جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کتاب هدایت است که از طرف خداوندبرای نشان دادن مسیر هدایت به انسان ها نازل شده است.برای دست یابی به محورها و اهداف سوره های قرآن، پی بردن به تناسب موجود بین آیات یک سوره، حائز اهمیتمی باشد. یکی از انواع تناسب، تناسب بین آیات یک سوره می باشد. این نوشتار نیز به بررسی تناسب بین آیات سوره مائده می پردازد.این سوره یکی از آخرین سوره های نازله بر پیامبر اکرم در دوره مدنی است که بسیاری از موضوعات مربوط به احکام فقهی و مسائل اهل کتاب و قوم بنی اسرائیل و مانند اینها در آن در کنار یکدیگر جمع شده اند. . در این میان حضور آیه اکمال دین، آیه ولایت و آیه تبلیغ در سیاق هایی ظاهرا غیر مرتبط با مضمون این آیات، گمانه عدم ارتباط مفاهیم آن ها را با سیاق آیات به وجود آورده است؛ در این پایان نامه ضمن ارائه تصویر همگون و به هم پیوسته از کل آیات سوره مائده، بیان می شود که آیات سه گانه مربوط به ولایت در آن با سیاق آن ها کاملا منطبق است.به منظور آشنایی بیشتر با این سوره و کشف تناسب بین آیات آن و در نهایت پی بردن به محور سوره، سه فصل در این پایان نامه ارائه شده است: فصل اول کلیات است که به تعریف تناسب، فایده ی علم مناسبات، انواع تناسب در قرآن کریم، نظریات قاعده شناخت مناسبت میان آیات یک سوره پرداخته است.فصل دوم با عنوان تناسب آیات اکمال دین، ولایت و تبلیغ با سیاق پیرامونی، به بررسی ارتباط هریک از آیات مطرح شده با آیات قبل و بعدش و آشکار ساختن تناسب آنها می پردازد.و در نهایت در فصل سوم که تحت عنوان ولایت، موضوع اصلی سوره مائده می باشدسخن از بررسی مناسبت بین آیات این سوره و اثبات موضوع ولایت به عنوان موضوع اصلی سوره به میان رفته است

به سوره هایی که سجده واجب در آن است،"سور عزائم" اطلاق می شود. این سوره ها از دیدگاه دانشمندان امامیه عبارتند از:"سجده، فصلت، نجم، علق". تناسب میان مجموعه ای از سور یکی از انواع تناسب است. در این پژوهش با توجه به سیاق آیات، تفسیر و ارتباط بین آیات یک سوره، به بیان گونه‌هایی از تناسب در سور عزائم پرداخته شده است. دلیل وجوب سجده در سور عزائم علاوه بر روایات، فضای نزول سوره، و لحن آیات سوره است که این ویژگی در سوره های مستحب وجود ندارد. آیات واجب السجده در راستای محور سوره است. زیرا در هر سوره، بخشی از آیات به لحاظ درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند، ذیل یک محور فرعی قرار می‌گیرند. و این محور‌ها در یک نکته اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می‌دهد مشترکند. سجده، محور اصلی سوره سجده است،مبارزه با تکبر، محور اصلی سوره فصلت است. این محور در سوره نجم توجه به مسئولیت انسان است. و در سوره علق، درمان سرکشی انسان با سجده است. وجه مشترک این مجموعه عبارت است از: مکی بودن،امر به سجده، بیان معاد و نشانه‌های توحیدی، انذار و صفات معرضین از آیات الهی .

یکی از مباحث ارزشمند علوم قرآنی، مسئله «تناسب آیات قرآن با یکدیگر» است. این تناسب و ارتباط در واژگان قرآنی، در درون یک آیه یا آیات هر سوره نمایان است. با وجود اینکه آیات سوره‌های قرآن به ظاهر پراکنده و هر یک مشتمل بر موضوعاتی متفاوت است، اما با توجه به علم، حکمت و هدف‌داری خداوند، متن قرآن دارای همگرایی موضوعی و محتوایی در جهت هدف تربیتی و هدایتی است و عناصر محتوایی قرآن همانند اجزای یک ساختمان، به هم پیوسته و ناظر به یکدیگرند. با این طرز تلقی بوده که در میان دانشمندان اسلامی، کسانی کوشیده‌اند سوره‌ها را به صورت مجموعی و روی‌هم رفته بررسی و تحقیق کنند. اینان با نگاه تازه‌ای که از این دریچه مبارک به حقایق قرآنی دوخته‌اند، توانسته‌اند به نتایج گران‌باری دست یابند. این مقاله بر آن است که با اثبات تناسب آیات، در پی بردن به ژرفای معنایی آیات و نکات ظریف آن ما را یاری رساند و نیز پاسخگوی کسانی باشد که سبک قرآن را پراکنده می‌دانند.

قرآن کریم از نظر بعد زیبایی شناختی در میان همه‌ی کتاب‌ها بی‌نظیر است. نحوه‌ی چینش حروف، تک‌واژه‌ها، عبارت‎ها و آیه‌ها با وزن و آهنگشان، بیش‌ترین نقش را در آفرینش این پدیده بی‌بدیل هنری ایفا کرده است. در میان انواع تناسبی که بین الفاظ و معانی قرآن برقرار است؛ تناسب بین آیات یک سوره که در مواقع مختلف و گاه یکجا نازل شده‌اند بر این زیبایی افزوده است.پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای انجام یافته است دو موضوع نگرش مفسران به روابط آیات سوره و رویکردشان در کشف ساختار سوره را مورد بررسی قرار می دهد.مفسران پنج نگاه را در مورد روابط آیات مطرح کرده اند. نخستین نگاه این است که آیات درون یک سوره از ابتدا تا انتها با هم در تناسق اند، به عبارتی می توان آن را تناسب آیات همجوار نامید؛ آغاز این دیدگاه در قرن ششم و در تفسیر مجمع البیان طبرسی مشهود و مبرهن است. نگاه دوم این است که یک سوره غالبا دارای چند موضوع است به استثنای سوره های چند آیه ای؛ که در اصطلاح با عنوان تعدد غرض در محافل علمی مطرح می شود؛این بینش، نخستین بار در قرن نهم، توسط فیروزآبادی در تفسیر بصائر ذوی التمیز فی لطائف الکتاب العزیز، مورد توجه قرار گرفت. سومین نظر این است که هر سوره دارای وحدت غرض است؛ که اولین بار در قرن نهم هجری و در تفسیر نظم الدرر برهان الدین بقاعی ظهور و بروز پیدا کرد. نگاه چهارم این است که تنها آیات با یک واحد نزول با یکدیگر در ارتباط اند. و شروع این رویکردمربوط به قرن چهاردهم است که توسط علامه طباطبائی (ره) در تفسیر المیزان بیان گردید. پنجمین نگاه نیز این است که آیات درون یک سوره مشتمل بر چند موضوع است ولی ترتیب در آنها رعایت نشده؛ به عبارتی گفته می شود انسجام بدون ساختار؛ که عبدالعلی بازرگان در قرن پانزدهم این ایده را در نظم قرآن خویش مطرح کرد.از میان پنج نوع نظریه فوق دو دیدگاه وحدت غرض و تناسب آیات با یک واحد نزول، به کشف غرض الاغراض منتهی مشود. صاحبان این دو دیدگاه دو رویکرد را در کشف ساختار سوره پیش گرفته اند. یکی بیان غرض به شکل توصیفی و دیگری کشف غرض به صورت استدلالی. در حالت توصیفی مولف پس از توضیحی اجمالی غرض سوره را بیان می دارد. در کشف استدلالی مولف طریقه دست یابی به غرض را مطرح می کند. از طریق ابزارهایی همچون سیاق سوره، آیات غرر، اسم سوره، صدر وذیل سوره، واژگان کلیدی و .....

هدف اصلی این رساله، تبیین ارتباط آیات سوره اسراء است تا عملا نظر کسانی را تأیید کند که معتقدند اگرچه نزول آیات به صورت پراکنده و تابع حوادث زمان نزول بوده ولی نظم اصلی کتابی که از سوی خداوند حکیم در اختیار بشر قرار گرفته و برای همه عصرها و نسل ها پیام دارد هرگز تابع جوّ آن زمان نیست و کاملا حساب شده و حکیمانه است.به علاوه این رساله زیرمجموعه طرحی بزرگ تر است که اینک در دست اجراست و ناظر بر کلیه سوره های قرآن است تا عوض بحث های نظری در مورد ارتباط یا عدم ارتباط، عملا رابطه تنگاتنگ آیات به تصویر کشیده شود.برای اثبات ارتباط آیات سوره اسراء در مرحله اوّل، به جمع آوری موضوعات مهم سوره و نشان دادن رابطه بین آیات با موضوع مشترک (ارتباط خطّی) پرداخته شده، ثمره این جمع آوری و بررسی دستیابی به اصلی ترین خطوط ارتباطی و موضوعات تشکیل‌دهنده‌ی سوره اسراء است که به طور اجمال عبارتند از: پیامبران، مبانی و اصول، مشرکان، کافران، ظالمان، خداوند، معاد و حوادث قیامت، قرآن، انسان و شیطان. در مرحله دوّم، از رهگذر بررسی رابطه ی بین خطوط ارتباطی ثابت شده که آیات این سوره کاملا هماهنگ بوده و یک شبکه ی ارتباطی بر همه آن ها سایه افکنده است، سرانجام در مواردی که رابطه ی تازه ای بین آیات پدیدار شده، آراء مفسران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

این رساله با هدف تبیین ارتباط آیات سوره کهف تدوین شده و زیر مجموعهی طرحی بزرگتر است که ناظر بر کلیه سوره های قرآن است و هم‌اکنون در دست اجراست تا عوض بحث‌های نظری در مورد ارتباط یا عدم ارتباط آیات، عملاً رابطه تنگاتنگ آیات به تصویر کشیده شود و ثابت شود اگرچه نزول آیات به صورت پراکنده صورت گرفته ولی چون از سوی خداوند حکیم و برای همه‌ی عصرها و نسلها پیام دارد برخوردار از نظمی است که به هیچ وجه تابع اوضاع زمان نزول، نبوده بلکه کاملاً حکیمانه است.در مسیر بررسی ارتباط آیات این سوره، هشت خط ارتباطی شناسایی و مشخص گردیده است که عبارتند از: جلوه های ولایت خداوند و اولیای او، مشرکان و کافران، پیامبر، توحید، قرآن، معاد، زینت دنیا، مبانی و اصول که هر یک از این خطوط به دستهها و زیرمجموعه های پس از شناسایی خطوط ارتباطی هشت‌گانه، از رهگذر نشان دادن رابطه‌ی بین این خطوط، شبکه‌ی ارتباطی آیات این سوره به تصویر کشیده شده است.این بررسی نشان می‌دهد آیات سوره ی کهف از رابطه‌ی تنگاتنگ برخوردار بوده و یک شبکه ی ارتباطی را پدید آورده است.

پژوهش در زمین? تناسب اسماء و صفات الهی با بافت و سیاق آیات، از مبانی نگرش به قرآن کریم و فهم الفاظ و محتوای آن و رکنی مهم برای درک معارف و اهداف این معجز? الهی به شمار می‌رود. هدف از تحقیق پیش رو، علاوه بر ارائ? مطالبی دربار? تناسب، بافت و سیاق و نیز تبیین خاستگاه واقعی قرآن کریم و توضیح مباحث مربوط به اسماء و صفات الهی، برجسته‌سازی اسلوب بیان این اسماء و صفات و تناسب آنها با بافت و سیاق آیات؛ بویژه در سور? «احزاب» است.حضور اسماء و صفات الهی؛ بویژه نام جلال? «الله» و «ربّ» در قرآن کریم، با توجّه به مخاطبان مکّی و مدنی، پیام‌های متفاوتی دارند؛ چنانکه در آیات و سوره‌های مکّی، متمرکز بر نابودی مفاهیم شرک و پایه‌های بت‌پرستی، اثبات اعتقاد توحیدی و آشکارساختن صفات کمال و جلال پروردگار هستند، ولی در آیات و سوره‌های مدنی، اسماء و صفاتی تکرار شده که متناسب با احکام شرعی، تعیین روابط حکومت اسلامی، تنظیم روابط فردی، خانوادگی و اجتماعی و امثال آن است.اسماء و صفات خداوند با موضوعات سوره‌ای که در آن به کار رفته‌اند، ارتباطی تام دارند و نقش مهمّی در وحدت موضوعی سوره‌ها ایفا می‌کنند. هر یک از آنها، در موضع مناسب و کاملا سازگار با الفاظ، مفاهیم و فصاحت و بلاغت آیات قرار گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که اگر محلّشان تغییر کند، ویژگی خود را از دست می‌دهند. فراتر از آن، حتّی اگر نام یا صفت مترادف، جایگزین شود، باز هم نمی‌تواند نقش و معنای واژ? اصلی را ایفا نماید. با بررسی موضوعات سور? «احزاب»؛ مانند مسائل مربوط به احکام و قوانین الهی، آداب اسلامی و بیان غزو? «احزاب» و احوال مومنان و مشرکان و منافقان، به همراه اسماء و صفاتی که در آیات آن آمده است، این نتیجه به دست می‌آید که اسماء و صفاتِ الله، علیم، حکیم، ربّ، خبیر، وکیل، غفور، رحیم، بصیر، ولی، نصیر، قوی، عزیز، قدیر، لطیف، حسیب، حلیم، رقیب و شهید، که در اغلب موارد، در فرجام آیات و به شکل مزدوج آمده‌اند، ارتباط و پیوندی ناگسستنی با مفاهیم آیات دارند و بیانگر تعلیل، تأکید یا تفسیر موضوعات مذکور هستند و جلوه‌هایی از زیبایی‌های اعجاز بیانی قرآن، وابسته و مرتبط به تناسب و هماهنگی این اسماء و صفات با بافت و سیاق آیات سور? مذکور است. فراوانی نام جلال? «الله» -89 بار- در سور? «احزاب»، نشان? جهت‌گیری آن در زمین? توحید «الوهیّت» و تشریع احکام اسلامی است، چون مخاطب اصلی این سور? مدنی، پیامبر? و مومنان بوده‌اند و به همین سبب، مشاهده می‌شود که نام یا صفت «علیم» تکرار شده تا نشان دهد تمامی احکام موجود، از ذاتی دانا به همه چیز، صادر شده است. یا نام مبارک «حکیم» تکرار شده تا روشن گردد که خداوند متعال هر کاری را از روی حکمت انجام می-دهد. به همین ترتیب، سایر اسامی بیان شده که بندگان بدانند خداوند متعال، آگاه، بینا، توانا و مراقب است و در نتیجه، گفتار و رفتار و نیّت خویش را اصلاح کنند و اگر خطایی از آنان سر زند، ناامید نشوند، بلکه توبه نمایند، زیرا خداوند، «غفور» و «رحیم» است.

نزول قرآن به شکل تدریجی و در طول قریب به دو دهه و به مناسبت‌های ناهمگون انجام پذیرفته است. این واقعیت، می‌تواند موهِم نوعی ناهماهنگی و عدم تناسب در آیات قرآنی باشد. مسأله‌ای که برخی مستشرقان را به ویژه در سده‌ی اخیر به خود مشغول نموده و رزمگاه دفاع مفسّران مسلمان از تناسب و انسجام آیات قرآن را فراآورده است. با این حال، دانش تناسب در قرآن از سده‌های نخستین هجری، مورد توجه مفسّران و دانشوران علوم قرآن قرار داشته است. درنگ در ویژگی تناسب در قرآن کریم، در فهم و تفسیر صحیح و استوار این کتاب آسمانی، نقشی اساسی داشته و برای دست‌یابی به ظرافت‌های معنایی و برخی اسرار آن، امری بایسته و گریزناپذیر است. تناسب در بخش‌ها و اجزاء مختلف قرآن قابل واکاوی است؛ تناسب بین فقرات و بخش‌های یک آیه که از آن به تناسب درون‌آیه‌ای تعبیر می‌شود، یکی از اقسام تناسبی است که شایسته است مورد بررسی موشکافانه قرار گیرد. نیز، تناسب آیات و سور‌ه‌ها با یکدیگر و تناسب کلیّت قرآن که بر آن، انسجام در قرآن اطلاق می‌شود، حوزه‌های دیگری از این دانش را تشکیل می‌دهند. بر اساس بررسی آماری صورت گرفته در این پژوهش، قریب به دو درصد از واژگان قرآنی را اسماء و صفات الهی – بدون احتساب اسم جلاله‌ی الله- تشکیل می‌دهند. این فراوانی آماری از یک سو و جایگاه معرفت‌شناختی و قدسی این دست از واژگان از سوی دیگر، بررسی آنها را در ابعاد گوناگون و در پژوهش‌های مستقل ضروری می‌نماید. در این بین، بررسی بُعد تناسبِ درون‌آیه‌ایِ مربوط به اسماء و صفات الهی، یعنی تناسب بین آنها و گزاره‌ها و احکام مندرج در آیات، موضوع پژوهش پیش‌رو را شکل داده است. موضوعی که طبق گزارش ارائه شده در این پژوهه، فاقد پیشینه‌ی تحقیقیِ مستقل و مفصّلی است. بر این اساس، پس از طرح و بررسی مسأله‌ی این پژوهش و کلیّات و مفاهیم وابسته به آن، اسماء و صفات الهی به ویژه در قرآن تحلیل آماری و گونه‌شناسی شده‌اند. سپس به بحث اساسی این پژوهش که گونه‌شناسی کاربردهای تفسیری تناسب اسماء و صفات الهی با احکام و گزاره‌های قرآنی است، پرداخته شده است. در این بخش از نمونه‌های گوناگونِ به دست آمده از تفاسیر مختلف و تحلیل آنها برای واکاوی و وانمایی گونه‌های این کاربرد بهره‌گیری شده و در پایان با ارائه‌ی نتایج حاصل از این پژوهش و پیشنهادهای پژوهشی مرتبط با آن، کار این پایان‌نامه فرجام پذیرفته است.

ساختار جمله، نقش محوری در زیبایی سخن و سخن زیبا دارد، اگر سخنور، با جمله بندی منسجم و هماهنگ و روان و رسا سخن بگوید؛ سخن او ارزش و اعتبار دارد؛ زیرا چگونگی جمله است که مقصود سخنگو را زیبا و روان و یا زشت و ناقص می سازد؛ و یکی از جنبه های زیبایی قرآن به جمله بندی و ساختار جمله مربوط می شود که هم یک امر معنوی و غیر فیزیکی است و هم تمام زیبایی های ظاهر و محتوا در آن جمع شده است(احمدی، 1381ش، 66-61).با توجه به علم، حکمت و هدف داری فعل خداوند، متن قرآن دارای همگرایی موضوعی و محتوایی در جهت هدف هدایتی و تربیتی است و عناصر محتوایی قرآن، همانند اجزای یک ساختمان، به هم پیوسته و ناظر به یکدیگرند؛ بنابراین، گوناگونی مباحث مطرح شده در یک آیه، هرگز نباید ما را برآن دارد که بپنداریم قرآن کریم، مجموعه مطالبی است گسسته و نامربوط، که تصادفاً کنار هم جمع شده اند؛ بلکه باید دانست که هرگاه مطالب، این گونه گوناگون و متفاوت هستند، حتما پای ارتباطی در میان بوده و مناسبتی باعث شده است که چنین حالتی پدید آید؛ و با بررسی، به خوبی می توان یافت که نه تنها هیچ گونه آشفتگی و در هم ریختگی موضوعات و مطالب در سطح سوره ها موجود نیست؛ بلکه نظمی شگرف سرتاسر قرآن را فرا پوشانده است، و همین جاست که کلام امام محمد باقر(ع) شایان توجه است که فرمودند: «وَ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَبْعَدَ مِنْ‏ عُقُولِ‏ الرِّجَالِ‏ مِنْ‏ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ‏- إِنَّ الْآیَهَ یَکُونُ أَوَّلُهَا فِی شَیْ‏ءٍ وَ آخِرُهَا فِی شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ مُتَصَرِّف‏؛ چیزی چون تفسیر از عقلهای مردمان دور نیست؛ زیرا ابتدای آیه ای درباره ی چیزی و وسط آن، درباره ی چیزی دیگر و آخرش درباره ی چیز سومی است، حال آن که کلامی متصل و مربوط است و به وجوه متعدد باز می گردد»(مجلسی،1403ق، 89/95؛ حر عاملی، 1409ق، 27/192)؛ بنابراین با بررسی جملات یک آیه معلوم می شود که این جملات با هم بی ارتباط نیستند.بحث تناسب آیات، محدود به ارتباط بین آیه های گوناگون با هم نمی شود؛ بلکه ارتباط های درون آیه یعنی، رابطه ی فرازها و حتّی کلمات متعدد یک آیه هم به صورت حکیمانه ای کنار هم قرار گرفته اند؛ و یا ذیل هر آیه با حقایق بحث شده در خود آیه مرتبط می باشد و در این زمینه نیز، انواعی از ارتباط بین ذیل آیه و محتوای آیات بیان شده است؛ گاهی ذیل آیه، تعلیل حکم برای صدر آیه و یا جملات قبل خود می باشد و یا ضمانت اجرایی حکم، فایده حکم، تفصیل بعد از اجمال و پاسخی به سوال در تقدیرمی باشد؛ که ذیل آیه را به صدر و محتوای درونی آیه مرتبط می سازد.بنابراین، در این نگارش اکثر تفاسیر شیعه و سنی و تعدادی از کتب علوم قرآنی، که به نحوی به این موضوع مرتبط می باشند؛ بررسی شده است. در بعضی از موارد، که هیچ گونه منبعی در این زمینه یافت نمی شد، با مراجعه مستقیم، آیات قرآن را بررسی نمودیم وآن ها را با عناوینی مانند: «به نظر می رسد» یا «می تواند» بیان کردیم.

چکیده نظم وتناسب بی بدیل قرآن از وجوه اعجاز آن است. به این معنی که چینش واژگان، آیات وسوره های قرآن از نظم خاصی پیروی می کند. شیوه بیان قرآنمتناسب با مقتضای حالاست ومیان سوره های قرآن تناسب درونی وبیرونی وجود دارد، به نحوی که کل قرآنگویی کلمه ای واحد است. دراین پژوهش به بررسی وجوه تناسبدر سوره انبیاء وتأثیر نظم در ایجاد این تناسب پرداخته می شود تا عوامل هماهنگی محتوایی وتناسب درونی وبیرونی آن شناخته شود. در این سوره ی مکیّ به مباحث گوناگون توحید، نبوت، معاد وذکر داستان تعدادی از پیامبران پرداخته می شود. نظم حاکم بر این سوره که باعث تناسب محتوایی وهماهنگی آن با مقتضای حال شده است، در سه سطح واژگانی، نحوی وعناصر بلاغی به ویژه در حوزه ی علم معانی مورد بررسی قرار می گیرد.بررسی های انجام شده در این سوره نشان از آن دارد که واژگان کلیدی در سوره مانند: الهه، عبادت، ذکر و... حول محور هدف اصلی سوره می چرخند وحلقه ی اتصال مفاهیم به ظاهر پراکنده اند. سوره به منظور بیداری انسان ها از خواب غفلت به بیان حوادث گذشته وآینده می پردازد، از این رو ساختار نحوی غالب در سوره، جمله فعلیه است. از بین عناصر بلاغی، ایجاز بیش ترین تأثیر را در نظم کلام دارد؛ زیرا اساس سوره های مکی بر اختصار است ودر جریان دعوت پیامبران وگفت وگوی آنان با مردم استفهام انکاری بیش ترین نقش را ایفا می کند. 106 فاصله سوره به حرف "ن" ختم می شوند که نقش مهمی در انسجام محتوایی وموسیقایی سوره دارد.