جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عارفان در بیان اندیشه ها، انتقال معانی و احوال خود از زبانی استفاده می کنند که آن را زبان عرفانی می نامند. زبان عرفانی از دیدگاه های مختلف قابل بررسی است و عناصر متعددی در شکل گیری آن نقش دارد. بلاغت از جمله عناصر موثر بر زبان عرفانی فارسی است.علم معانی با سنجش کلام، میزان اثر گذاری آن را بر مخاطبان تعیین می کند. موضوع علم معانی بررسی انواع جمله از جهت معانی ثانوی آن است و به مثابه ابزاری است که بلاغت و رسایی کلام را می سنجد، بنابراین به کمک قواعد و اصول این علم می توان میزان اثر گذاری انشا را در انتقال معانی بررسی کرد.این مقاله بر آن است که نقش انشا را در تعلیم اندیشه های عرفانی و بیان تجربیات عرفانی، بررسی و تحلیل کند. به این سبب که در آثار فارسی عین القضات، جمله های انشایی و معانی ثانوی نقش مهمی دارد، آثار این عارف بزرگ برای تحقیق در این باب برگزیده شد.

درخصوص عقد معلق میان فقها دو دیدگاه مطرح گردیده است. عده ای آن را صحیح و عده ای آن را باطل اعلام کرده اند. هریک نیز برای اثبات حقانیت و صحت دیدگاه خود به دلایل عقلی و شرعی تمسک نموده اند. مخا لفین صحت عقد تعلیقی، به اجماع به عنوان مهم ترین دلیل خود تمسک کرده اند. موافقین صحت عقد تعلیقی نیز ــ که عمدتاً از فقهای متأخر و معاصرند ــ نظیر امام خمینی، ضمن رد اجماع، اعتبار تنجیز در عقد را به چالش کشیده اند. در بین حقوقدانان نظریه غالب صحت عقود تعلیقی است و تعلیق باطل را صرفاً در موارد مصرح در قانون نظیر مواد 1068 و 699 قانون مدنی می دانند. در نگاهی انتقادی به نظریه تعلیق در انشا و منشأ می توان افزود که تعلیق در انشا اساساً بی مبناست، چرا که در تعلیق در انشا هیچ گاه ساختمان عقد شکل نمی گیرد تا بتوان بر صحت یا بطلان آن نظر داد؛ زیرا صحت و بطلان در زمره احکام وضعیه است و لازمه احکام وضعیه وجود یک موضوع خارجی است و از آنجایی که در تعلیق در انشا هویت عقد شکل نگرفته نمی توان از این جهت درباره صحت یا عدم صحت آن نظر داد. از دیگر سو می توان اظهار داشت که عقود و معاملات حقیقت شرعیه نیستند و شرع جز در چند مورد خاص دخالتی در سیره عقلا نداشته و مسأله کاملاً عرفی و معتبر است.

بحث از ماهیت حکم شرعی از مبادی تصوری علم اصول است. اختلاف دیدگاه ها در مورد ماهیت حکم شرعی، در جهت گیری های اصولی در مباحث مختلف علم اصول موثر است. در تعریف حکم دو دیدگاه عمده بین علمای اصول وجود دارد؛ برخی حکم را امری اعتباری و جعلی می دانند که در عالم واقع ما بازایی ندارد و برخی نیز آن را امری تکوینی می دانند. تعاریف اصولی ها از حکم، عمدتا ناظر به یکی از مقدمات یا مراحل مختلف حکم، شامل: مصالح و مفاسد، اراده، انشا، اعتبار و خطاب است. برخلاف کسانی که حکم شرعی را امری واقعی تلقی نموده اند، حکم از نگاه امام خمینی امری اعتباری و از مجعولات شرعی است که فقط دارای دو مرتبه انشا و فعلیت است. ایشان تعریف حکم به اراده و مصالح و مفاسد را نپذیرفته اند و معتقدند این امور واقعی مقدمات حکم هستند. هم چنین تقسیم اراده به اراده تکوینی و تشریعی را صحیح ندانسته و معتقدند که اراده شارع در تشریعیات نیز به جعل قانون تعلق گرفته است، نه به انجام تکلیف توسط مکلفین. در این مقاله تعاریف مختلف حکم و برخی نظرات مشهور در مورد ماهیت انشا و اعتبار مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه امام (ره) در مورد حکم شرعی نیز با سایر تعاریف مورد تطبیق و مقایسه قرار گرفته است. مراتب چهارگانه ای که برای احکام شرعی بیان شده، مورد نقد قرار گرفته و در پایان به جمع بندی و بیان نتایج بحث پرداخته ایم.

از جمله فنون ادبی که به دنبال برانگيختن عواطف مخاطبان و تحريک احساسات آنان است، خطابه در موضوعات گوناگون آن از جمله وعظ و نصيحت و سياست و ... است. مخاطبان اين نوع کلام از عامه مردم‌اندکه نيروی عاطفه بر قدرت عقل و تفکر ايشان غالب است. بنابر اين بر خطيب لازم است در خطابه خود به سبک-هايی از نحو و بلاغت در انواع مختلف آن همچون سخيف نبودنالفاظ و عبارات و صحيح بودن آن‌ها از جهت معانی و انواع تشبيه و استعاره و کنايه و آرايش کلام با عبارات موزون و کلمات مسجوع پايبند باشد تا بتواند بدون هيچ دشواری بر ايشان تأثير بگذارد.از جمله سبک‌هايی که به خصوص خطبه‌های پس از ظهور اسلام از آن تأثير گرفت، سبک انشاء طلبی در فروع مختلف آن به خصوص استفهام در معانی غير مستقيم يا فرعی آن است. و از جمله خطبه‌های متأثر از جمله‌های پرسشی بلاغی، خطبه‌های نهج البلاغه است.در اين رساله سعی بر آن داشته‌ايم به استخراج اين جمله‌های پرسشی پرداخته و به نقد و بررسی معانی آن‌ها در روشی تحلیلی- آماری بپردازيم و به دنبال آن به نتايجی دست يافتيم که برخی از آن‌ها عبارتند از:1.

شاعران و ادیبان برای بیان آراء و نظریاتشان با توجه به مقتضای حال از اسلوب‌های گوناگونی استفاده می‌کنند اسلوب انشاء یکی از اسلوب های مورد استفاده در متون ادبی خواه شعر و خواه نثر می باشد. و ساختاری لغوی و مفهومی دارد که بطور مستقیم و غیر مستقیم باعث تحریک و تهییج ولذت در خواننده می‌شود و در همین حال به بیان اغراض شاعر نیز توجه دارد و آن‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد.از آنجا که این اسلوب دارای معانی دومین و دلالتهای بلاغی خاصی می باشد نقش مهمی در رساندن افکار و آراء به مخاطب دارد، این پایان نامه در نظر دارد تا به بررسی اسلوبهای انشا در شعر زهیر بن ابی سلمی بپردازد، و تلاش می کند تا اسلوب های انشایی بکار رفته در شعر شاعر را با هدف استخراج معانی دومین و دلالتهای بلاغیبشکلی دقیق و کامل مورد بررسی قرار دهد، و تببین کند زهیر تا چه اندازه در شعرش از اسلوب انشاء استفاده کرده. روش مورد استفاده روش توصیفی در بررسی اسلوب ها و شیوه تحلیلی و استقرائی در استخراج معانی بلاغی است.این پایان نامه شامل چهار فصل می باشد: فصل اوّل: بررسی کلیات پژوهش می باشد، فصل دوم: مباحث نظری پژوهش است که به موضوعاتی چون تعریف علم دلالت و بیان اهمیت آن، تعریف انشاء وبیان اقسام آن می پردازد. فصل سوم: به بررسی انواع انشاء طلبی(امر، نهی، استفهام، تمنی، و نداء) و معانی مجازی و بلاغی آنها در دیوان شاعر می پردازد. فصل چهارم: شامل بررسی انوع انشاء غیر طلبی و معانی بلاغی و اصلی آنها در دیوان شاعراست. فصل پنجم خاتمه بحث است که شامل مهمترین نتایج بحث است. از مهمترین نتایجی که این پژوهش بدان دست یافت این بود که زهیر در شعرش توجه ویژه‌ای به اسلوب انشایی داشته و در جاهای گوناگون از اسلوب انشایی و انواع آن استفاده کرده، مثلاً در مقدمات غزلی برای بیان حزن و اندوه خود بر آثار دیار محبوب از استفهام، و یا برای بیان ارشادات و امثال و حکم از امر و نهی، و یا برای تأکید کلام خود از قَسَم که همگی از انواع اسلوب انشایی هستند استفاده کرده است.بدین گونه می بینیم که ساختار جمله های انشایی در شعر زهیر دارای گوناگونی و تنوع است و این تنوع و گوناگونی هر اندازه که باشد در لابه لای خود حاوی عواطف و احساساتی قوی است. شاعران و ادیبان برای بیان آراء و نظریاتشان با توجه به مقتضای حال از اسلوب‌های گوناگونی استفاده می‌کنند اسلوب انشاء یکی از اسلوب های مورد استفاده در متون ادبی خواه شعر و خواه نثر می باشد. و ساختاری لغوی و مفهومی دارد که بطور مستقیم و غیر مستقیم باعث تحریک و تهییج ولذت در خواننده می‌شود و در همین حال به بیان اغراض شاعر نیز توجه دارد و آن‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد.از آنجا که این اسلوب دارای معانی دومین و دلالتهای بلاغی خاصی می باشد نقش مهمی در رساندن افکار و آراء به مخاطب دارد، این پایان نامه در نظر دارد تا به بررسی اسلوبهای انشا در شعر زهیر بن ابی سلمی بپردازد، و تلاش می کند تا اسلوب های انشایی بکار رفته در شعر شاعر را با هدف استخراج معانی دومین و دلالتهای بلاغیبشکلی دقیق و کامل مورد بررسی قرار دهد، و تببین کند زهیر تا چه اندازه در شعرش از اسلوب انشاء استفاده کرده. روش مورد استفاده روش توصیفی در بررسی اسلوب ها و شیوه تحلیلی و استقرائی در استخراج معانی بلاغی است.این پایان نامه شامل چهار فصل می باشد: فصل اوّل: بررسی کلیات پژوهش می باشد، فصل دوم: مباحث نظری پژوهش است که به موضوعاتی چون تعریف علم دلالت و بیان اهمیت آن، تعریف انشاء وبیان اقسام آن می پردازد. فصل سوم: به بررسی انواع انشاء طلبی(امر، نهی، استفهام، تمنی، و نداء) و معانی مجازی و بلاغی آنها در دیوان شاعر می پردازد. فصل چهارم: شامل بررسی انوع انشاء غیر طلبی و معانی بلاغی و اصلی آنها در دیوان شاعراست. فصل پنجم خاتمه بحث است که شامل مهمترین نتایج بحث است. از مهمترین نتایجی که این پژوهش بدان دست یافت این بود که زهیر در شعرش توجه ویژه‌ای به اسلوب انشایی داشته و در جاهای گوناگون از اسلوب انشایی و انواع آن استفاده کرده، مثلاً در مقدمات غزلی برای بیان حزن و اندوه خود بر آثار دیار محبوب از استفهام، و یا برای بیان ارشادات و امثال و حکم از امر و نهی، و یا برای تأکید کلام خود از قَسَم که همگی از انواع اسلوب انشایی هستند استفاده کرده است.بدین گونه می بینیم که ساختار جمله های انشایی در شعر زهیر دارای گوناگونی و تنوع است و این تنوع و گوناگونی هر اندازه که باشد در لابه لای خود حاوی عواطف و احساساتی قوی است. شاعران و ادیبان برای بیان آراء و نظریاتشان با توجه به مقتضای حال از اسلوب‌های گوناگونی استفاده می‌کنند اسلوب انشاء یکی از اسلوب های مورد استفاده در متون ادبی خواه شعر و خواه نثر می باشد. و ساختاری لغوی و مفهومی دارد که بطور مستقیم و غیر مستقیم باعث تحریک و تهییج ولذت در خواننده می‌شود و در همین حال به بیان اغراض شاعر نیز توجه دارد و آن‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد.از آنجا که این اسلوب دارای معانی دومین و دلالتهای بلاغی خاصی می باشد نقش مهمی در رساندن افکار و آراء به مخاطب دارد، این پایان نامه در نظر دارد تا به بررسی اسلوبهای انشا در شعر زهیر بن ابی سلمی بپردازد، و تلاش می کند تا اسلوب های انشایی بکار رفته در شعر شاعر را با هدف استخراج معانی دومین و دلالتهای بلاغیبشکلی دقیق و کامل مورد بررسی قرار دهد، و تببین کند زهیر تا چه اندازه در شعرش از اسلوب انشاء استفاده کرده. روش مورد استفاده روش توصیفی در بررسی اسلوب ها و شیوه تحلیلی و استقرائی در استخراج معانی بلاغی است.این پایان نامه شامل چهار فصل می باشد: فصل اوّل: بررسی کلیات پژوهش می باشد، فصل دوم: مباحث نظری پژوهش است که به موضوعاتی چون تعریف علم دلالت و بیان اهمیت آن، تعریف انشاء وبیان اقسام آن می پردازد. فصل سوم: به بررسی انواع انشاء طلبی(امر، نهی، استفهام، تمنی، و نداء) و معانی مجازی و بلاغی آنها در دیوان شاعر می پردازد. فصل چهارم: شامل بررسی انوع انشاء غیر طلبی و معانی بلاغی و اصلی آنها در دیوان شاعراست. فصل پنجم خاتمه بحث است که شامل مهمترین نتایج بحث است. از مهمترین نتایجی که این پژوهش بدان دست یافت این بود که زهیر در شعرش توجه ویژه‌ای به اسلوب انشایی داشته و در جاهای گوناگون از اسلوب انشایی و انواع آن استفاده کرده، مثلاً در مقدمات غزلی برای بیان حزن و اندوه خود بر آثار دیار محبوب از استفهام، و یا برای بیان ارشادات و امثال و حکم از امر و نهی، و یا برای تأکید کلام خود از قَسَم که همگی از انواع اسلوب انشایی هستند استفاده کرده است.بدین گونه می بینیم که ساختار جمله های انشایی در شعر زهیر دارای گوناگونی و تنوع است و این تنوع و گوناگونی هر اندازه که باشد در لابه لای خود حاوی عواطف و احساساتی قوی است. شاعران و ادیبان برای بیان آراء و نظریاتشان با توجه به مقتضای حال از اسلوب‌های گوناگونی استفاده می‌کنند اسلوب انشاء یکی از اسلوب های مورد استفاده در متون ادبی خواه شعر و خواه نثر می باشد. و ساختاری لغوی و مفهومی دارد که بطور مستقیم و غیر مستقیم باعث تحریک و تهییج ولذت در خواننده می‌شود و در همین حال به بیان اغراض شاعر نیز توجه دارد و آن‌ها را به مخاطب نشان می‌دهد.از آنجا که این اسلوب دارای معانی دومین و دلالتهای بلاغی خاصی می باشد نقش مهمی در رساندن افکار و آراء به مخاطب دارد، این پایان نامه در نظر دارد تا به بررسی اسلوبهای انشا در شعر زهیر بن ابی سلمی بپردازد، و تلاش می کند تا اسلوب های انشایی بکار رفته در شعر شاعر را با هدف استخراج معانی دومین و دلالتهای بلاغیبشکلی دقیق و کامل مورد بررسی قرار دهد، و تببین کند زهیر تا چه اندازه در شعرش از اسلوب انشاء استفاده کرده. روش مورد استفاده روش توصیفی در بررسی اسلوب ها و شیوه تحلیلی و استقرائی در استخراج معانی بلاغی است.این پایان نامه شامل چهار فصل می باشد: فصل اوّل: بررسی کلیات پژوهش می باشد، فصل دوم: مباحث نظری پژوهش است که به موضوعاتی چون تعریف علم دلالت و بیان اهمیت آن، تعریف انشاء وبیان اقسام آن می پردازد. فصل سوم: به بررسی انواع انشاء طلبی(امر، نهی، استفهام، تمنی، و نداء) و معانی مجازی و بلاغی آنها در دیوان شاعر می پردازد. فصل چهارم: شامل بررسی انوع انشاء غیر طلبی و معانی بلاغی و اصلی آنها در دیوان شاعراست. فصل پنجم خاتمه بحث است که شامل مهمترین نتایج بحث است. از مهمترین نتایجی که این پژوهش بدان دست یافت این بود که زهیر در شعرش توجه ویژه‌ای به اسلوب انشایی داشته و در جاهای گوناگون از اسلوب انشایی و انواع آن استفاده کرده، مثلاً در مقدمات غزلی برای بیان حزن و اندوه خود بر آثار دیار محبوب از استفهام، و یا برای بیان ارشادات و امثال و حکم از امر و نهی، و یا برای تأکید کلام خود از قَسَم که همگی از انواع اسلوب انشایی هستند استفاده کرده است.بدین گونه می بینیم که ساختار جمله های انشایی در شعر زهیر دارای گوناگونی و تنوع است و این تنوع و گوناگونی هر اندازه که باشد در لابه لای خود حاوی عواطف و احساساتی قوی است.

همان گونه كه مؤلف نهج‌البلاغه در مقدمه اش بيان كرده، «امير مؤمنانمنشأ فصاحت و منبع بلاغت و پديد آورنده آن است. مكنونات بلاغت به وسيله او آشكار گرديده و قوانين واصول آن از اوگرفته شده است». و از همين جهت هدف سيد رضياين بود كه علاوه بر فضايل بي شمار ديگر، بزرگي قدر و شخصيت امير مؤمنان را از اين نظر روشن سازد كه آن حضرت از ميان تمام گذشتگاني كه سخني از آنها به جا مانده، به آخرين مرحله فصاحت و بلاغت رسيده است و گفتار او اقيانوسي است بيكرانه كه سخن هيچ بليغي به پايه آن نخواهد رسيد. و بر اين اساس نام كتابش را كه مجموعه‌اي از سخنان امام علياست، نهج‌البلاغه (شيوه روشن بلاغت) ناميد؛ اين رساله هم در صدد آشكار نمودن گوشه‌هايي از بلاغت امامدر خطبه‌هاي نهج‌البلاغه از منظر علم معاني در ضمن شش بخش مي‌باشد. در بخش اول كلام خبري و اقسام آن، همچنين خروج خبر از مقتضاي ظاهر مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در بخش دوم در باره كلام انشائي و اقسام و معاني آن بحث مي شود. در بخش سوم قصر و راه‌ها و اركان و اقسامش بررسي مي‌گردد. در بخش چهارم، ‌از فصل و وصل سخن به ميان مي‌آيد. در بخش پنجم، از ايجاز و اطناب و مساوات بحث خواهد شد. و در بخش پاياني برخي از نكات نو بلاغي در خطبه‌ها طرح مي‌شود.

بلاغت علم سخنوری و سخن پردازی است و به معانی، بیان و بدیع تقسیم می‌شود. علم معانی اصول و قواعدی است که با آن‌ها مطابقت کلام با مقتضای حال شناخته می‌شود. در این علم، کلام به دو بخش خبری و انشایی تقسیم می‌شود. کلام خبری و انشایی گاه معنای اولیه‌ای را که برای آن وضع شده نمی‌رساند بلکه از مقتضای ظاهر خارج شده و در معنای غیر حقیقی به کار می‌رود. در این پژوهش تلاش بر این است تا به روش توصیفی و تحلیلی، جمله‌های انشایی صد خطبه اوّل نهج‌البلاغه مورد بررسی قرار گیرد و نشان داده شود که اغراض و معانی غیر حقیقی منحصر به موارد مذکور در کتب بلاغت نیست و می‌توان معانی دیگری را نیز استخراج کرد و بر آن اغراض نو‌یافته نام نهاد.

با نزول وحی بر رسول گرامی اسلام (ص)، تمامی علوم به بحث و بررسی در ابعاد گوناگون آن پرداختند تا از ابعاد مختلف و در حد توان بشر، کلام الهی را مورد شناسایی قرار دهد. علم بلاغت که شامل معانی، بیان و بدیع می‌شود به دلیل غایت و هدفی که دارد (معرفت قرآن کریم) از اشرف علوم به حساب می‌آید. علم معانی، علمی است که متکلم را قادر می‌سازد تا آنچه در ذهن می‌پروراند به مخاطب القاء نماید. زیبایی‌های قرآن کریم از نظر این علم، مباحث متعددی را شامل می‌شود که می‌توان به احوال جمله‌های انشائیه اعم از طلبی و غیر طلبی به عنوان یکی از مقاصد آن اشاره نمود. این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و استخراج جملات انشائیه طلبی و غیر طلبی در سه جزء آخر قرآن پرداخته و اغراض ثانویه‌ای که در کتب بلاغی به آن اشاره شده را استخراج نموده است؛ علاوه بر آن به اغراض نویافته‌ای دست پیدا کرده، که کمتر در این کتب به آن اشاره شده است.

‏ماهیّت فرا زمینی تجربه‌های عرفانی، عارف را دچار وجد و هیجان می‌کند؛ بنابراین عارفان برای تعلیم و بیان تجربیّات خود ‏ناگزیرند از زبان خاصّی استفاده کنند که آن را زبان عرفانی می‌نامند. زبان عرفانی، از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است و ‏عناصر متعدّدی در شکل‌گیری آن نقش دارد. بلاغت از جمله عناصر موثر زبان عرفانی فارسی است.‏موضوع علم معانی بررسی انواع جمله‌ از جهت معانی ثانوی آن‌ است. این علم، کلام را به خبر و انشاء تقسیم و میزان اثر ‏گذاری آن را بر مخاطبان تعیین می‌کند، از این رو به کمک قواعد و اصول آن می‌توان نقش و تأثیر انواع جمله را در انتقال ‏پیام، بررسی کرد.‏این پژوهش بر آن است که نقش انشاء را در تعلیم اندیشه‌ها و بیان تجربیّات عرفانی، بررسی و تحلیل کند. آثار عین‌القضات ‏همدانی، از مهم‌ترین متون تعلیمی و عرفانی ادبیات فارسی است. جمله‌های انشایی و معانی ثانوی در این متون نقش مهمّی ‏دارد، از این رو آثار این عارف بزرگ، برای تحقیق در این باب برگزیده شد.‏

هدف اين تحقيق، مقايسه‌‌ بين آراء بلاغت‌پژوهان زبان عربی و زبان‌شناسان درباره معانی اصلی و فرعی انواع انشای طلبی (استفهام، امر، نهی، ندا و تمنی) است. بدين منظور نخست از يک سو نظرات زبان‌شناسان در اين مقوله در شاخه کاربردشناسی زبان و مبحث کنش‌های گفتاری مورد بررسی قرار گرفت و از ديگر سو ديدگاه بلاغت‌پژوهان در اين باره در شاخه علم معانی مورد مطالعه قرار گرفت. پس از جمع‌آوری و تحليل نظرات هر دو گروه در باره اين موضوع، به منظور درک تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها مقايسه‌ای صورت گرفت که نتايج حاصل از آن حاکی از وجود شباهت‌های عمده‌ای بين نظرات اين دو گروه است، از جمله تقسيم کلام به خبر و انشا، توجه به معانی غير مستقيم انشا و غيره، و اين خود دليلی است بر تأثيرپذيری زبان‌شناسان معاصر از بلاغت‌پژوهان قديم. اما با اين وجود، نمی‌توان پاره‌ای از تفاوت‌های موجود بين اين نظرات، از جمله تفاوت در حوزه کار اين دو گروه را که گاه حاکی از نوآوری زبان‌شناسان در اين مقوله و توجه آنان به ابعاد ديگری از انشای طلبی است، انکار کرد. از ديگر نتايج حاصل از اين تحقيق که در واقع يکی از کاربردهای آن به شمار می‌رود، ارائه راهکارهايی برای برقراری يک ارتباط دوسويه موفق ميان گوينده و شنونده و هم‌چنين راهکارهايی برای فهم بهتر متونی است که در آن يکی از انواع انشای طلبی به کار رفته است.