جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

مقاله حاضر ترجمه فصل 22 از کتاب extremist shiites (غلات شیعه) اثر متی موسی است که به سال 1982 در آمریکا منتشر گشته است. نیمی از حجم کتاب مزبور به تاریخ و عقاید فرقه نصیری از فرق غالی شیعی اختصاص دارد که در قسمت مربوط به تاریخ این فرقه، نویسنده طی چهار فصل: نصیریان در دوره متقدم، نصیریان در دوره میانه، نصیریان در دوره قیمومیت فرانسه و بالاخره قدرت گیری نصیریان در سوریه، تحولات تاریخی این فرقه را با دقت مورد بررسی قرار می دهد. در مقاله حاضر که به تاریخ متقدم نصیریان اختصاص دارد، نویسنده پس از ذکر مقدمه ای مختصر در اهمیت توجه به نصیریان از سوی نویسندگان معاصر شرق و غرب، به واسطه قدرت گیریشان در سوریه (از زمان حافظ اسد)، و بیان مکانهایی که نصیریان در حال حاضر در آنجا سکنا دارند، چگونگی ظهور و پیدایش نصیریان و تاریخ متقدم ایشان را به بحث می گذارد و پس از بیان و بررسی انتقادی نظریه های گوناگون در وجه تسمیه این فرقه، پیدایش آن را به شخصیتی ایرانی به نام محمد بن نصیر(متوفای 270ه) که ظاهرا از اصحاب امام حسن عسکری(ع) بوده و در مقام ایشان غلو کرده، می رساند.

«فرق الشیعه» کتابی به زبان عربی در معرفی فرقه‌ های اسلامی به ویژه فرقه های شیعه نوشته حسن بن موسی نوبختی، متکلم و فیلسوف امامی قرن سوم و چهارم قمری است. فرق الشیعه از منابع مهم برای شناسایی فرقه‌ های شیعه تا پایان قرن سوم هجری قمری است. این کتاب افزون بر فرقه‌ های شیعی مباحثی مفصل نیز درباره دیگر فرقه‌ های اسلامی دارد. نظر به معاصر بودن مؤلف با دوره غیبت صغری و انشعابات شیعیان در آن روزگار، این اثر از منابع دست اول در این زمینه محسوب می‌ شود. نوبختی مباحث خود را به اختصار نوشته و تلاش کرده است که بی‌ طرفی خود را حفظ کند. او جز غلات نسبت به سایر فرقه‌ ها نقد تندی ندارد و معیار تقسیم‌ بندی فرقه‌ ها در نظر او بیشتر سیاسی و عقیدتی است تا اختلافات فقهی.

یکی از مهمترین گرایش ها و مکاتب کلامی پدید آمده در کلام تشیع، مکتب کلام فلسفی است. این مکتب که در قرن هفتم توسط خواجه نصیرالدین طوسی (م 672 ق) تأسیس گردید، در ادامه توسط پیروان او مانند علاّمه حلّی (م 726 ق) وفیاض لاهیجی (م 1072 ق) بسط و گسترش یافت و در اندک زمانی، تبدیل به جریان غالب و حاکم در کلام شیعه گشت در این مقاله، در صدد آنیم که پس از ارائه ی تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، با توجه به نگاشته های کلامی لاهیجی، ملاک ها و ویژگی‌های این مکتب کلامی، از جمله استفاده از اصول، قواعد و اصطلاحات فلسفی در تبیین مباحث کلامی را بازشناسی و معرّفی نماییم. شناخت این ویژگی ها و خصائص در تجزیه و تحلیل آرا و اندیشه های کلامی متکلّمان این مکتب از اهمیت فراوانی برخوردار است.

اَلْآراءُ وَالدِّیانات، کتابی است دربارۀ عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی نوشتۀ ابومحمدحسن بن موسی نوبختی (د ح 310ق/922م)، فیلسوف و منجم و متکلم شیعی ایرانی و نویسندۀ کتاب فرق‌الشیعه که بارها به چاپ رسیده است. از کتاب الآراء والدیانات اثری به دست نیست، لیکن مطالب آن به گونۀ گسترده‌ای در کتابهای اسلامی مربوط به این موضوع بازتاب یافته است و این نشان می‌دهد که این کتاب از آوازه‌ای بلند و نیکو برخوردار بوده است. ابن‌ندیم، نوبختی و خاندانش را به دوستداری علی(ع) و اولاد او ستوده و گفته است: او کتابهای بسیار گرد می‌آورد و شمار فراوانی از آن را به خط خود استنساخ می‌کرد. وی را کتاب الآراء والدیانات است که آن را به پایان نرسانده است (الفهرست، صص 251-252). احمدبن علی نجاشی (د 450ق/1058م) نیز او را به عنوان متکلمی مبرّز می‌ستاید و می‌گوید: الآراء والدیانات کتابی بزرگ و نیکوست که من آن را بر استادم ابوعبداللّه (محمدبن محمدبن نعمان‌بن عبدالسلام معروف به شیخ مفید، د 413ق/1022م) خوانده‌ام (رجال، ص 46). همچنین رضی‌الدین علی‌بن موسی معروف به سیدبن طاووس (د 664ق/1266م) می‌گوید: کتاب الآراد والدیانات نوبختی اکنون در نزد من است و من از این کتاب به آکاهی وی از علم نجوم پی بردم (فرج المهموم، ص 121). نیمۀ دوم سدۀ 3ق/9م که نوبختی در آن می‌زیسته، روزگار جوش و خروش اندیشه‌های گوناگون و کشاکش آزاد فرقه‌ها با یکدیگر بوده است. درگیری زبانی و قلمی به ارزیابی باورهای مخالف منحصر نمی‌شده، بلکه به شرح و نگارش تاریخ آن فرقه‌ها و عقاید ایشان نیز می‌کشیده است. همزمان با او یا اندکی پیش و پس از وی، کسان بساری به این کار دست یازیده‌اند که اقبال آشتیانی برخی از ایشان را یاد کرده است (خاندان نوبختی، صص 136-139). با اینهمه، آقابزرگ تهرانی او را نخستین دانشمند مسلمان می‌داند که دربارۀ ملل و نحل و آراء و فرقه‌ها کتاب نوشته است. دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته‌اند، همگی متأخر از او بوده‌اند: ابوبکر باقلانی (د 403ق/1013م)، ابومنصور عبدالقاهربن طاهر بغدادی (د 429ق/1038م)، ابوبکر احمدبن محمد اصفهانی (د ح 451ق/1059م)، ابن‌حزم (د 456ق/1064م)، شهرستانی (د 548ق/1153م) و جز ایشان (الذریعه، 1/34-35). کتاب الآراء والدیانات را نویسندگان پس از نوبختی مانند مسعودی (د 346ق/957م)، ابن‌جوزی (د 597ق/1201م)، ابن‌ابی الحدید (د 655ق/1257م) و دیگران در دست داشته‌اند. از اشارات آنان می‌توان استنباط کرد که الآراء والدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان، عقاید فیلسوفان یونان، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوستان، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقیدۀ جهم‌بن صفوان، مذهب هشام‌بن حکم در تشبیه و تجسیم، عقاید مقاتل‌بن سلیمان و نعیم‌بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی (اقبال 139). مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 1/34-35، 16/179؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمن، تابیس ابلیس، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، 1368ق، ص 83؛ ابن‌حزم، علی‌بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، بیروت، دارالمعرفه، 1975م، ص 194؛ ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، فرج‌المهموم، قم، منشورات الرضی، 1363ش؛ ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، 1398ق؛ اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، 1357ش، ص 140؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیه، صص 93-94؛ قهپایی، عنایه‌اللّه علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، 1384ق، 2/157؛ مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال، نجف، 1350ق، 1/311-312؛ مسعودی، علی‌بن حسین، التنبیه والاشراف، بیروت، دارصعب، ص 343؛ همو، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، 1385ق، 1/94؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبه الداوری، 1397ق. بخش معارف

کتاب الآراء و الدیانات،تالیف نوبختی، کتابی درباره عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی بوده است. کتاب الآراء والدیانات را پس از نوبختی، نویسندگانی مانند: مسعودی، ابن جوزی، ابن ابی الحدید و دیگران در دست داشتهاند. از اشارات آنان میتوان استنباط کرد که الآراء و الدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان، عقاید فیلسوفان یونان، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوسیان، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقاید جهم بن صفوان، مذهب هشام بن حکم در تشبیه و تجسیم، عقاید مقاتل بن سلیمان و نعیم بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی.