جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، کتاب مقدس مسلمانان و معجزه جاوید خداوند، از زمان نزول تاکنون اساسی‌ ترین منبع شناخت اسلام و آموزه ‌های آن و همچنین محل رجوع مسلمانان برای حل مسائل و کسب تکالیف بوده است. علوم مختلفی که در نتیجه توجه به قرآن کریم وجود آمده ‌اند نشان از اهمیت این کتاب آسمانی نزد مسلمانان و حتی غیر مسلمانان دارد. از مهم ‌ترین این علوم می‌ توان به علوم قرآن و علم تفسیر اشاره کرد که هر یک به نحوی کمک به فهم بهتر آیات و کشف مراد خداوند می‌ کنند. از جمله ابزارهای علم تفسیر، کشف سیاق آیات است که امروزه از آن به عنوان یک قاعده تفسیری یاد می‌ شود.[1] استفاده گسترده از این ابزار در سده اخیر توسط مفسران، آن را به عنوان یکی از پیشتازترین ابزارها مورد توجه قرار داده است. علاوه بر سیاق آیات، سیاق سوره نیز از دیگر قرائن فهم قرآن کریم است که کمتر به آن پرداخته‌ شده است؛ گرچه علامه طباطبایی از این ابزار نیز در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» بهره ها برده است. سیاق سوره، به معنای دقت در سیر مباحث آیات سوره از ابتدا تا انتها، کشف ساختار و سیاق ‌های آن است. استفاده از این قاعده در نهایت، اشراف کلی بر محتوا و ساختار سوره را به دست می‌ دهد که ثمراتی نیز همراه دارد. گاهی در فهم برخی آیات ابهاماتی ایجاد شده است که قرآن پژوهان به تلاش برای حل آن‌ ها روی آورده‌اند؛ از آن جمله، مسئله سد ذوالقرنین و محل آن است که قرآن کریم در آیات 93 تا 99 سوره کهف به آن پرداخته است. داستانْ مربوط به آخرین سفر ذوالقرنین است که می فرماید:6 ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا # حَتَّی إِذَا بَلَغَ بَینَ السَّدَّینِ وَجَدَ مِن دُونِهِمَا قَوْمًا لَّا یکَادُونَ یفْقَهُونَ قَوْلًا5 -کهف/93 و 94- و پس از درخواست ساکنان آن محل از وی برای بنای سدی جهت مصون ماندن از فساد یاجوج و ماجوج، سدی آهنین ایجاد کرده و در پایان، از جمله چنین فرموده است: 6 قَالَ هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَکَانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا 5-کهف/98- بررسی‌‌ ها نشان می‌دهد این مسئله از عصر نزول تا هم ‌اکنون مورد توجه قرآن پژوهان بوده، حاصل آن، آراء و نظریه‌ های گوناگونی است که بیشتر در تفاسیر و بعضا در نگارش ‌های مستقل دیده می ‌شود. سیر نگارش ها درباره سرانجام سد ذوالقرنین و تعیین محل آن نشان می‌دهد که تا پیش از سده اخیر، مفسران تنها به نقل اقوال کلی و مجمل از گذشتگان که تنها ذکر نام محلی به عنوان مکان سد ذوالقرنین بوده، بسنده کرده و هیچ توضیحی درباره آن‌ها نداده ‌اند. اما در سده اخیر نظریه ‌پردازی‌ های گوناگونی صورت گرفته و محققان در پی یافتن محل سد ذوالقرنین و تطبیق آن با سدی در زمین یا حتی آسمان قلم فرسایی ‌ها کرده‌ اند. به هر روی با وجود تمام این تلاش ‌ها همچنان نمی‌توان دیدگاهی تام و تمام معرفی کرد که قابل تطبیق بر تمام جزئیات این داستان قرآنی باشد، بلکه هر کدام تناقضات و تعارضاتی با جزئیات ذکر شده در قرآن دارند. شاید از همین روست که قرآن پژوهان همچنان در پی پر کردن این خلأ، دست به نظریه ‌پرداز‌ی‌ های جدید زده، سعی در بیان دیدگاهی با بالاترین تطبیق دارند. آنچه در این بین به نظر مغفول واقع شده، دقت در عبارات و جملات این داستان در قرآن است. در این پژوهش بنا داریم ابتدا به تبیین قاعده سیاق سوره پرداخته، سپس جهت نشان دادن یکی از ثمرات تفسیری کاربست این قاعده، ابهام تاریخی درباره آیات مربوط به سد ذوالقرنین را روشن کنیم. بدین صورت که پس از بررسی دیدگاه‌ ها پیرامون مکان و سرانجام سد ذوالقرنین به خود قرآن روی آورده، با دقت در آیات داستان و سیر آیات سوره، فهم درستی از این داستان را ارائه دهیم. چرا که به نظر می رسد در ابتدا، فهم نادرست از آیات مورد نظر باعث شده که گمان شود سد ذو القرنین همچنان هست و تا قیامت خواهد بود و پس از آن، به بحث درباره مکان و ویژگی های سد پرداخته شده است. در صورتی که تأمل در سیاق سوره نشان می‌دهد از آیات قرآن فهمیده نمی‌شود که این سد هست یا نیست و در واقع سرانجام سد، مورد نظر آیات قرآن نیست.

تحلیل گفتمان یک گرایش مطالعاتی میان رشته ای است که در بیشتر رشته های علوم انسانی نفوذ داشته است. تحلیل گفتمان نورمن فرکلاف در واقع تحلیل عناصر تشکیل دهنده داخل متن ها برای کشف و پرده برداری از قواعد و قوانین حاکم بر متن های گفتار است. در میان رویکردهای موجود در جنبش تحلیل گفتمان انتقادی رویکرد آقای فرکلاف مدون ترین نظریه ها و روش ها برای تحقیق در حوزه های علوم انسانی اعم از جامعه شناسی یا فرهنگ و زبان و... است. فرکلاف معتقد است که سه عنصر اصلی گفتمان، متن، تعامل و بافت اجتماعی هستند. از دیدگاه ایشان تحلیل گفتمان به سه سطح تقسیم می شود. ابتدا توصیف متن و بعد از آن تفسیر رابطه بین متن و تعامل و بعد از آن تبیین رابطه تعامل و بافت اجتماعی. در این پژوهش، تلاش بر آن است که مجموعه داستان های ذکر شده در سوره کهف بر اساس رویکرد سه مرحله فرکلاف تحلیل شود تا با کمک آن بتوان ایدئولوژی های طبیعی شده درون آیات و اثر و عوامل مؤثر در پنهان سازی ایدئولوژی، نقش سازنده و ساخته شده گفتمان در روند اجتماعی پی برده شود. سوره کهف هیجدهمین سوره قرآن کریم است که در جزء پانزدهم و شانزدهم قرار دارد. به این دلیل کهف گفته شده که داستان جوانان صالحی که بخاطر فرار از پادشاه کافر زمان خود به غاری پناه بردند و 309 سال به امر خداوند متعال در خواب ماندند در همین سوره ذکر شده است. در این سوره چند داستان دیگر هم ذکر شده است که بنا به شان نزول این سوره که عده ای از قریشیان برای اثبات صدق و کذب نبوت پیامبر علیه السلام به نزد یهودیان رفتند و از آنها در این زمینه راهنمایی طلبیدندو همچنین یهودیان از آنها خواستند برای آشکار شدن صدق و کذب آن حضرت سه سوال از وی بپرسند که اگر به این سه سوال پاسخ داد، پس در ادعای نبوت خویش صادق است و گر نه خلاف این می باشد. و آن سه سوال اینها بودند: 1_ گروهی از جوانان که در گذشته دور، از قوم خود جدا شدند خبر بدهید. 2_ سوال از مردی که زمین را طواف کرد و به شرق و غرب جهان رسید که بود و داستانش چه بود؟ 3_ اینکه حقیقت روح چیست؟ و از داستان های جذاب در این سوره مبارکه داستان حضرت موسی علیه السلام و بنده ای از بندگان خدا (حضرت خضر علیه السلام) است. و حکایت باغستان دو نفر هم در این سوره ذکر شده و نیز داستان سجده ملائکه به حضرت آدم علیه السلام و نافرمانی ابلیس از این دستور خداوند که در چندین جای از قرآن کریم آن را می شنویم در این سوره هم از آن یاد شده است. این رویدادها نقش مؤثری در ساختار کلام خداوند داشته اند که جای تحلیل و بررسی دقیق تر واژگان و جملات در قالب نحوی، صرفی و بلاغی دارد و این واکاوی و باز نمود بر مخاطبان تاثیر بیشتری خواهد داشت. و نیز بررسی سطح توصیف این داستان ها نشان می دهد که تصاویر استعاری بسامد در خور توجهی دارد. برای مثال در جایی که در این سوره اشاره می کند: کلبهم باسط ذارعیه بالوصید (کهف: 18) این حیوان را هم در کنار آن جوانان ذکر و یاد می کند گویا که یکی از آنهاست. در سطح تفسیر و در بافت بینامتنی دانش زمینه ای مشاهده می شود که با ذکر نام سگ اصحاب کهف در قرآن همین نمونه در بافت بینامتنی از شعر سعدی: «پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم گشت سگ اصحاب کهف روزی چند پی نیکان گرفت و مردم شد»(گلستان: باب اول، حکایت شماره 4)، در سیرت پادشاهان در سطح تبیین با توجه به بررسی های به عمل آمده در دو سطح پیش می توان اذعان داشت که هر کس که مسیر درست و صراط مستقیم را اختیار کند کامیاب و برنده میدان هست چه می خواهد حیوانی باشد و چه از خاندان نبوت، تنها انتخاب مسیر درست است که باعث سربلندی خواهد شد. پس با توجه به قابلیت های متن تحلیل گفتمان این داستان ها در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی می شوند

در قرآن کریم آیات فراوانی با معانی متعدد وجود دارد که بسته به سیاق، نوع گفتمان و شرایط تاریخی که در آن نازل شده است، ممکن است متفاوت باشد. این آیات، به ویژه هنگامی که دارای معنای ظاهری و پنهان باشند، نیاز به تفسیر و توضیح دقیق دارند. تفسیر به عنوان فرآیندی برای کشف معانی ژرفتر و پنهان آیات قرآن، یکی از مهمترین ابزارهای تفسیری است که به ویژه در آیات مبهم مورد استفاده قرار می گیرد (راغب اصفهانی، 1378). یکی از بارزترین ویژگی های قرآن این است که بسیاری از آیات آن دارای معانی مختلفی است. ممکن است آیه ای در نگاه اول معنای خاصی داشته باشد، اما با تفسیر و توضیح عمیق می توان معانی دیگری را آشکار کرد. این ویژگی به ویژه در آیات مربوط به صفات خداوند و احکام شرعی و مفاهیم اخلاقی مشهود است. تفسیر در قرآن به معنای بررسی معانی ظاهری آیات و سپس جستجوی معانی عمیقتر و پنهانی است که ممکن است در آنها نهفته باشد. اگر چه قرآن حامل پیام های روشن و آشکار است، اما پیام های پنهان و باطنی بسیاری وجود دارد که تنها از طریق تفسیر قابل درک است (زرکشی، 1376).

تفسیر ساختاری و کشف اغراض اصلی سُوَر قرآن کریم ازجملۀ روش‎های نوین در عرصۀ تفسیر قرآن کریم بوده که کمتر موردتوجه واقع‌شده است. این مقاله درصدد است سورۀ کهف را تحلیلی ساختاری نماید و دلالت‎های سیاسی اجتماعی آن را بر اساس اغراض محوری آن تبیین نماید. برای رسیدن به این هدف از روش تفسیر ساختاری و تحلیل مضمون استفاده‌شده است. به استناد شاخص‎های کشف اغراض سُوَر، یافته‎ها حاکی از آن است که توحیدمداری و شرک دو موضوع محوری سورۀ کهف به شمار می‎روند که به دیگر آیات این سوره، نظم و انسجام بخشیده‎اند. بر این اساس، عدم تبعیت از سبک زندگی مشرکان، تبیین و قیام علیه رژیم طاغوتی مشرکان منکر قیامت و معاد، استراتژی هجرت از جامعۀ مشرک برای حفظ ایمان و کسب آزادی فرهنگی و حمایت از مستضعفان ازجملۀ دلالت‎های سیاسی اجتماعی سوره کهف در وضعیت حاکمیت شرک در جامعه محسوب می‌شود. همچنین مبارزه با ظلم و برقراری عدالت و رفع تهدید و تأمین امنیت، مشارکت مردم و کارآمدی حکومت الهی ازجملۀ دلالت‎های سیاسی اجتماعی سوره کهف در وضعیت حاکمیت توحید در جامعه است.

الأصْفی فی تَفْسیرِ القُرْآن تفسیری به زبان عربی و شامل تفسیر کل قرآن، اثر ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۰۷ق/۹۷۷ش-۱۰۹۱ق/۱۰۵۸ش) است. الاصفی برگزیده‌ای از تفسیر صافی است. فیض در الاصفی به تفسیر اهل بیت اکتفا کرده است. با اين ديد تفسيرى روايى است. و نيز مى‌توان آن را آميخته‌اى از روايت و درايت دانست. الاصفى در 21 هزار سطر، حدود يك سوم صافى مى‌باشد كه در دو مجلد ارائه شده است. تفسير صافى در سال 1075 پايان يافت و بعد از دو سال الاصفى به نهايت رسيد. کتاب از دو جزء تشکیل شده که جزء اول آن شامل سوره‌های حمد تا اسراء و جزء دوم از سوره کهف تا آخرین سوره قرآن است. مفسر در مقدمه بر اين معنا تكيه دارد كه: كسيكه در فهم معانى قرآن به اخبار مراجعه مى‌كند، اگر بخواهد به تناقض و تضاد نرسد، بايد در معناى آيات و تفسير آنها بر برخى روايات آحاد و افراد تكيه نكند، بلكه به معناى عام و مفهومى كه از مجموعه روايات فهميده مى‌شود بايد تكيه كند، بدين ترتيب تناقض در اخبار نيز مرتفع مى‌شود، مواردى از اخبار كه بر تخصيص معنا دلالت دارد، براى اشاره به منزّل فيه، يا اشاره به يكى از بطون آيه است، و ممكن است معناى ديگرى را قصد كرده باشد، بستگى به فهم مخاطب و ميزان انس او با روايات دارد زيرا كلام معصومين( ع) به تناسب فهم مردم بيان شده است. اگر آن را بر معناى خاص، حمل كنيم، قرآن را محدود به همان موارد كرده‌ايم در نتيجه از فايده خواهد افتاد و حاشا كه چنين قصدى از روايات در كار باشد. با اين بيان معناى تأويل روشن مى‌شود و آن اراده بعض افراد معناى عام است، كه از ذهن مخاطب پنهان شده، كه در مقابل تنزيل مى‌باشد. روش ورود و خروج اين تفسير در مباحث به اين شكل است كه ابتدا، اطلاعات كلى شامل، مكى و مدنى بودن، نام سوره و تعداد آيات آن را بيان مى‌كند. پس از آن معناى آيات و كلمات را با روايات معصومين( ع) ذكر مى‌نمايد، رواياتى كه مصدر آنها، يعنى اسانيد و نام معصوم از آن به دليل اختصار حذف گرديده است. در مرحله بعد به معناى لغوى كلمات مى‌پردازد و سپس مطالب خود را كه برگرفته از اجتهاد خود يا تفاسير ديگران است، با عنوان« اقول» مطرح مى‌كند. در اين عنوان بين روايات نقل شده جمع كرده و گاه در اين جمع از آيات استفاده برده است، مانند ج 1 ص 8 در بحث« صراط مستقيم». و در نهايت با تعبير« و بالجمله»، تبيين و تفسير كلى فراز و جمع‌بندى آن را بيان مى‌دارد. در آخر هر سوره نيز به فضل سوره و ارزش آن به نقل از ثواب الاعمال مى‌پردازد. با وجود همت مفسر بر اختصار امّا از نقل شأن نزول از طريق روايت و غير آن، غفلت نمى‌ورزد، مانند ج 1 ص 14 آيه 8 سوره بقره. با اين وجود نيز گاهى به نقل اقوال مبادرت مى‌ورزد مانند ج 1 ص 17 آيه 19 سوره بقره.

سوره مبارکه کهف به دلیل محتوای خاص همواره مورد توجه محققان بوده است. یکی از روش‌های تحلیل ساختار و محتوای این سوره، دانش روایت‌شناسی است. با بهره‌گیری از این دانش، ساختار تمامی روایت‌های سوره به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفت و عنصر مشترک تمامی مراحل روایت‌ها (دانایی) استخراج شد. قابل توجه اینکه در همگی روایت‌های این سوره و در مراحل چهارگانه هر روایت (مقدمه چینی، شروع بحران، اوج بحران، خروج از بحران) مولفه دانایی حداقل یک و حداکثر چهار بار تکرار شده است؛ یعنی روایتی در این سوره نیست که در آن پیرامون نقش و ارزش دانایی سخنی گفته نباشد. در برخی روایت‌ها آگاهی عامل ایجاد بحران و در برخی دانایی عامل خروج از بحران است. توجه به مولفه دانایی در تمامی روایت‌ها نشانگر این است دانایی می‌تواند هم خود عامل بحران و هم فروکاهنده بحران باشد. تبیین روایت‌شناختی از روایت‌های سوره کهف نشانگر پیوستاری مفهومی سوره، از ابتدا تا انتها، بر اساس مولفه دانایی است.

حضور اهل‌کتاب و به‌ویژه یهود، ذیل اسباب نزولی که برای سورۀ کهف و برخی از ماجراهای آن، مانند صاحب دو باغ گزارش شده، ملاحظه می‌شود. همچنین محققان مراد از «حِزبَین» در آیۀ 12 را یهود و نصارا عنوان می‌کنند. علاوه بر این، اشاره به ماجراهایی همچون اصحاب کهف و ذوالقرنین که دارای رنگ‌وبوی مسیحیت و یهودیت است، فرضیۀ حضور اهل‌کتاب را در میان مخاطبان این سوره مطرح می‌کند. این در حالی است که غالب مفسران، سورۀ کهف را مکی دانسته‌اند و به حضور اهل‌کتاب در مکه اعتقادی ندارند، لذا درصدد توجیه این تفاسیر، ماجراها و اسباب نزول برمی‌آیند. پژوهش حاضر در نظر دارد با کمک روش بازسازی تاریخی، به شناسایی مخاطبان سوره بپردازد و به همین منظور، نخست با تاریخ‌گذاری این سوره با کمک دلالت‌های آیات، گزارش‌های تاریخی، جایگاه سوره در فهرست‌های نزول و دیدگاه مفسران، زمان نزول آن را معیّن می‌کند. نتیجۀ حاصل از این تاریخ‌گذاری، نزول سورۀ کهف را هم‌زمان با سفر پیامبر(ص) به طائف در سال دهم بعثت تعیین می‌کند. مخاطب‌شناسی این سوره نیز حاکی از وجود اشتراکاتی میان مخاطبان سورۀ کهف و ساکنان طائف است؛ مخاطبانی که نه‌تنها شامل مشرکان، بلکه اهل‌کتاب (مسیحی و یهودی) نیز بوده است و ماجراهای این سوره، اسباب نزول، تکامدها، واژگان دخیل، سیاق سوره و گزارش‌های تاریخی آن را تأیید می‌کند.

برخی از صوفیان داستان قرآنی موسی و خضر را، به دلیل برتری خضر بر موسی در ظاهر داستان، دلیل بر برتری ولایت بر نبوت دانسته اند. در مقابل برخی دیگر، از برتری مقام موسی بر خضر سخن گفته اند. برتری خضر بر موسی، مشکلاتی الهیاتی پدید می آورد و برای حل این مشکل در کلمات مفسران و به تبع آنان متصوفه مواردی طرح شده است که برخی ضعیف و برخی قوی است. برخی از این وجوه عبات اند از: (1) موسایی که به مصاحبت با خضر مأمور شد، موسای کلیم نیست؛ (2) خضر فرشته ای الهی بود و موسای کلیم مأمور به صحبت با فرشته ای بود؛ (3) برتری خضر بر موسی نسبی است نه مطلق؛ (4) خضر خود پیامبری الهی بوده است و تبعیت موسی از او تبعیت یک پیامبر از پیامبر دیگر است. این پاسخ آخر نزد اکثر مفسران رسمی نیز مقبول است. خضر خود پیامبر بوده است و استفاده موسی از خضر مانند استفاده او از محضر شعیب است. از نخستین تفاسیر اهل سنت و شیعیان تا روزگار ما این نظر مورد اشاره مفسران بزرگی چون طبری، سمرقندی، بیضاوی، ابوحیان اندلسی و صوفیانی چون بخاری، قشیری، هجویری، غزالی، سنایی، عین القضاه و علاءالدوله سمنانی است. به نظر می رسد از میان این اقوال که ما را در حل مسئله برتری خضر بر موسی یاری می کند، این قول رَوایی بیشتری داشته باشد، زیرا: اولاً مورد تأیید روایات فریقین است؛ و ثانیاً منافاتی با پیامبرشناسی اسلامی ندارد؛ و ثالثاً با سایر آیات قرآن کریم نیز هماهنگ است.