جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشروعیت خلافت امام علی (ع) و جایگاه ایشان در میان خلفای راشدین از حیث افضلیّت به موضوعی کاملا مسئله برانگیز در قرن سوم میان علمای سنی تبدیل شده بود و دیدگاه‌های متعارضی نسبت به آن ابراز می‌شد. یکی از کسانی که موضعی کاملا مثبت و موافق عقیده شیعه اتخاذ کرد، ابوجعفر اسکافی (د 240ق)، عالم معتزلی بغدادی، بود. وی به مانند اکثر معتزله بغداد امام علی (ع) را در جایگاهی برتر از سه خلیفه پیشین نشاند و جنگ‌های داخلی امام را ناقض مشروعیت خلافت ایشان ندانست. در کنار آن در مقابل ناصبیان اعم از مرجئه، عثمانیه، محدّثان بغدادی و حتی شماری از معتزله استوارترین دفاع‌ها را از ساحت امیرالمومنین علی (ع) نمود. در این پژوهش دیدگاه‌های اسکافی بر اساس دو کتاب باقیمانده وی، المعیار و الموازنه و نقض العثمانیه جاحظ مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های این پژوهش بیانگر آنست که آثار اسکافی نقش موثری در زدودن تبلیغات منفی علیه امام داشت و به معیار و راهنمایی برای اهل سنت جهت شناخت درست امیرالمومنین علی (ع) تبدیل شد.

مجموعة حاضر ترجمة قسمت هايي از كتاب «عثمانيه» و ردّ آن یعنی «نقض العثمانيّه» است كه به ترتيب تأليف جاحظ و اسكافي دو تن از علماي اهل سنت پيرامون برتري امير مؤمنان ـ عليه السلام ـ بر خليفة اول به نگارش در آمده اند. ابن ابي الحديد اين مجموعه را در شرح خطبة قاصعه ذكر كرده است.

اين کتاب که در نيمه اول قرن سوم به همت ابوجعفر محمد بن عبدالله سمرقندي اسکافي (متوفای ۲۴۰ق) تأليف شده، از منابع مهم در اثبات برتري اميرمؤمنان (عليه السّلام) پس از رسول گرامي (ص) بر همگان است. المعیار والموازنه بيانگر انديشه و باور گروه معتزليانِ بغداد است، که پس از پيامبر(ص) به برتري علي (عليه السّلام) ايمان داشتند، اما با وجود اين امامت مفضول بر فاضل را نيز روا مي داشتند. با توجه به اينکه بسياري از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در آن آمده است، در این باره از دو جهت داراي اهميت است: ۱. خطبه هايي که در آن آمده و از نگاه سيد رضي پوشيده مانده و يا مصلحت در گزينش آن نبوده است. ۲. کتاب مرجع استوار و محکمي براي مطالب نهج البلاغه و پاسخ گوي اعتراض هاي مغرضان و کم اطلاعان درباره نهج البلاغه است . کتاب المعيار و الموازنه بسان بسياري از کتابهاي ديگر در پاسخ به پرسش برخي از پرسشگران نگارش يافته است. نگارنده نخست سبب و انگيزه مردم را از انحراف از اميرمؤمنان (عليه السّلام)، کينۀ گروهي و تعصب جاهلي مي داند. آن گاه روايات بزرگان صحابه را دربارۀ فضيلت علي (عليه السّلام) نقل مي کند، و بي ارزش و تباهي روايات رسيده از پاره اي اصحاب عادي در مفضول بودن حضرت آورده و به نقد آنها مي نشيند. سپس به مقايسه رفتار اميرالمؤمنين عليه السلام با عثمان؛ و ذکر داستان خودداري گروهي از بيعت با ايشان و بردباري و سعه صدر حضرت پرداخته، و پس از آن جنگ جمل را بررسي مي کند. در ادامه، مسايلي چون پايبندي علي (عليه السّلام) به اصول مکارم اخلاق و اجتماع همه ي محاسن در ايشان را با استناد به احاديث مقبول اهل سنت ثابت مي کند. عناوين برخي از موضوعات مطرح شده در کتاب چنين است : - اثبات برتري علي (عليه السّلام) به دليل رواياتي که از بزرگان اصحاب نقل شده است؛ - مقايسه ميان گذشت و شکيبايي و بزرگواري علي (عليه السّلام)، و سخت گيري و تندخويي کساني که پيش از او بوده اند؛ - ذکر آنچه که ميان اميرمؤمنان (عليه السّلام) و کساني که با او بيعت کردند و شکستند؛ - ذکر انواع مخالفان و ستيزه گران با حضرت؛ - روش تحقق امامت و وصف چگونگي بيعت مردم با حضرت؛ - شرح و بيان برتري امام (عليه السّلام) به تمام افراد بشر پس از انبيا و پيامبران؛ - کلمات قصار از امیرمؤمنان (عليه السّلام)؛ - بياني مختصر در پيوند برادري مهاجر و انصار و پيامبر و علي (عليه السّلام)؛ - حديث غدير و تواتر آن نزد مسلمانان؛ - حديث منزلت و اينکه پيامبر (ص) همه نيکويي ها و بلندي هاي مقام و منزلت را غير از شأن نبوت به حضرت امير(عليه السّلام) عطا فرمود. چاپ المعیار والموازنه تصحيح و تحقيق مرحوم علامه محمد باقر محمودي، سال ۱۴۰۲ ق در بيروت؛ بارها از سوی ناشران مختلف چاپ شده است. ترجمه المعیار والموازنه ترجمه دکتر محمود مهدوي دامغاني (ترجمه از روي نسخه چاپ شده با تحقيق آقاي محمودي)، چاپ نشر ني به سال ۱۳۷۴. منابع: مقدمه علامه محمودی بر المعیار والموازنه؛ مقاله در معرفی المعيار و الموازنه از ابوالفضل حافظيان بابلي (کتاب ماه دين ـ شماره ۴۷ و ۴۸، شهريور و مهر ۱۳۸۰)

نقض العثمانیة، رديه‌اى است كه ابوجعفر محمد بن عبدالله اسكافى بر كتاب "عثمانيه" جاحظ نوشته است. از متن اين رساله ظاهرا جزئى از آنچه ابن ابى‌الحديد در جاهاى مختلف شرح نهج‌البلاغه از آن نقل كرده، در دست نيست و تنها نسخه شناسايى شده آن نيز بر گرفته از همين كتاب است. دو گردآورى از نقض العثمانيه بر مبناى منقولات ابن ابى‌الحديد صورت گرفته و به چاپ رسيده است: ضميمة العثمانيه جاحظ كه در سال 1374ق در قاهره به كوشش عبدالسلام هارون منتشر شده است. در مجموعه رسائل جاحظ كه به كوشش حسن سندوبى به سال 1352ق در قاهره چاپ شده است. رديه‌هاى ديگرى نيز بر كتاب عثمانيه جاحظ نوشته‌اند و جالب اين جاست كه خود جاحظ نيز رديه‌اى بر اين رساله دارد. موضوع كتاب كلامى (معتزلى) مى‌باشد كه مؤلف محترم با انگيزه پاسخ به ادعاهاى دروغين جاحظ درباره اعتقادات عثمانيه نگاشته است. در اين كتاب به هيچ باب و فصلى اشاره نشده است و مؤلف، موردى به موضوعى اشاره كرده و سپس به پاسخ آن پرداخته است. جاحظ، همانگونه كه خود تصريح كرده، مقصودش از تأليف و نوشتن، بيشتر سرگرمى و اسطوره سازى بود و نه تعليم و تربيت، چنانچه شاگردش ابن قتيبه دينورى در كتاب مختلف الحديث درباره وى مى‌نويسد: تجده فى كتبه للمضاحيك و العبث... نوشته‌هايش شبيه طنز و بيهوده‌گوئى بود. در عصر جاحظ، عباسيان با طرفدارى صورى از علويان، پيروان آنها را سركوب كردند و با سرگرم كردن علما و دانشمندان به بحث‌هاى حاشيه‌اى عقايد و كلام و مجادله و گاه منازعه، آنها را از پرداختن به مسائل اساسى و سرنوشت ساز زعامت و خلافت بازداشته بودند. بدين سبب براى امثال جاحظ فضاى باز مناسبى ايجاد شد تا آنچه عباسيان مى‌خواهند، به نگارش درآورند كه يكى از آن نوشته‌ها كتاب "عثمانيه" بود كه در آن به تبيين و تدوين اعتقادات پوچ عثمانيه پرداخت. هر خواننده‌اى در نگاه اول مى‌فهمد كه كتاب پر از سفسطه‌گرى، اخبار دروغ و اراجيف عجيبه‌اى است.