جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل نزد فارابی به عنوان یک فیلسوف و سیدمرتضی به عنوان یک متکلم عقل‌گرا، نقش بی بدیلی دارد؛ به همین خاطر، جهت مقایسه فلسفه سیاسی فارابی و کلام سیاسی سیدمرتضی، بررسی مقایسه ای نقش عقل ضرورت می یابد. این مقاله با بررسی آثار فارابی و سیدمرتضی و سایر پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، به نقش عقل و کارکرد آن در اندیشه سیاسی فارابی و سیدمرتضی پرداخته است و روشن نموده است که سیدمرتضی و فارابی در اصل عقلانیت و ارزشمندی عقل، توافق دارند، اما نقطه عزیمت و جهت گیری آنها در عقل ورزی متفاوت است و این تفاوت با توجه به فیلسوف بودن فارابی و متکلم بودن سیدمرتضی قابل فهم است. عقل در اندیشه سیاسی سیدمرتضی فارغ از مبانی فلسفی، بدون رازورزی و مبتنی بر وحی قطعی و متناسب با اقتضائات و شرایط و برای دست یافتن به سعادت دنیوی و اخروی ذیل حقیقت امامت شیعی، به پردازش مشغول است و عقل نزد فارابی برپایه مبانی فلسفه یونان و به قصد تئوریزه کردن فیلسوف_شاه افلاطونی و با نگاهی استعلایی و آمیخته به رازورزی و کم توجه به واقعیت‌های خارجی، در رسیدن به معرفت از جانب عقل فعال و فاقد نگاه بنیادین به مبانی و امامت شیعی است.

در طول تاریخ همواره کنشگران سیاسی، اجتماعی و جریان‌های مذهبی و عالمان دینی با انگیزه‌های گوناگون برای ایجاد وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی کوشیده‌اند و در برخی دوران پروژه‌هایی را پی گرفته‌اند که حرکت‌ نادرشاه و سید جمال‌الدین اسدآبادی، و پایه‌گذاری «دار التقریب» و «مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی» را می‌توان از مهمترین آنها شمرد. پروژه‌های تقریبی هماره با آسیب‌هایی از جمله: ابهام‌ در اهداف و معنا، و چالش‌های مدیریتی و ساختاری روبرو بوده یا از نبود نظریه‌ای روشن رنج برده‌اند. همچنین به مسائل معرفتی و اختلافات مذهبی که نقطه‌ اساسی تفرقه است کمتر توجه نموده‌اند. این آسیب‌ها به همراه وجود موانعی همچون ناهماهنگی عناصر سیاسی یا دخالت بیگانگان، وجود جریان‌های افراطی و رادیکال دست به دست هم داده و پروژه‌های تقریبی و همبستگی‌های اسلامی را ناکام گذاشتند. از این رو باید به دنبال طرحی نو با رویکردی جامع بود که بتواند از این چالش‌ها و آسیب‌ها نیز عبور کند.

انديشمندان مسلمان، ايمان و هدايت را بر معرفت به آموزههاي بنيادينِ اعتقادي متوقف می دانند، اما اینکه " معرفت " چه ویژگی هایی دارد شامل چه موضوعاتي ميشود و چگونه براي انسان به دست ميآيد، همواره در تاريخ انديشه اسلامي چالش برانگيز بوده است. در اين ميان، انديشمندان اماميه در مدرسه كوفه، براي پاسخ به پرسشهاي مذكور نظريه " معرفتهای اضطراری " را بر پايه قرآن و ميراث حديثي شيعه طرح كردند. باور مشهور اماميان نخستين بر آن بود كه مفاد كامل معرفتي، در عوالم پيشين اعطا شده و انسان مفاد آن معرفت را در ضمير خود و بالفعل داراست؛ به همين سبب، معرفت صنع خدا بوده و براي انسان قابل اكتساب نيست و فقط انسان بايد به مفاد آن معرفت متذكر شود. البته در ميان انديشمندان نخستين اماميه، جريان هشام بن حكم كه پيشرو در مباحث كلامي اماميه آن دوران است، سعي ميكند تا خوانشي خردپسندتر از باور اماميان ارائه كند. او فعليت معرفت اضطراري را منوط به استدلال و نظر می داند تا علاوه بر دوري از نقدها، جايگاه مقبولي براي « استدلال عقلي » نيز بگشايد.

در میان حوادث تاریخ اسلام واقعه غدیر به لحاظ جایگاه کلامی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این زمینه گونه‌های نقل واقعه غدیر در تاریخ نگاشته‌های اسلامی و چگونگی تاثیرپذیری آن از پیش فرضهای کلامی مورخان سؤالیست که ذهن تاریخ پژوه را به خود منعطف می‌دارد. بررسی تحلیلی داده-های به دست آمده از آثار مورخان مسلمان چهار گونه تعامل با نقل این واقعه را نشان می‌دهد. در سه گونه نخست مورخان به منابع با رویکرد سنی و روایات صحابه اعتماد کرده و آموزه هایی همچون افضلیت خلفا، عدالت صحابه، تفکیک بین محبت به علی علیه السلام و قول به افضلیت ایشان و همچنین تبری از شیخین را ملاک اعتبار سنجی روایات دانسته اند و در مقام حل تعارض روایات مربوط به این واقعه بر روایاتی تکیه کرده اند که نگرش اهل تسنن در مورد غدیرو اهل بیت را تقویت نماید و در گونه چهارم مورخان به روایات اهل بیت علیهم السلام اعتماد نموده و در مورد راویان برخورداری از شاخصه های شیعه امامی را ملاک اعتبار دانسته اند. همچنین در مقام ارائه طرحواره داستانی از این واقعه گروهی متاثر از پیش فرضهای کلامی خود به گونه‌ای حوادث جیش یمن ، حجه الوداع و غدیر را بیان نموده‌اند که مخاطب لزوم محبت و دوستی با علی علیه السلام را نتیجه بگیرد و برخی دیگر همین وقایع را به‌گونه‌ای بیان نموده‌اند که مخاطب خلافت بلافصل علی علیه السلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نتیجه گیری نماید.