتیب در هر دو مرحله، از پدیده نسخ تاریخمندی قرآن را استنباط کرده است. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده، ضمن طرح دیدگاه ابوزید، ادّله او مورد نقد و بررسی قرار گرفته است علی‌رغم تغییر رویکرد، در هر دو مرحله می‌توان بین نگرش او به نسخ و تاریخمندی قرآن ارتباط برقرار نمود و در عین حال به نقد دیدگاه او مبادرت ورزید.

از واقعیت¬های تاریخی در مورد قرائات قرآن، اختلاف قرائات است. پیدایش قرائات گوناگون، معلول دو گونه علت بوده است که می¬توان آنها را به علت¬های طبیعی و اجتهادی تقسیم کرد. بر پایۀ پژوهش صورت گرفته، یک سری از علل، به صورت طبیعی صورت گرفته¬اند که دانشمندان و مفسران علوم قرآنی نیز به آنها پرداخته¬اند و عواملی چون: اختلاف لغات و لهجه¬های عرب، خالی بودن کلمات از علائم، اعراب و نقطه در صدر اسلام، عدم وجود الف ممدوده در ساختار کلمات و سهل¬انگاری کاتبان کلام وحی در نگارش رسم¬¬الخط دقیقی از قرآن را در برمی¬گیرند. در مقابل مسائلی چون تعصب و خودبینی برخی از قاریان در ارائۀ قرائت جدید، بی-اطلاعی از قواعد عربی، چشم و هم¬چشمی قاریان، تحمیل قواعد صرفی و نحوی، از علل اجتهادی برخی قاریان در توسعۀ قرائات بوده است. با مراجعه به نصوص تاریخی کتب قرائات، می¬توان اثرگذاری اجتهاد قاریان بر علوم اسلامی را به وضوح مشاهده کرد.

برخی از خاورشناسان در آثار خود، به طور گسترده، شبهة تأثیرپذیری قرآن از کتاب مقدّس را مطرح کرده‌اند تا از این طریق، الهی بودن قرآن را مخدوش کنند و آن را ساختة دست حضرت محمّد (ص) جلوه دهند. شبهات آنها در این باره بر پیش‌فرض‌هایی استوار است که اگر نادرستی آنها نمایان شود، ادّعاهای آنها نیز مردود می‌شود. در این مقاله، ابتدا به چگونگی شکل‌گیری و سیر تطوّر این شبهه اشاره می‌شود و نمونه‌هایی از ادّعاهای خاورشناسان دربارة تأثّر قرآن از کتاب مقدّس بیان می‌گردد. سپس، پیش‌فرض‌های خاورشناسان در طرح شبهاتشان بررسی و نقد می‌شود. هم‌چنین، به برخی تفاوت‌های قرآن و کتاب مقدّس در مسائل عقیدتی و تاریخی که حاکی از عدم تأثّر قرآن از کتاب مقدّس است، اشاره می‌گردد.

چکیده:آنچه از واقعه عظیم «غدیر خم» بعنوان محور سخنان رسول خدا۶، در آن خطابه منحصر به فرد ایشان در سال دهم هجری مطرح گردیده، عبارت «أَلَا مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ‏ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ‏وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ- وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ» می‌باشد. این عبارت را در حقیقت می‌توان ما حصل آن سخنرانی یک ساعته دانست؛ که به موجب آن می‌بایست تمام آن صد و بیست هزار نفر بر معنای اَولی بتصرف واژه «مولا» که در این عبارت بود، پیمانی محکم منعقد می‌کردند. واژه‌ای که با بررسی‌هایی که صورت گرفته، از همان لحظه تاکنون در نزد مفسّران، دانشمندان و ادیبان عرب و عجم معنایی جز این را نداشته است؛ معنا و مفهومی که رسول خدا۶ به مدّت بیست و سه سال آن را فقط برای یک فرد از قریش به فرمان خداوند متعال منظور داشتند. البته تشکیل سقیفه و غصب حقّ خلافت حضرت امیر۷، زحمات رسول خدا۶ را دچار دگرگونی کرد. امّا بعد از بیست و پنج سال حضرت امیر المومنین علیّ بن ابی‌طالب۷ خطابه‌ای مفصّل را در مورد غدیر ایراد فرمود؛ و با بررسی و واکاوی که در سخنان حضرت صورت گرفت، آن خطابه را می‌توان به منزله تبیین و شرح خطابه غدیریه رسول خدا۶ دانست. و همچنین سایر ائمّه هدی: هر کدام در زمان امامت خود به واقعه غدیر، معرّفی و بیان فضیلت‌های آن می‌پرداختند؛ و مسئله غدیر در رأس تمام سخنرانی‌ها و مناسبت‌های آن بزرگواران قرار داشت؛ و به شیوه‌هایی چون: ایراد خطبه، احتجاج، مُناشده، بیان فضیلت و پاسخگویی به سوالاتی که در مورد غدیر می‌شد و همچنین دستور به انجام اعمال عبادی خاص روز و شب غدیر، به دفاع و تبلیغ واقعه عظیم «غدیر خم» مبادرت می‌فرمودند.و با ملاحظاتی که در سخنان ائمّه هدی: به عمل آمد، امام علیّ بن موسی الرّضا۷ نیز علاوه بر توجّهاتی که به غدیر داشتند، خطابه‌ای نیز در مورد آن روز ایراد فرمودند که در آن همانند خطابه غدیریه حضرت امیر المومنین۷ به معرّفی روز غدیر، بیان اسامی و بیان فضیلت آن روز نسبت به سایر اعیاد، و اعمال عبادی آن روز پرداخته‌اند. و برای تبیین صحیح و شرحی که در مسیر هدایت باشد، بیانات ائمّه هدی: را در مورد غدیر و همچنین آیات قرآن را تا آنجایی که در وسع این پایان نامه بود در کنار یکدیگر قرار داده تا منجر به استنباط‌های صحیح شود.کلید واژگان:غدیر خم _ مولا _ جایگاه و فضیلت غدیر _ خطابه غدیریه امام علیّ بن ابی‌طالب۷ _ خطابه غدیریه امام علیّ بن موسی الرّضا۷.