در تاریخ اسلامی به ویژه از دیدگاه ماشیعیان، نام کوفه با پیمان شکنی و بی وفایی همراه است؛ به گونه ای که هرگاه بخواهند کسانی را به دلیل چنین صفات ناپسندی، تحقیر و سرزنش کنند، آن ها را به کوفیان تشبیه می کنند. این نکته از سال های پیش فکر نویسنده را به خود مشغول داشته بود که این شهر که پایگاه و خاستگاه قیام ها، انقلاب ها و مهد راویان و دانشمندان برجسته ای بوده، چرا چنین سوء شهرت یافته است. از سوی دیگر این سوال مطرح بود که چرا امیر المؤمنین علی علیه السلام در میان شهرهای معتبر آن روز جهان اسلام، کوفه را به عنوان مرکز خلافت برگزید و به رغم ناسازگاری ها و بی وفایی های مردم آن، باز چشم امید بدان داشت. آن حضرت حتی پس از رنجش از بی وفایی و عدم تمکین مردم کوفه، در ماه های آخر عمر شریف خود و در پی حملات و غارتهای بی سابقه «بسربن ابی ارطاة» سردار سفاک معاویه در قلمرو او، در خطبه ای که برای بسیج کوفیان ایراد کرد، فرمود: «...پسر ابوسفیان، اراذل و اشرار را فرا می خواند و آن ها به او پاسخ می دهند، ولی من وقتی شما را که از همه برتر و برگزیده تر هستید، دعوت می کنم، سرپیچی می کنید، این کار پرهیزگاران نیست». نگاهی به سیره ی امیرالمؤمنین علی علیه السلام به طور آشکار نشان می دهد که آن حضرت، برای جلب نظر افراد به اغراق در تمجید روی نمی آورد و ملاحظات سیاسی را در برابر مصالح اسلام هیچ می انگاشت، و از این رو بود که بسیاری از رجال کوفه از او بریدند و به معاویه پیوستند. پس، اینکه امیرمؤمنان علی علیه السلام مردم کوفه را از همه برتر و برگزیده تر می داند مسلما اغراق نبوده و علتی داشته است. کوتاهی مردم کوفه در یاری آن حضرت تا بدان جا رسید که به کلی از آن ها قطع امید کرد و در آخر فرمود:« خدایا من از آن ها ملولم و آن ها هم از من ملامت یافته اند. من از آن ها آزرده شده ام و آن ها نیز از من خسته شده اند. به جای آن ها افراد بهتری به من بده و به جای من هم کسی را به آن ها بده که برایشان بهتر از من باشد. خدایا دل های آن را مانند نمک در آب ذوب کن».
پس از روی کار آمدن یزید بن معاویه، وقتی امام حسین علیه السلام از بیعت با او خودداری کرد و تصمیم به مقابله با وی گرفت در تمام عالم اسلام، کوفه را به منظور برپایی قیام، مناسب دانست و به دعوت مردم آن پاسخ مثبت داد. جای تأمل است امام حسین علیه السلام که خود در کنار پدر و در خدمت او و نیز در خلافت کوتاه برادر عالیقدرش امام حسن مجتبی علیه السلام، شاهد بی وفایی و سست عنصری کوفیان بود، چرا به دعوت آن ها پاسخ داد و به آن ها روی آورد و با پیان شکنی و بی وفایی مردم کوفه بزرگ ترین فاجعه ی تاریخ اسلام،بلکه بشریت رخ نمود.
زید شهید، فرزند امام زین العابدین علیه السلام نیز با آگاهی از سابقه ی کوفیان در یاری نکردن اجدادش، خطاب به عده ای از کوفیان که از می خواستند قیام کند، گفت:« از آن بیم دارم که از یاری من دست بردارید و مرا به دشمن تسلیم کنید، همان گونه که با پدر و جدم چنین کردید». با این حال پس از بیعت چشمگیر آن ها، دست به قیام زد، ولی همان تجربه تکرار شد و جسد زید را پس از اینکه چهار سال در کوفه بالای دار ماند، سوزاندند و خاکسترش را به آن فرات دادند. هم چنین پس از قیام زید تا اواسط دوران عباسیان، که شهر کوفه هنوز رونقی داشت، بارها سادات انقلابی در آن شهر به قیام دست زدند، اما هیچ یک از آن ها به علت پیمان شکنی کوفیان به ثمر ننشست.
توجه به موارد مذکور، نویسنده را بر آن داشت تا کوفه و نقش آن در قرون اولیه تاریخ اسلام، در سیاست و اعتقاد و تفکر مسلمانان را موضوع تحقیق خود قرار دهد. در این راستا با مراجعه همه جانبه به منابع معتبر شیعه و سنی و به بحث و فحص پیرامون آن ها، این نوشته فراهم آمده است. محتوای این کتاب علل و انگیزه ی توجه مردان سرشناس اسلام به ویژه رجال اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را به کوفه، روشن و مدلل می سازد و نشان می دهد که هرچند اهل کوفه، پیمان شکن و بی وفا و سست عنصر بودند و با این صفات و خصوصیات، ضربات جبران ناپذیری بر پیکر اسلام وارد کرده اند، اما از سوی دیگر همین مردم، با ایمان ترین، با سابقه ترین، شجاع ترین، و در یک کلام، زبده و سرآمد مسلمانان آن روز بوده اند.
در واقع اگر کوفیان با موقعیت خاص و تعیین کننده ی خود در راه اصلاح و اسلام گام بر می داشتند، آثار سرنوشت سازی در عالم اسلام برجای می نهادند. از سوی دیگر هم می بینیم کجروی ها و انحرافاتی که از این مردم پدید آمد، تاریخ ساز شد؛ به گونه ای که اثرات آن تا دوره های بعد هم باقی ماند.
در این نوشتار کوشش شده است که نقش کوفه از لحاظ سیاسی دینی و فکری و تأثیرات آن بر تاریخ اسلام بررسی و شناسانده شود. مطالب در سه بخش ارائه گردیده است:
- فرایند شکل گیری ساختار اجتماعی کوفه:
فتح عراق از آغاز تا سقوط مدائن
بنای کوفه
جغرافیای تاریخی منطقه کوفه
ترکیب ساکنان کوفه
کوفه از آغاز تا مرکزیت خلافت
کوفه مرکز خلافت اسلامی
کوفه در دوران امویان
ظهور خلافت عباسیان در کوفه
مساجد مشهور کوفه
مشاهیر صحابه و تابعین در کوفه
کوفه مرکز نشر معارف اسلامی
کوفه و تشیع
نقش کوفه در پیدایش فرقه های مذهبی
تأسیس حوزه علمیه ی نجف اشرف و پایان حیات علمی کوفه
بررسی نقاط قوت و ضعف کوفیان