SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

جامعه‌شناسی حقیقتاً رشتة شگفت‌ انگیزی است؛ تا جایی که اگر قضاوت اجتماع علمیِ جامعه‌ شناسان را در خصوص چیستی و رسالت جامعه‌ شناسی احصاء نماییم، اولین و مهم‌ ترین چیزی که عایدمان می‌شود، نبود هرگونه توافق در میان اجتماع علمیِ جامعه‌ شناسان است. ماهیت مبهم جامعه‌ شناسی این سوال را برای یک ذهنِ جستجوگر جلوه‌ گر می‌سازد که جامعه‌ شناسی واقعاً چه نوع گفتمان آکادمیکی است؟ و جامعه‌ شناسان دقیقاً از چه چیزی بعنوان رشته‌ شان دفاع می‌کنند؟از سویی دیگر، اگر جامعه‌ شناسي، مهم‌ ترین علمي باشد كه به مطالعة ساختارهای اجتماعي و مسائل نهادها و مشكلات مبرم جامعة کل مي‌پردازد آیا این علم اساساً می‌تواند بطور مستقیم برای مهندسی اجتماعی و بازسازی ساختارهای جامعه مورد استفادة حکومت‌ها قرار گیرد؟ آيا اساساً اصول، نظريه‌ ها و يافته‌ هاي جامعه‌ شناسي مي‌تواند مستقيماً توسط سياست‌ گذاران براي ساختن پديده‌هاي اجتماعي (= مهندسي اجتماعي) بكار بسته شود، همانطوري كه اصول و نظريه‌ هاي علوم طبيعي در ساختن جاده‌ ها و پل‌ها (= مهندسي) بكار بسته مي‌شود؟ آيا اصولاً جامعه‌ شناسان مي‌توانند نظريه‌ هاي جامعه‌ شناسي و نتايج تحقيقات اجتماعي را تبديل به تصميمات مشخص در امر سياست‌گذاري و برنامه‌ ریزی كنند؟ همچنین، آیا می‌توان چنان که انقلابیون پس از تصرف قدرت سیاسی و در اختیار گرفتن دستگاه‌های اداری و دولتی می‌خواهند، ساختارهای جامعه را مطابق با اصول انتزاعی و طرح‌های ایدئولوژیک بازسازی کرد یا بقول آنان، از نو ساخت؟ یا ساختارهای جامعه اساساً از سنخ پدیده‌هایی نیستند که عده‌ ای مهندس و معمار از بالا- یعنی دولت یا حکومت انقلابی- بتوانند آن را مطابق الگویی خاص بسازند و به شکل مطلوب و مورد نظر خود درآورند.

این کتاب در پنج فصل  به چاپ رسیده است:

فصل اول این کتاب «تشریح مسأله» نام گرفته و «به چیستی گفتمان آکادمیکی به نام جامعه شناسی»، «عمل جامعه شناختی و مهندسی اجتماعی»، «مسأله انقلاب و مهندسی اجتماعی» و «علم، تکنولوژی و مهندسی» پرداخته است. در بخش «مسأله انقلاب و مهندسی اجتماعی» سعی دارد رابطه انقلاب ها با تغییرات اجتماعی را اثبات کند و می گوید: «در فرآیند منازعه انقلابی، هرچه عمق تضاد بین حکومت و مخالفان از سطح سیاست و اقتصاد به لایه های عمیق تر فرهنگی و ارزشی رسیده باشد، پس موفقیت جنبش انقلابی و تسخیر قدرت سیاسی توسط مخالفان، تغییرات همه جانبه ساختی و سازمان بندی مجدد نظام اجتماعی فراگیرتر و رهنبیشتر خواهد شد.»

فصل دوم کتاب این بخش را بیشتر توضیح می دهد و به مسائلی مثل آسیب های اجتماعی و انتظارات و چشمداشت ها می پردازد و دیدگاه های جامعه شناسانی همچون ترنر، رابرت دوتزلر، ملوین فین و آرون سیکورل را در مورد مباحث مورد نظر بررسی می کند.

فصل سوم این کتاب «انقلاب های مدرن و مهندسی اجتماعی» نام گرفته و در مقدمه فصل آمده است: «مهندسی اجتماعی، به معنای مجموعه فعالیت های سازمان یافته و طراحی شده در مقیاس وسیع اجتماعی که عمدتا توسط دولت ها برای هدایت یا تغییر شکل دادن ساختارهای یک جامعه انجام می شود، به دوران مدرن تعلق داشته و در واقع، دولت مدرن را پش فرض دارد.

فصل چهارم «مهندسی اجتماعی و انقلاب اسلامی ایران» است. در بخشی از این فصل آمده است: «انقلاب اسلامی ایران نظیر روایت توکویلی از انقلاب فرانسه از آرمانی فراتر  از دگرگونی صرف رژیم شاهنشاهی در ایران برخوردار بود و مانند همه جنیش های بزرگ مذهبی به تبلیغ و ترویج ایدئولوژی خویش برای کل بشریت دست یازید. این انقلاب سیستمی، وظیفه اصلی خویش را ملغی ساختن کل نظام موجود و بنا ساختن نظام آرمانی جدید به جای نظام قبلی می دانست.»

فصل آخر نیز نتیجه گیری مباحثی است که در این کتاب مطرح شده و جالب است که از ناکامی جامعه شناسی در مهندسی اجتماعی می گوید و نتیجه می گیرد: «با وجود همه شواهد و استدلال های مذکور باید به این پرسش مهم پرداخت که چرا جامعه شناسان، با علم به اینکه هرگاه دانش و آرای آنان توسط مدیران و سیاستگذاران برای حل مشکلات اجتماعی اعمال شده، موفقیت چشمگیری ببار نیاورده، باز هم تلاش می کنند که اسطوره سودمندی دانش و آرایشان را برای حل مشکلات اجتماعی بر پا نگاه دارند؟»

فصل های کتاب در یک نگاه:

فصل اول: تشریح مساله

فصل دوم: جامعه شناسی و مهندسی اجتماعی

فصل سوم: انقلاب های مدرن و مهندسی اجتماعی

فصل چهارم: مهندسی اجتماعی و انقلاب اسلامی ایران

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

زنده یاد استاد دکتر منوچهر ستوده از آنگاه که قلم در دست گرفت و پای در وادی تحقیق و تتبع نهاد، دمی از شناختن و شناساندن سرزمین ایران غافل نماند و آثار او، جملگی حاصل تحقیقات گسترده ی وی در انواع و اقسام مدارک برجای مانده از تاریخ و فرهنگ و تمدن وطن کهنسال ماست و حاکی از عشق و علاقه ی پرشوری است که وی به شناسایی و ثبت و ضبط و معرفی اینگونه آگاهی ها نشان می داد، زیرا نیک می دانست که دست تطاول روزگار، کمتر اثری از این یادگارهای ارزشمند کهن بر جای می گذارد. در میان آثار استاد، کتاب حاضر جایگاهی خاص دارد و می توان گفت که او تجربه های گرانسنگی حاصل سالیان دراز تحقیق و تتبع در باب اوضاع و احوال جغرافیایی و تاریخی و زیستی و انسانی یک ناحیه را برای شناخت منطقه ی «رودبار کرج - لورا و شهرستانک» در مدتی حدود نیم قرن، با حوصله و دقت و پشتکاری ستودنی یکجا گرد آورده است. این اثر گرانقدر، گذشته از سودمندی هایی که در مطالعات جغرافیایی و تاریخی و مانند این ها دارد، از حیث شیوه ی تحقیق و تتبع و تألیف نیز بسیار آموزنده است.

ناحیه ی لورا و شهرستانک از قدیمی ترین ایام جزء پشتکوه رستمدار به حساب می آمد و در تملک ملوک رویان و استاندار بوده است و باج و خراج به ایشان می پرداخته اند و با ساکنان مازندران بیشتر ارتباط تجاری و داد و ستد داشته اند. ساکنان این ناحیه ی دورافتاده بیشتر با چالوس و نوشهر و شهسوار و دهکده های اطراف آن ها سرو کار داشته اند. این آمد و رفت ها بیشتر بر اثر فشار زندگی سخت و سرمای زمستان کوهستان بوده که در ایام زمستان بیشتر ساکنین کوه نشین را به شهرها و دهکده های گرمتر می رانده، از این رو حتی آمیختگی زبان ساکنان ولاته رو نیز گواه این آمد و رفت هاست. از این منطقه یافته های باستان شناسی مربوط به 3500 سال پیش از میلاد مسیح به دست آمده است. همچنین خاندان های مشهور و معروفی در این ناحیه می زیسته اند که برخی تا امروز نیز برقرار هستند. اسناد و مدارک به دست حاکی از آن است که در بخش وسیعی از اراضی این منطقه آبادانی بوده و ساکنانی داشته است.

حج در لغت به معنای قصد آمده است، حچ بیت الله الحرام یعنی قصد خانه ی خدا را داشتن برای انجام مناسک، و حاج به معنای کسی است که مقصد و مقصودش زیارت خانه ی خدا باشد. از آیات قرآن بر می آید که این خانه، خانه ی پربرکتی است و بناست که منشأ خیرات و برکاتی برای اهل توحید و عدل یعنی مسلمین باشد. حج ضمن اینکه عملی است عبادی، عملی است اجتماعی - اسلامی زیرا مسلمانان، با ملیت ها و رنگ ها و زبان های مختلف از سراسر این کره ی خاکی در یک جا جمع شده و همگی یک شعار سرداده و یک هدف را دنبال می کنند. بنابراین می توان حج را رستاخیز اسلامی نام نهاد؛ و یا به عبارتی دیگر یک کنگره بین المللی اسلامی و یا یک سمینار طبیعی بین المللی اسلامی نیز دانست.

این فریضه ی واجب از مهم ترین ارکان دین اسلام تلقی می گردد، و در احادیث و روایات بر لزوم و وجوب آن بسیار تأکید شده است. حج حاوی اعمال و مناسکی است که عقل آدمی حکمت آن ها را درک نمی کند. خداوند حج را نشانه قرار داد تا بندگان در برابر عظمت او فروتنی نموده، به عزت و بزرگواری پروردگار اعتراف کنند. حج علاوه بر دارا بودن جنبه های عالی عبادی و فلسفی، دارای ماهیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی نیز می باشد. از انجا که محل انجام مناسک حج در طول تاریخ ایران اسلامی همواره خارج از قلمرو سرزمینی ایرانیان بوده و اتباع ایرانی برای انجام این فریضه ی واجب لزوما می بایست وارد قلمرو دولتی دیگر شوند، لذا این موضوع ویژگی های متفاوتی از سایر احکام دینی - که فاقد این محدودیت می باشند- به حج می بخشد. زیرا این مکان همواره وجود داشته است که حاکمان سرزمین حجاز این موضوع را امتیازی برای خود دانسته و فریضه ی واجب وشرعی حج را تبدیل به اهرمی در جریان مناسبات سیاسی و رقابت های منطقه ای نموده و از ظرفیت های آن در جهات منافع خود بهره برداری کنند.

این نوشتار تلاش دارد که فرایند حج گزاری ایرانیان در این مقطع مهم از تارخی معاصر را با رویکرد توصیفی - تحلیلی و با استفاده از اسناد، مکاتبات اداری، بخشنامه ها، آیین نامه ها، منابع جغافیایی - سفرنامه های حجاج و معتمرین - روزنامه ها، نشریات، فصل نامه ها و تاریخ شفاهی - خاطرات ومشاهدات آن دسته از حجاج و کارگزاران حج که در این دوره ی تاریخی حضور و فعالیت داشته اند - به صورت بی طرفانه و بدون هرگونه داوری قبلی و جهت گیری خاص مورد بحث و بررسی قرار دهد، و تصویری روشن از فضای حاکم بر فرایند حج گزاری ایرانیان در این مقطع مهم از تاریخ معاصر را به خوانندگان ارائه نماید.

مطالب در سه بخش ارائه گردیده است:

بخش اول: حج در دوره ی پهلوی اول (1320-1304ش)

بخش دوم: حج در دوره ی پهلوی دوم(1357-1320ش)

بخش سوم: آلبوم تصاویر

در دوره ی مغول و ایلخانی، تاریخ نگاری مورد توجه و حمایت ایلخانان مغول قرار گرفت و رونق بسیاری یافت و آثار تاریخی مهم و ارزشمندی در این دوران نگاشته شد. به دنبال این نهضت، شاهنامه سرایی تاریخی نیز رواج چشمگیری پیدا کرد و تاریخ های منظوم بسیاری سروده شد. از آنجایی که در این گونه منظومه ها، وقایع و رویدادهای تاریخی به نظم کشیده می شود، این آثار علاوه بر ارزش ادبی، از جنبه ی بازسازی گذشته ی تاریخی نیز منبعی درخور توجه محسوب می شود. حماسه ی تاریخی شهنشاه نامه که احمد تبریزی آن را در سال 738 ه. ق در دربار سلطان ابوسعید بهادرخان سروده است، یکی از این شاهنامه های تاریخی است. تنها نسخه ی موجود از این منظومه در کتابخانه ی ملی بریتانیا نگهداری می شود. لوح فشرده ی این اثر در سال 1388 با پیگیری دکتر ایمانپور- استاد گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد - در اختیار مصححان قرار گرفت. پس از استنساخ اولیه دستنویس، در سال 1390 کار تصحیح اثر به طور جدی آغاز گردید و متن استنساخ شده با نسخه ی اصلی مقابله شد تا ابهامات آن رفع و اصلاح شود. یکی از مشکلات اصلی این تصحیح، تک نسخه بودن اثر بود. به همین دلیل کشف و دریافت برخی از ابهامات و ایرادات دشوار بود و دقت و بررسی بسیاری را می طلبید. به همین جهت متن بارها با دست نویس مقابله شد تا ابهامات و اشکلات مورد نظر رفع شود. در اواخر کار با آگاهی از اینکه نسخه ی اصلی با کیفیت بالا، به صورت آنلاین در سایت کتابخانه ی بریتانیا قرار گرفته است، بار دیگر کل متن با نسخه ی آنلاین مقابله شد تا حتی المقدور بدخوانی ها و ایرادات متن برطرف شود. در دور نهایی، تمام متن با آثار تاریخی مرتبط با هر بخش تطبیق داده شد که در حل بسیاری از ابهامات تاریخی متن و به خصوص فهم ضبط درست اعلام راهگشا بود. همچنین برای بررسی ویژگی های زبانی، ادبی و تاریخی اثر، بارها و بارها ابیات شهنشاه نامه خوانده و با آثار حماسی و تاریخی مقایسه شد. علاوه بر این برای کمک به فهم بهتر مسائل تاریخی و سیر داستانی اثر، خلاصه ای از رویدادها و حوادث شهنشاه نامه فراهم گردید.

در مقدمه ی کتاب علاوه بر معرفی نسخه و منظومه ی شهنشاه نامه و شاعر آن، برخی از ویژگی های زبانی، ادبی و هنری مهم و برجسته ی اثر نیز ذکر شده است. همچنین برای نشان دادن قدرت شاعری احمد تبریزی و میزان الگو پذیری او از دیگر آثار حماسی، شهنشاه نامه و شاهنامه ی فردوسی از نظر ویژگی های زبانی، تصویر آفرینی ها و درونمایه های مشترک با یکدیگر مقایسه و چگونگی به کار گرفتن شخصیت های شاهنامه در شهنشاه نامه بررسی شده است. سپس پاره ای از خصائص تاریخی اثر و اهمیت آن از این جنبه مطرح گردیده است. در پایان رسم الخط نسخه و شیوه ی تصحیح متن ارائه شده است تا راهنمای خوانندگان در خوانش بهتر متن و استفاده ی دقیق تر از پاورقی ها و تعلیقات باشد. در بخش تعلیقات کتاب، برخی از ابیات مبهم و نکات تاریخی مهم شرح داده شده و ابیاتی که شاعر از دیگران در اثرش تضمین کرده، تا حد ممکن مشخص شده است. یکی از مهم ترین مواردی که در تعلیقات مطرح شده، توضیح تفاوت ضبط اسامی اعلام اشخاص و اماکن در متون تاریخی مختلف است که خواننده را در شناخت صورت صحیح نام ها یاری می نماید. در پایان کتاب فهرست دقیقی از ابیات تضمینی، اعلام اشخاص، اماکن جغرافیایی، قبایل و خاندان ها و برخی از موارد خاص ارائه شده است.

سلطه و حاکمیت طولانی مدت حکومت ها و سلسله های ایلی و قبیله ای، نوعی تارخی نگاری ایلی و عصبیت قبیله ای را در جامعه و فرهنگ ایران نهادینه و ماندگار کرد. در گردش و کشمکش حکومت های ایلی، جامعه ایران عملا از یک عصبیت به عصبیت دیگر پرتاب می شد و باید گفت که تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، بازتاب اینگونه عصبیت ها بوده است. تاریخ ایلی و قبیله ای به عنوان سازنده و سامان دهنده ی روح و روان اجتماعی و فرهنگی جامعه ی ایران، همچنان در عرصه ی سیاست و اجتماع، عاملی مهم واثر گذار در چگونگی رفتارهای سیاسی و اجتماعی مردم به شمار می رود.

آخرین سلسله ی ایلی حاکم بر ایران، ایل قاجار بود که هم زمان با شروع عصر شکوفایی و عظمت اروپا، بر ایران حکومت می کرد. در این دوره آشنایی ایرانیان نسبت به فرهنگ و تمدن غرب به خصوص شناخت آن ها نسبت به نظام های سیاسی حاکم بر اروپا بیشتر گردید. به تدریج پذیرش الگوی سیاسی غرب برای ایرانیان امری اجتناب ناپذیر و حتی محتوم و مقبول تلقی می شد. این الگو در دوره اخذ تمدن غربی (عصر قاجار) عبارت بود از پدیده ای به نام «دولت - ملت» که در اروپای قرن شانزدهم میلادی شکل گرفته و در قرن نوزدهم به کمال رسیده بود. هسته ی اصلی این تحول، ادغام قدرت های کوچک فئودالی توسط دولت های متمرکز موسوم به دولت های مطلقه بود. نمود و پیدایش چنین دولت هایی که نخستین موج شکل گیری دولت مدرن و متمرکز به حساب می آمد، باعث تحولات و دگرگونی های گسترده ای در روابط دولت و جامعه شد. این گونه دولت ها با توجه به ساختار قدرت متمرکز خود به یکپارچه سازی پیرامون پرداخته و آن را به جامعه ای منسجم و همگون تبدیل نمودند. بدین ترتیب دولت های مطلقه به آفرینش موجودیت های سیاسی به نام حاکمیت ملی اقدام کردند که امروزه افراد جوامع مختلف از طریق عضویت در آن هویت یافته و خود را از افراد سایر جوامع متمایز می سازند. مهم ترین ویژگی هیا این موجودیت سیاسی جدید، پیوستگی دولت و ملت به یکدیگر بود که تا قبل از این سابقه نداشت و به همین دلیل آن را دولت - ملت نیز نامیده اند. این دولت - ملت بر پایه مرکز سیاسی واحدی استوار بود که در پناه یک سیستم اداری پیچیده و کارآمد بر پیرامون خود اعمال سلطه می نمود و این پیرامون در واقع همان ملت بود. این مراکز سیاسی موفق شده بودند قدرت های پراکنده ی پیرامون  را که در اروپا به صورت قدرت های فئودالی وجود داشت، از میان بردارند.

ایران به واسطه ی تأثیر پذیری از پیدایش دولت های مدرن در کشورهای اروپایی و به تقلید از این گونه کشورها، در ابتدای قرن بیستم، با شکل گیری انقلاب مشروطه گامی به سمت دولت مدرن برداشت، اما دولت مشروطه توانایی نغوذ در پیرامون و همگون ساختن آن را نداشت و به جای انسجام و همگرایی، اسباب واگرایی ملی را بیش از گذشته فراهم کرد. این ناتوانی را باید ناشی از ساختار قدرت دولت مشروطه دانست که به جای تکیه بر تمرکز قدرت به منظور نفوذ در پیرامون یا همان ملت سازی، بر توزیع و تفرق قدرت تأکید داشت. یکی از موانع عمده در جلوگیری از پیوستگی دولت - ملت یا همان دولت مدرن و اقتدارگرا، جوامع ایلی و عشیره ای بودند. ایلات عموما جوامعی به لحاظ اقتصادی خودکفا، به لحاظ اجتماعی درون گرا و منزوی و به لحاظ سیاسی خودمختار بودند که قبل از شکل گیری دولت - ملت در ایران صورت بندی عمده ی اجتماعی و سیاسی کشور را شکل می دادند. همبستگی اجتماعی در درون قبایل قبل از هرچیز بر پیوندهای خونی و تباری استوار بود. به همان نسبت که امکان داشت ایلات بر مبنای ملاحظات خونی و تباری شکل بگیرند، ممکن بود که آن ها مبنایی کاملا سیاسی داشته باشند. روسای ایلات در مناطق مختلف، قدرت های مسلط بودند و همان قدرتی را که شاه در پایتخت اعمال می کرد آن ها نیز در درون مناطق تحت سلطه و نفوذ خود اعمال می نمودند. هرچه قدرت رؤسای ایلات و قبایل بیشتر می شد، اعمال قدرت حکومت مرکزی بر آن ها کمتر می  گردید و به همین دلیل می توان ادعا کرد که حاکمیت واحدی در کشور وجود نداشت، زیرا قدرت بین کانون های مختلف، از جمله حکومت مرکزی و ایلات تقسیم شده بود، به گونه ای که رؤسای ایلات همچون پادشاهان تشکیلات سیاسی و نظامی خود را داشتند. این وضعیت زمینه را برای شکل گیری کودتای سوم اسفندماه سال 1299 ش فراهم کرد تا با ایجاد دولتی متمرکز و اقتدارگرا در پی نفوذ در پیرامون برآمده و موجبات پیوستگی دولت - ملت را فراهم نماید. بدین صورت پس از انقلاب مشروطه، کودتای اسفند 1299 .ش دومین گام عمده برای ایجاد دولت مدرن و البته اقتدارگرا محسوب می شد. شکل گیری دولت متمرکز و اقتدار گرای پهلوی که خود نخستین حکومت غیر ایلی در ایران بود در تعارض و مغایرت آشکار با ساختار قدرت جامعه ی ایلی قرار داشت و هیچ گونه سازگاری با آن نداشت، بنابراین شکل گیری تنش و درگیری میان نظام ایلی و حکومت مرکزی امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسید. به همین جهت دولت در صدد سازماندهی نوع جدیدی از موجودیت سیاسی برآمد تا بر اساس آن نظام ایلی و قدرت آن به طور کامل محو گردد، چون تحمل دولت های کوچک محلی برای یک دولت مدرن و اقتدار گرا پذیرفتنی نبود.

بویراحمدی ها از جمله ی این جوامع ایلیاتی بودند که با برخورداری از ویژگی ها و شرایط مذکور در جنوب غرب ایران و در بخش های وسیعی از استان مرکزی کوه گیلویه و بویراحمد زندگی می کردند. شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه و تنوع آب و هوایی آن، سبب شده بود تا اکثریت آن ها برخوردار از زندگی نیمه کوچ نشینی باشند. موقعیت کوهستانی و صعب العبور بودن منطقه، وضعیتی متفاوت از دیگر مناطق ایران را برای مردم منطقه رقم زده بود. تسخیر ناپذیر بودن منطقه به لحاظ سوق الجیشی، ضعف و ناتوانی حکومت مرکزی، فقرو محرومیت شدید مادی و معنوی، تعصبات شدید قبیله ای و طایفه ای، باعث جنگ های خونین درون ایلی و برون ایلی و نیز سبب غارت های داخلی و خارجی مکرر در سراسر دوره ی قاجاریه تا ظهور حکومت پهلوی شده بود. به طوری که نارضایتی عمیق در مناطق اطراف را به دنبال داشت. حکومت پهلوی به عنوان حکومتی اقتدارگرا، استقرار و تداوم خود را در مطیع کردن ایلاتی همچون بویراحمدی ها می دید زیرا این ایل مناطق وسیعی از جنوب غرب ایران را ناامن کرده بود.

این پژوهش در پی آن است تا به بررسی اجمالی برنامه، سیاست ها و اقدامات دولت پهلوی جهت ادغام و آمیختگی ایل بویراحمد به عنوان یکی از قدرت های محلی و پیرامونی در دولت مرکزی در راستای تحقق ایجاد دولت - ملت بپردازد. همچنین در ادامه واکنش بویراحمدی ها در مقابل اقدامات و برنامه های دولت مرکزی و تأثیرات اجتماعی و سیاسی ناشی از برنامه های دولت در میان بویراحمدی ها را به عنوان موضوع اصلی مورد بررسی قرار داده است. در کنار این مسئله، ساختار نظام ایلی بویراحمدی ها، طوایف و تیره های تشکیل دهنده ایل، مناسبات درون ایلی و برون ایلی و شیوه ی زندگی آنان نیز مورد بررسی قرار گرفته است. ارائه ی راه حل توسعه ی مدنی، هدف دیگری است که این پژوهش دنبال کرده است.

فهرست فصل های کتاب:

فصل اول: جغرافیای طبیعی، تاریخی و سیاسی ایل بویراحمد (1342-1285.ش)

فصل دوم: ماهیت و ساختار سیاسی حکومت پهلوی و سیر تحول آن (1342-1304)

فصل سوم: سیاست دولت در مواجهه با ایلات در دهه نخست پهلوی اول و بازتاب آن در بویراحمد (1310-1304)

فصل چهارم: سیاست پهلوی اول در قبال ایل بویراحمد در دهه دوم و نتایج سیاسی و اجتماعی آن (1320-1310)

فصل پنجم: پیامدهای سقوط رضاشاه در منطقه بویراحمد (1332-1320)

فصل ششم: پیامدهای تحولات ناشی از کودتای 1332 .ش و بازتاب قانون اصلاحات ارضی در بویراحمد (1342-1332)

مجموعه مجلدهای کتاب «افغانستان در گذر زمان» در ده جلد با هدف ارائه ی تاریخ افغانستان از عصر حجر تا امروز، تهیه و تدوین شده است. این مجموعه کتب، تاریح تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان را از زمان‌های دور مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. به عقیده ی نویسنده، کتاب‌های زیادی در موضوعات تاریخی و سیاسی افغانستان نوشته شده؛ اما محققین شاهد این هستند که تاریخ افغانستان را بیشتر درباریان با انگیزه‌های شخصی و گروهی‌ شان تقریر کرده اند. افزون بر آن، یکی از مشکلات تاریخ نویسی در افغانستان این بوده که به شدت متاثر از گرایش‌های ملی و میهنی (ناسیونالیسم) است. تاریخ باید با گرایش جهانی نوشته شود. افغانستان باید در آیینه ی جهان نیز بررسی شود. بنابراین تاکنون تاریخ افغانستان به صورت مفصل و مشروح تحریر نشده است، اما از منظر منتقدان شاید این مجموعه اولین کتاب مفصل تاریخی باشد که تحولات افغانستان را در آیینه ای خارج از مرزهای جغرافیایی نیز به تصویر کشیده است.

آنچه پیش رو دارید  جلد چهارم این مجموعه است که در پنج فصل ارائه گردیده است و به بررسی دوره ی ورود سلطان احمدخان به هرات تا سلطنت ظاهرشاه می پردازد:

فصل اول: از ورود سلطان احمدخان به هرات تا سلطنت امیرشیرعلی خان؛ در این فصل ورود سلطان احمدخان به هرات، جنبش ملی هند و امیر دوست محمدخان، طغیان های داخلی و قوت یافتن سردار سلطان احمدخان مورد بررسی واقع شده است.

فصل دوم: از پادشاهی امیرشیرعلی خان تاپادشاهی امیر عبدالرحمن خان؛ این فصل به شرح چگونگی پادشاهی امیرشیرعلی خان به عنوان پادشاهی ملت گرا و تصرف کابل به نفع وی می پردازد. متن پیشنهادهای سید نور محمدشاه، دعوای حاکمیت بر سیستان، سیاست «لاردلیتن» وایسرای هند، مقدمات تجاوز دوم انگلیس در افغانستان، جنگ دوم افغان و انگلیس، جنگ در محاذ خیبر، محاذ کرم و پاراچنار، سلطنت امیر محمد یعقوب خان، معاهده ی گندمک 1879 م، ورود کیوناری در کابل به حیث سفیر و قتل وی در کابل، فکر تجزیه ی افغانستان و ورود جنرال رابرتس به کابل، انقلاب دسامبر 1879م، آمدن سردار عبدالرحمن خان به وطن، جنگ معروف میوند و متن نامه ی گریفن به امیرعبدالرحمن خان و پاسخ امیر به وی، از دیگر مطالب این فصل می باشد.

فصل سوم: از سلطنت عبدالرحمن خان تا سلطنت حبیب الله خان؛ فصل سوم پیرامون سلطنت امیرعبدالرحمن خان است. این فصل به نامه نگاری های که با وی انجام شده، رابطه اش با سردار ایوب خان، تعیین مرزها و سرحدات کشور به ویژه با روسیه، قبول موافقه ی انگلیس و روس، معاهده ی دیورند، موافقتنامه ی سرحد گذاران، جنگ ها و تعرضات داخلی، قیام قندهار و به طور کلی مجموعه وقایع دوران سلطنت امیرعبدالرحمن خان می پردازد. 

فصل چهارم: از سلطنت امیرحبیب الله خان تا حبیب الله خان کلکانی؛ در این فصل نیز سلطنت امیرحبیب الله خان مورد مداقه و بررسی قرار می گیرد و رویدادهای آن دوره به طور مشروح گزارش می شود.

فصل پنجم: از حبیب الله کلکانی تا ظاهرشاه؛ فصل پایانی کتاب نیز ضمن معرفی حبیب الله کلکانی و شاه امان الله، دلیل طغیان کلکانی و جنگ های وی با دولت امانی را توضیح می دهد. وقایع دیگر این دوره در ادامه ی فصل بیان گردیده است.

 کتاب حاضر به بررسی و شناسایی نامه‌های ارسالی رسول خدا (ص) می‌پردازد. مؤلف در این کتاب ارتباط این نامه‌نگاری‌ها با شرایط سیاسی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و تمدنی آن روزگار را بررسی می‌کند و سپس به شناسایی مضامین درون متنی این نامه‌ها می‌پردازد. وی بعد از آن به نویسندگان و کسانی که نامه خطاب به آنها نوشته شده، پرداخته و این نامه‌ها را در بافت تاریخی، سیاسی و دینی آن بررسی می‌کند.

مؤلف در این کتاب برای فهم خطاب و سیاقات این کتاب به بررسی وضعیت زمانی کتابت و ارسال این نامه‌ها پرداخته است. همچنین به دنبال این است که از خلال این نامه‌نگاری‌ها چگونه می‌توان به تعامل آن با اخبار و افکار یهود، مسیحیت و ایرانیان پی برد.

استفاده از امور روزمره و فرهنگ رایج در بین اعراب آن زمان، مانند انساب و اخبار قبایل و ارتباطات آنها با یکدیگر از جمله اموری است که در این کتاب بررسی شده است.

کتاب از چهار باب و چندین فصل تشکیل شده و مطالب زیر را در بر می‌گیرد. مؤلف در باب اول به مبحث ترسل (نامه‌نگاری) قبل از پیامبر و در زمان دیگر پیامبران پرداخته و مشخص می‌کند که فن نامه‌نگاری از قدیم وجود داشته است.

در باب دوم، مشخصات ظاهری و شکلی نامه‌ها بررسی می‌شود. مانند حجم، تعداد، اندازه و ...

در باب سوم، مضامین درون متنی نامه‌ها بررسی می‌شود و در باب چهارم، به ریشه‌یابی مضامین این نامه‌ها پرداخته است.

کتاب در اصل رساله دکتری مؤلف بوده و مؤسسه معروف مؤمنون بلاحدود آن را چاپ کرده است.

از بهار سال 1918م، تا زمستان 1920م، مردم ارمنستان به مدت دو سال و نیم، تلاش مجدانه ای در جهت برپایی حکومتی مستقل مبذول داشتند. این حکومت نخستین موجودیت سیاسی آنان پس از گذشت پانصد سال به شمار می آمد و مشلات بسیار و حل نشدنی بر سر راهش قرار داشت؛ اما این ملت که مشتقات بی سابقه ای سال های 1916-1915م را متحمل شده بود، سخت کوشید تا به موفقیت همگانی دست یابد. اگرچه ارمنی ها کاملا نامنتظر به استقلال رسیده بودند، اما دیری نپایید که دریافتند، عامل اساسی صیانت ذات و تجدید حیاتشان همین استقلال است. اکنون با گذشت نیم قرن آشکار شده است که آن لحظه ی تاریخی، برای دستیابی ارمنی ها به استقلال پایدار، رویدادی بی موقع بوده است. چرا که آن فرصت در مقایسه با ملل آسیا و آفریقا بسیار زود، و در برابر تجربه ی مردم بالکان، بسیار دیر برای امنی ها پیش آمده بود. این واقعیت که نه ترکیه ی ناسیونالیست و نه اتحاد شوروی، ارمنستانی مستقل را در قلمرو رومانف و عثمانی سابق بر نمی تابیدند و قوای متفق و ایالات متحده نیز در به ثمر رساندن برنامه ها و تعهداتشان با شکست مواجه شده بودند و ارمنی ها خود به تنهایی برای دفاع از کشور قلیل و ضعیف بودند، عواملی بود که منجر به از هم پاشیدن جمهوری ارمنستان شد.

پژوهش حاضر، تلاشی است در جهت تلفیق عوامل متعدد داخلی و خارجی، ملی و بین المللی که به پیدایش جمهوری ارمنستان انجامید. این مجلد، که جلد نخست از مجموع سه کتاب است، ناظر به برپایی جمهوری و رویارویی آن با مشکلات پیاپی است؛ مشکلاتی از قبیل: نیاز به تحکیم حکومت، مقاومت در برابر زمستان طاقت سوز، حل منازعات پیچیده و طاقت فرسای ارضی با گرجستان و آذربایجان و نیز جلب حمایت نیروهای متفقین و کنفرانس صلح پاریس.

عناوین فصل های جلد یکم:

فصل اول: به سوی استقلال

فصل دوم: نخستین گام ها

فصل سوم: اساس درگیری

فصل چهارم: درگیری ارمنی - گرجی

فصل پنجم: نخستین زمستان

فصل ششم: تلاش برای تصاحب قره باغ و زنگزور

فصل هفتم: الحاق قارص

فصل هشتم: پیشروی به نخجوان

فصل نهم: ارمنستان در کنفرانس صلح

فصل دهم: واکنش متفقین

فصل یازدهم: دیپلماسی قفقاز و ارتش سفید

فصل دوازدهم: به سوی افق های بلشویک

فصل سیزدهم در مناطق کوهستان آناتولی

فصل چهاردهم: به سوی دومین سال

دانشنامه یا معادل عربی آن، دایرة المعارف، به کتابی گفته می شود که به ترتیب الفبایی یا موضوعی، درباره ی رشته یا رشته هایی از دانش بشری، اطلاعاتی را به طور فشرده و روشمند در اختیار خوانندگان می گذارد. در گذشته یک دانشنامه را یک نفر و بیشتر به عنوان متن درسی می نوشت، ولی در دوره ی معاصر این نوع کتاب های مرجع را نهادها به صورت گروهی تدوین می کنند. دانشنامه نگاری مدرن، مولود جهانی است که در آن از یک سو، سواد مردم افزایش یافته و اطلاعات به صورت انبوه در اختیار علاقمندان قرار می گیرد و از سوی دیگر مردم برای به دست آوردن معلومات فرصتی اندک داشته و به انتقال سریع و دسته بندی شده ی آن نیاز دارند. تاریخ دانشنامه نگاری به دو هزار سال قبل می رسد، ولی نگارش آن به سبک مدرن کمتر از سیصد سال عمر دارد. دایرة المعارف فرانسه نخستین اقدام جدی و بلند پروازانه درسنت دانشنامه نویسی بود. دانشنامه بزرگ بریتانیا نیز به عنوان یکی از دانشنامه های مهم جهان در اسکاتلند منتشر شد. در زبان فارسی نیز دانشنامه ی علایی تألیف بوعلی سینا و شاگردش ابوعبید جوزجانی وجود دارد. عنوان دانشنامه نیز از همین اثر به میراث مانده است. در یک قرن حاضر دانشنامه های مشهور و معتبری به زبان فارسی در کشورهای ایران، تاجیکستان و هند به چاپ رسیده است. اولین تجربه ی دانشنامه نویسی در افغانستان به سال های 1328 تا 1348 ش باز می گردد. در این سال ها جمعی از مؤلفان و محققان در محور «انجمن دایرة المعارف» گرد آمدند و کار ارزشمند آریانا دایرة المعارف را بنا نهادند. آریانا دانشنامه ای عمومی بود و در شش جلد به زبان فارسی نوشته شد و همزمان به زبان پشتو نیز ترجمه شد.

دانشنامه ی قومی از جهاتی بخشی از دانشنامه ی عمومی به شمار می رود و در آن مجموعه معلوماتی در حوزه ی تاریخ، فرهنگ، جغرافیا و شیوه ی زندگی یک قوم ارائه شده است. در این نوع دانشنامه به جای پرداختن به موضوعات عام، سوژه ی مدخل ها و موضوعات، مربوط به یک گروه قومی خاص است. «دانشنامه ی هزاره» از این لحاظ مرجعی است که با رویکرد دانشنامه های عمومی تدوین شده، اما اطلاعاتی را درباره ی فرهنگ، طوایف، تاریخ، جغرافیا، جمعیت، آداب و رسوم، میراث فرهنگی، شخصیت ها و رویدادها و وقایع مرتبط با قوم هزاره ارائه می کند.

ایده ی نگارش دانشنامه ی اقوام افغانستان و به خصوص قوم هزاره، به چند دهه پیش باز می گردد. اولین بار این ایده در محافل فرهنگیان مهاجر افغانستان در ایران مطرح شد و طرحی نیز برای آن تهیه شد. اما به هر دلیلی این اقدام از حد طرح فراتر نرفت. بعدها کارهای مشابهی نیز انجام شد که آن ها هم در همان مراحل اولیه به دلایلی متوقف شدند. اما طرح کنونی که شروع آن به سال 1391 ش باز می گردد نخستین فعالیت خود را در کابل آغاز کرد. این طرح با پیگیری های دوام دار و مشورت های متعدد از مؤلفان و پژوهشگران در افغانستان، ایران و اروپا پیش برده شد و همزمان تلاش های پیوسته برای جذب حمایت های مالی و تهیه ی بودجه ی اولیه را به همراه داشت. تا اینکه سرانجام در سال 1393ش با راه اندازی دفتر و مشخص شدن ساختار مدیریتی و علمی دانشنامه، گام های عملی برای گردآوری منابع، شناسایی مدخل ها، تدوین شیوه نامه و مدخل نگاری برداشته شد. در این دانشنامه به تمام قوم هزاره اعم از شیعه و سنی و همچنین، بیات ها و قزلباش ها، که در زیستگاه، فرهنگ و عرف مشترکات بسیاری با هزاره ها دارند پرداخته می شود، فارغ از گرایش ها و تمایلات سیاسی و ایدئولوژیک. قلرو کاری دانشنامه به هزاره های افغانستان محدود نبوده و برای مثال به هزاره های پاکستان، خاوری های ایران و هزاره های فرارود نیز پرداخته می شود. این دانشنامه می تواند راهنمای خوبی برای پژوهش گران و دانشجویان علاقمند به موضوعات قوم شناسی، به خصوص موضوعات مربوط به هزاره شناسی نیز باشد.

تاریخ نویسی، یکی از علومی است که از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. از زمان های بسیار قدیم که مورخان، تراوشات ذهنی، تخیلات، افکار و گاه تمایلات و تعلقات خاطر خود را در کتاب های قطور جمع آورده و بر آن نام تاریخ می نهادند، دیر زمانی نمی  گذرد؛ اما امروزه اوضاع چنین نیست، و هیچ تاریخی مورد قبول اهل فن و پژوهشگران و کوششگران عرصه ی تحقیق قرار نمی گیرد، مگر آنکه بر پایه ی اسناد و مدارک معتبر قرار گرفته باشد. نامه ها و مکاتبات تاریخی، از جمله منابع و مدارک قابل اعتماد و استناد هستند که در نمایش وضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره، کمک شایانی به مورخان و پژوهندگان عرصه ی تاریخ می کند. از مطالعه ی اسناد مربوط به مکاتبات و نامه نگاری های افراد به شاه و مقامات عالیه ی کشور در دوره های مختلف تاریخی، هم به وضع اجتماعی و هم به امور اداری و حکومتی دولت و سلطنت، می توان آشنا و واقف شد. از خلال سطور این نامه ها، همچنین اوضاع سیاسی، اجتماعی، اداری و نیز سبک و سیاق مکاتبات افراد با شاه و مقامات مملکتی به خوبی مشخص می شود. همچنین از خلال این اسناد و نامه ها، طرز نامه نگاری و ترتیب ثبت و ضبط نامه ها و احکام و دستورات، اصطلاحات اداری و دیوانی، سیاسی، اجتماعی و مالی، و تحول و تطور آن ها در بازه ی زمانی مورد بررسی روشن و آشکار می گردد.

وضع طبقات اجتماع و اصناف، نکات جغرافیایی، تطور و تکامل خط و فن نویسندگی و انشاء نامه ها از دیگر مواردی است که با بررسی و تدقیق در این اسناد معلوم و مشخص می گردد؛ به طوری که این اطلاعات می تواند برای پژوهشگرانی که در این عرصه ها گام برمی دارند، بسیار مفید بوده و به عنوان یکی از مطمئن ترین منابع جهت تحقیقات تاریخی ایشان مورد استفاده واقع گردد.

درباره ی ارزش وجودی این دسته از سرچشمه های تاریخ و در مقام مقایسه ی آن ها با اقسام دیگر منابع، باید گفت که این گونه اسناد و مدارک، نه  تنها وسیله ی مقتضی برای درک تاریخ و شناخت تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اداری، فرهنگی و نظامی یک جامعه هستند، بلکه چون حاصل فعالیت های اداری و درباره ی اعمال روزمره ی زندگی افراد اجتماع بوده، و برای حفظ روابط جامعه با دستگاه های اداری و حاکمه تهیه و تنظیم شده است، خالی از شایعه ی دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه کاری هاست و به سبب همین نقش اساسی و قابل اعتمادی که این منابع، در اصالت ضبط وقایع ایفا می نمایند، از قدیمی ترین ایام در جوامع باستانی شناخته و اهمیت آن آشکار بوده است. بنابراین با استفاده از این نوع مدارک، به اشتباهات، پرده پوشی ها، مجعولات، گزافه گویی ها و بالاخره ملاحظه کاری های برخی از تاریخ نویسان گذشته می توان پی برد و حقایق امور را درک و کشف کرد.

کتاب حاضر، حاصل بازخوانی یکی از آلبوم های محفوظ در گنجینه ی نسخه های خطی کتابخانه و موزه ی ملی ملک است که تحت عنوان: «اسناد و مکاتبات و یادداشت ها: مجموعه ای از عرایض و نامه های اشخاص به ناصرالدین شاه، با یادداشت ها و اوامر او خطاب به اتابک در سال های 1300 تا 1303 ق» ثبت گردیده است. این آلبوم که به صورت مرقع صحافی شده، مشتمل است بر 548 صفحه که از این تعداد، 329 صفحه ی آن اختصاص دارد به مجموعه ای از عرایض، گزارش ها، تلگراف ها، التزام نامه ها، صورت حساب های جمع و خرج، بروات، صورت های جمع و خرج بنایی و غیره ک توسط طیف گسترده ای از اعضای خانواده ی سلطنتی و همچنین تعدادی وزراء و صاحب منصبان لشکری و کشوری، به جهات مختلفه همچون تقاضای مساعدت مالی، تقاضای خلعت، رسیدگی به دعواهای ملکی، به ناصرالدین شاه نوشته شده است. بخش اعظم این عرایض، به توسط میرزا علی اصغرخان امین السطان به عرض شاه رسیده، و تعدادی نیز توسط اشخاص دیگر و بخشی نیز مستقیما به شخص شاه نوشته شده است. ناصرالدین شاه بر روی هر نامه، و در حاشیه، دستوری به جهت رسیدگی به آن عریضه صادر کرده است.

از دیرباز روال بر این بوده که در ارتباط با اثبات حقانیت و خلافت بلافصل پیامبر(ص) فقط شیعه باید جوابگو باشد و استدلال کرده و دلیل بیاورد و طرف مقابل اشکال کند. روایات فراوانی از پیامبر(ص) نقل شده که اگر نص جلی و روشن بر امامت حضرت علی(ع) هم نباشد، به قول عامه در حد نص خفی می تواند باشد ولی باز هم یا به سند آن ایراد وارد می کنند یا متهم با رفض می کنند و یا در دلالت آن ایراد و اشکال کرده و آن را توجیه می کنند و یا حتی تحریف می نمایند و خلاصه دهها ایرادی که زائیده ی اعتماد به پیش فرضهای اعتقادی آنان است را به این دسته روایات وارد می کنند. لذا مولف بر آن شد تا دست از روال سابق برداشته و این بار سوال کننده شیعه و جوابگو اهل سنت باشد. به این معنا  که بپرسیم که ادله مشروعیت خلافت اشخاص مورد نظر ایشان چیست؟

این کتاب به بیان مهم ترین ادله ی قرآنی و روائی اهل سنت و پیروان مکتب خلفا برای اثبات مشروعیت خلافت ایشان پرداخته و استدلالات قرآنی آنان را مورد مناقشه دلالی قرار می دهد. همچنین ادله ی روائی شان را از نظر سند و دلالت مورد بررسی و نقد قرار داده و رد می کند. مبنای مولف در این نوشتار و سایر تالیفات مشابه، بر رعایت ادب مناظره در بحث و نویسندگی و تالیف بوده و تلاش شده است تا به اعتقادات و شخصیت های مورد احترام طرف مقابل توهینی صورت نگیرد و تنها ادله و سخنان واستدلالاتشان مورد مناقشه و رد قرار گیرد تا حقیقت روشن شود.

مطالب در دو بخش ارائه گردیده است:

بخش اول: آیات مورد استناد اهل سنت برای اثبات خلافت خلفا

1- آیه اتقی

2- آیه استخلاف

3- آیه غار

4- آیه ارتداد

5- آیه اولوالفضل

6- آیه مخلفین

7- آیه اشداء علی الکفار

8- آیه سابقین

9- آیه صراط مستقیم

بخش دوم: روایات مورد استناد اهل سنت برای اثبات مشروعیت خلافت خلفا

1- حدیث اقتدا

2- حدیث مواسات

3- حدیث تبعیت از سنت خلفا

4- حدیث افضلیت ابوبکر

5- حدیث خیرالأمة

6- حدیث خلت و دوستی

7- حدیث برتری ابوبکر و عمر از زبان حضرت علی(ع)

8- حدیث وصیت

9- حدیث سالخوردگان بهشت

10- حدیث صلاة أبی بکر

میراث مکتوب، مهم ترین مؤلفه ی تمدنی و فرهنگی جوامع انسانی، و بیانگر میزان فرهیختگی و دانایی مردمان هر کشوری است. این میراث که هویت و اصالت فرهنگی و تاریخی هر کشوری را رقم می زند، معرف جایگاه علمی و تمدنی آن کشور در جهان است و چندان که به احیا، انتشار و معرفی این ذخایر تراثی، اهتمام صورت گیرد، غنای فرهنگی و علمی و آوازه ی تمدنی جوامع، مشخص تر و مشهودتر خواهد بود.

آثار و مآثر اسلامی و ایرانی، که در جلوه ی نسخ خطی به دست ما رسیده اند، گویای عظمت تمدنی و جایگاه بلند علمی و فرهنگی مسلمانان و ایرانیان در گذر تاریخ بشری است و احیای هر اثری از این تمدن، حلقه ای گسسته از علوم اسلامی و ایرانی را به هم پیوند می زند. هرچه تلاش ها برای احیا و معرفی این حلقات، بیشتر باشد، زنجیره ی تاریخ علم مسلمانان، کاملتر و استوارتر خواهد بود.

علاء قزوینی، مشهور به هلالی، از نویسندگان و شاعران شیعی مذهب سده ی 8 قمری است که در حدود 778 ق به تألیف تاریخی جامع از ابتدای خلقت تا زمان حیاتش با عنوان «مناهج الطالبین فی معارف الصادقین» همت گماشت. در تألیف این اثر به منابع مهم تاریخی، ادبی و تفاسیر فارسی و عربی متعدد، رجوع شده و تمام روایات و احادیث بدون قضاوت، نقل گردیده است. این کتاب، علاوه بر ارزش های تاریخی، یکی از کهن ترین منابعی است که ابیاتی از شاهنامه و قسمت هایی از متون فارسی دیگر در آن ثبت شده است. مهم ترین بخش این کتاب، مربوط به گزارش مؤلف از وقایع روزگار خویش، یعنی دوره ی شاه شجاع مظفری است و اطلاعات ارزشمندی درباره ی این برهه ی تاریخی در اختیار پژوهشگران تاریخ ایران قرار می دهد.

آنچه پیش رو دارید نسخه ی تصحیح شده ی کتاب مذکور است. همان طور که اشاره شد اثر حاضر از منابع دست اول تاریخ دوره ی آل مظفر است که اهمیت های زبانی، ادبی و تاریخی فراوانش ارزش خاصی به آن بخشیده است به نحوی که در پژوهش های لغوی و تاریخی، بسیاری از محققان معاصر از نسخه ی خطی آن بهره برده اند.

فهرست عناوین اصلی این کتاب:

قسم اول: در ابتداء آفرینش عالم و کیفیت آن مشتمل بر چهار باب

قسم دوم: در احوال انبیا و اولیا و خلفا علیهم الصلوة و السلام و سیر و طریقه و رسوم ایشان مبنی است بر بیست و دو باب

قسم سوم: در ذکر ملوک و سلاطین و طبقات و اعمار ایشان و رسم و آیین و شمه ای از احوال ایشان مرتب در چهار باب

بهاء الدین محمد عاملی، مشهور به شیخ بهایی، از بزرگان قرن دهم و یازدهم هجری است و دوران زندگی وی، با سلطنت شاه تهماسب صفوی، شاه اسماعیل دوم، محمد خدابنده و مهم تر از همه، شاه عباس کبیر، هم زمان بوده است. شخصیت عجیب و چند جانبه ی او و مقبولیت عامی که در آن زمان یافته بود، منشأ اقوال و روایات مختلف و گاه منتاقضی درباره ی اوست که سؤالات بسیاری را درباره ی زندگانی و تفکر او برانگیخته است. اختلاف نظر در مورد زندگی او بسیار است به طوری که تقریبا در مورد هیچ کدام از زندگی او اتفاق نظر کلی وجود ندارد. این اختلاف ها گاه به حدی می رسد که گروهی شیخ را شخصیتی درباری و شهرت طلب و عده ای دیگر همو را عارفی از دنیا گذشته و واصل معرفی می کنند. گروهی از اهل تصوف او را در زمره ی شیوخ خود به شمار آورده، وی را صوفی می نامند و عده ای رساله ای از وی را دلیلی بر مخالفت او با تصوف به شمار می آورند. اهل سنت او را سنی مذهب و اهل تشیع او را شیعه می دانند. اختلافاتی تا این حد، اگر چه موجب تشتت آرا و مبهم ساختن تصویری است که از شیخ در اذهان شکل گرفته، در عین حال می تواند نشانه ی وسعت مشرب شیخ و شخصیت همه جانبه اش باشد. البته لازم به یادآوری است که بسیاری از این اختلافات، از عدم اطلاع و آگاهی صحیح از جوانب گوناگون زندگی شیخ بهایی ناشی می شود.

آثار فراوانی در زمینه های مختلف علوم عصر، به او منسوب شده است. به گفته ی برخی از تذکره نویسان این تألیفات قریب به صد اثر است. صحت انتساب بسیاری از این آثار مورد تردید به شیخ، موضوعی است که تاکنون چندان با آن توجه نشده و محتاج بررسی و تحقیق است. 

نبوغ شیخ بهایی در معماری و مهندسی و علوم غریبه مشهور بوده و افسانه هایی درباره ی ابداعات و اختراعات وی وجود دارد که از وی شخصیتی اسطوره ای و ابهام برانگیز ساخته است. به طور کلی شخصیت شگفت انگیز شیخ بهایی و مهارت و توانایی او در علوم مختلف و نیز مقام و مرتبه ی بلندی که در دربار شاه از آن برخوردار و احترام و بزرگداشتی که در  میان مردم از آن بهره ور بوده است، باعث شده تا خاص و عام، هر کار بزرگ و خارق العاده ای را به او نسبت دهند و هر رویدادی نیک و شگفتی را که از درک علت و سبب آن درمانده اند از آثار نفس روحانی او قلمداد کنند. گذشته از این ها خوارق عاداتی نیز به شیخ منسوب است که از دید برخی بیش تر آن ها دروغ است.

درباره ی شیخ بهایی علاوه بر آنچه در تذکره ها و تراجم احوال آمده است، تا امروز تحقیقات و پژوهش هایی در رابطه با وی و آثارش صورت گرفته و کتاب ها و مقالات بسیاری به بحث و بررسی شخصیت و آثار او پرداخته است. قدیمی ترین مأخذی که در احوال شیخ در دست است، تاریخ عالم آرای عباسی است که معاصر شیخ، اسکندر بیگ - منشی دربار شاه عباس- تصنیف و در سال 1038 به پایان رسانده است. یعنی هشت سال پس از مرگ شیخ بهایی. اما تذکره ای نیز با عنوان «عرفات العاشقین» وجود دارد که در زمان زندگی شیخ بهایی نوشته شده است که شامل اطلاعات ذی قیمتی درباره ی اوست.

امروزه پس از سی سالی که از تألیف آخرین تک نگاری درباره ی شیخ بهایی می گذرد، لازم است تا بار دیگر این موضوع با توجه به تمام جوانب زندگی شیخ و با استفاده از تمام تحقیقات انجام شده تا این زمان مورد توجه و بررسی مجدد قرار گیرد. قسمتی از آثار ارزشمند شیخ را نوشته ها و سروده های فارسی او تشکیل می دهد که هر یک در جای خود در خور توجه بسیار است. این آثار فارغ از ارزش محتوایی آن ها و جدای از این که از تألیفات شیخ به شمار می رود، نمونه هایی است از نظم و نثر دوره ی صفویه، که غور و تأمل در آن ها می تواند روشنگر الگوهای نوشتاری در آن دوره باشد. از این گذشته بررسی محتوا و مسائل مطرح شده در هر یک از این آثار، و تحقیق و تفحص درباره ی صحت یا عدم صحت انتساب هر یک به شیخ بهایی، تا حد زیادی می تواند به روشن شدن گوشه های تاریخ یا مبهم زندگی و  افکار او کمک کند. متأسفانه این آثار آنچنان که باید مورد توجه محققان قرار نگرفته است و در این باره هیچ گونه تحقیق یا پژوهش کاملی وجود ندارد. بنابراین مسلم است که نیازمند تحقیقات تازه تر درباره ی زندگی و اندیشه های این دانشمند بزرگ هستیم. کتابی که پیش رو دارید تلاشی است برای روشن کردن پاره ای از مسائل مبهم که در رابطه با شیخ بهایی و آثار فارسی او مطرح است. این پژوهش تلاش کرده تا ضمن بیان ابهامات و تردیدها، تمام اطلاعات موجود درباره ی آثار فارسی شیخ را گرد آورده و زمینه های متعدد و گسترده ی پژوهش در این موضوع را آشکار سازد.

این کتاب مشتمل بر چهار فصل می باشد:

فصل اول: کلیاتی از روزگار صفویان؛ در این فصل دورنمایی از اوضاع زمان شیخ به دست داده شده تا پس زمینه ی زندگی شیخ برای خوانندگاه روشن باشد.

فصل دوم: زندگانی شیخ بهایی؛ این فصل به بررسی نکات ارائه شده در تذکره ها و تراجم احوال درباره ی زندگانی و شرح حال شیخ بهایی پرداخته است.

فصل سوم: تألیفات شیخ بهایی؛ در این فصل با نگاهی به تمام آثار شیخ بهایی اعم از منسوب و مسلم، سعی شده تا ضمن این که آثار او بر اساس موضوع طبقه بندی و مرتب می شود، هر اثر در چند جمله ی کوتاه و مختصر معرفی شود.

فصل چهارم: نقد و تحلیل آثار فارسی شیخ بهایی؛ در این فصل آثار فارسی شیخ، اعم از نظم و نثر، معرفی، نقد و بررسی شده است.

عصر غیبت صغری برای امامیه دوران پرچالشی بود. نخستین تجربه های غیبت امام در حالی که حتی ولادت آن حضرت برای عموم شیعه، مشخص نبود، شیعیان امامی را در سرگردانی فروبرد که از آن به حیرت تعبیر می شود. در چنین اوضاعی وکلای امام عسکری (ع) که در زمان غیبت وکالت امام دوازدهم (عج) را برعهده داشتند، وظیفه خطیری بر عهده گرفتند. در این دوران وکلاء توسط چهارتن که به ترتیب سرپرستی دیگر وکلاء را برعهده داشتند رهبری می شدند. با این حال آنچه اوضاع را دشوارتر می ساخت،ظهور مدعیانی بود که به بهره برداری از جایگاه علمی یا اجتماعی خود ادعاهای داشتن منصبی از جانب امام دوازدهم علیه السلام را داشتند. شلمغانی یکی از شخصیت های علمی است که در ابتدای امر ارتباطی نزدیک با حسین بن روح (سومین سرپرست وکلا در غیب صغری) داشت اما این ارتباط نزدیک بعد از مدتی به تیرگی گرایید و روابط آنان به رد و انکار یکدیگر انجامید. این امور سبب گردید علی رغم رویکرد منفی مؤلفان شیعی و غیرشیعی به شلمغانی در طول قرن های متمادی، در عصر حاضر برخی پژوهش ها حالات دیگر را مطرح ساخته و شلمغانی را قربانی توطئه های شخصیتی چون حسین بن روح وطرفدارانش جلوه دهند. با توجه به این امور بود که لزوم پژوهش مستقل در مورد شلمغانی و شناخت جنبه های مختلف علمی، فکری، اجتماعی و سیاسی وی احساس شد تا شلمغانی را آن چنان که بوده بازشناسی کند.

به این ترتیب پژوهش پیش رو در شش فصل تدوین گردید که مطالب متنوعی را در خود جای داده است. در این اثر علاوه بر مباحث مقدماتی و بسترشناسی که لازمه ی تحقیق بود، چند مسئله عمده مورد بررسی و پژوهش قرار گرفت؛ از جمله داده های منابع در مورد شلمغلانی. در این خصوص اختلاف گزارش های منابع متنوع از جهت تخصص و انگیزه در زمان های متمادی قابل توجه بود.

رهیافت به تمایل فکری شلمغلنی به طیف خاصی از محدثان و راویان قبل از خود و تأثیرپذیری او از برخی از مشایخ خویش مسئله ی مهم دیگری بود که به آن پرداخته شد. با توجه به اینکه هیچ یک از منابع به مشایخ شلمغانی اشاره نکرده اند، شناسایی افراد و شخصیت های مورد علاقه ی وی تنها از طریق بررسی روایات پراکنده ای که از او در منابع مختلف باقی مانده و قابل شناسایی است، امکان پذیر بود. اما برای شناخت وجهه ی علمی شلمغانی آثار و تألیفات وی و محتوای آن ها و میزان اهمیتی که نزد مؤلفان شیعه داشته و اینکه در حال حاض چه میزان از آن ها دسترس پذیر است، بررسی گردید. مسئله با اهمیت دیگر در شناسایی شلمغانی، بررسی جایگاه سیاسی - اجتماعی وی بود. او از جایگاه اجتماعی خاصی میان شیعیان خصوصا قبیله بنی بسطام برخودار بود؛ همچنان که ارتباط هایی با شخصیت های سیاسی مختلف و افراد صاحب نفوذ داشت. در مقابل حسین بن روح، هم از جایگاه اجتماعی والایی نزد شیعیان برخوردار بود و هم تا میزانی ارتباط هایی با شخصیت های سیاسی داشت. مطالعه در این زمینه نشان از آن داشت که شلمغانی از روابط خود با شخصیت های سیاسی برای از میان برداشتن حسین بن روح استفاده کرده است؛ همچنان که حسین بن روح و شخصیت های نزدیک وی به این نوع اقدامات در مقابل شلمغانی دست زده اند.

یکی دیگر از مهم ترین مباحث در مورد شلمغانی بحث از گرایش فکری اوست. در منابع متعدد از انحراف های عقیدتی و حتی اخلاقی شلمغانی سخن به میان آمده است. در این اثر با دیدگاهی منتقدانه به گزارش های موجود در این زمینه پرداخته شده و احتمال هایی درباره ی نادرستی برخی از این موارد داده است. در نهایت این کتاب بازگشتی به مسئله ی اصلی تحقیق یعنی عوامل مؤثر در فراز و فرود شلمغانی از استقامت تا انحراف داشته و نتیجه ی نهایی تحقیق را ارائه داده است.

عناوین فصل های کتاب در یک نگاه:

فصل اول: کلیات و مفاهیم

فصل دوم: اوضاع سیاسی و علمی شیعه در عصر غیبت صغری

فصل سوم: شلمغانی در منابع

فصل چهارم: جایگاه علمی شلمغانی

فصل پنجم: جایگاه سیاسی - اجتماعی شلمغانی

فصل ششم: گرایش فکری شلمغانی

سرشماری شهر قم با عنوان « کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم» در سال1284- 1285 قمری مطابق با سال 1247 شمسی به منظور اصلاح امور مالیاتی و سیاست های تمرکزگرایی نوشته شد. به نظر می رسد این سرشماری ، نخستین و جامع ترین سرشماری مدرن در ایران و  حتی قاره آسیا در قرن نوزدهم  باشد. در واقع از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم سرشماری در کشورهای اروپایی توسعه پیدا کرد به طوری که سرشماری در کشورهای انگلیس و فرانسه در سال 1801 میلادی انجام شد و سرشماری شهر قم در سال 1868 در ایران به ثبت رسید.                                                                                                         در کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم ابتدا تعداد خانه ها و کل جمعیت در محله های شهر با ذکر نام صاحب خانه ها و تفکیک تعداد زن و مرد و پسر و دختر آمده است . پس از سرشماری خانوارها؛ مستغلات شهر قم از جمله تعداد دکاکین ، خانات، باغات، یخچال ها ، طواحین و قنوات را آورده است. سپس، جمعیت ایلات و روستاهای قم سرشماری شده است.
در بخش دوم کتاب، اسناد مهم و ارزشمندی در ارتباط با شهر قم بازخوانی شده است. از جمله آن، بودجه آستان مقدس حضرت معصومه (س) است که به نظر می رسد قدیمترین بودجه موجود و باقی مانده در کشور باشد. این بودجه ها مصادف با حمله افغان ها و حکومت نادرشاه نوشته شده است. نکته مهم این اسناد، استفاده از خط سیاقی است که  با رسم الخط های سیاق دوره قاجاریه متفاوت  و خوانش آن بسیار دشوار به نظر می رسد. در  بخش های دیگر این کتاب، اسناد مربوط به خالصه جات و موقوفات و رقبات شهر قم در دوره  محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار بازخوانی شده است.
مجموعه اسناد این کتاب از جمله  سرشماری، بودجه و صورت خالصه جات با خط سیاق است که  تصاویر آن در پایان کتاب ضمیمه شده است . بنابراین و با توجه به اینکه مقدمه مفصلی در باب علم سیاق نوشته شده است این اثر می تواند از جنبه آموزشی  مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان به خط سیاق قرار بگیرد.
کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم ؛ به انضمام کتابچه های سیاقی – دیوانی شهر قم ( قرن 12 و 13 ق)  با تصحیح و بازخوانی محسن روستایی و حسین احمدی رهبریان  در 420 صفحه با تیراژ 1000 نسخه توسط بنیاد قم پژوهی و همکاری کتابخانه آبت الله مرعشی نجفی و سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان قم در اسفند سال 1397 منتشر گردید.

کتاب حاضر مختصری از شرح حال و کارهای زنده یاد استاد عباس سحاب است که در ابتدا با جستجوی فرزندنشان غلامرضا سحاب در جهت یافتن نقشه ها و ترسیم های کارتوگرافی پدر آن هم از کسانی که شاید نقشه های ایشان را در اختیار داشته باشند تا کتاب فروشی های کتاب های دست دوم و یا مکان های رسمی مانند کتابخانه ی ملی و کتابخانه ی مجلس و بزرگانی که ممکن بود این آثار نزد آن ها به یادگار مانده باشد. دسته بندی کارها در دو مرحله صورت گرفت: در مرحله ی اول آثار مختصری که به صورت نقاشی کار شده بود و فقط یک نسخه از آن وجود داشت مانند نقشه ی اراک و تفرش و یا تابلوهای نقاشی مربوط به سال 1327 شمسی. در مرحله ی دوم نقشه های ترسیمی در سال های 1328 تا 1335 که اغلب آن ها به صورت اوزالید تکثیر می شد و بسیار کمیاب بود و اگر مقابل نور قرار می گرفت پاک می شد. ولی آن هایی که در نزد پژوهشگر موجود بود کیفیت خوبی داشت ولی چندتایی از نقشه های اوزالیدی کاملا از بین رفته بود. گروه دوم نقشه های سیاه و سفیدی بود که با دست رنگ آمیزی می شد مثل نقشه ی ایران که نمونه ی آن در کتاب پیش رو موجود است. این نقشه ها به صورت تک رنگ چاپ می شد و هر نسخه ی آن با دست رنگ آمیزی شده بود که خارجی ها آن را هندکالر می گویند. از سال های 1336 به بعد تعداد و تنوع نقشه ها زیاد شد یعنی از سن 35 تا 45 سالگی استاد که به صورت خارق العاده ای کار کرده بود و اغلب تاریخ نقشه ها گواه این مطلب بود. در آن زمان زنده یاد استاد سحاب عاشقانه برای تهیه ی نقشه ها کار می کردند و ساعت کاری برایشان وجود نداشت و شب و روز معنای واقعی زمان را نشان نمی داد. با عشق و اشتیاق و آتشی که در دل داشتند هیچ مانعی را در مقابل خود نمی دیدند.

مجموعه ای از کارهای اولیه ی استاد در زمینه ی نقاشی و آثار تاریخی ایران و تصاویری از حیوانات با سبک خودشان که ترکیبی از تذهیب در حاشیه با گل های الوان بود، به صورت آبرنگ کار شده بود. این روش کار بعدها بر پیشانی نقشه ها شکل جذابتری داد. استاد از دهه ی 30 به بعد پس از کار روی نقشه های تهران و سپس ایران به دنبال نقشه های مناطق و استان ها رفتند که اغلب برای تکمیل آن ها به محل مورد نظر مراجعه می کردند و عشق به زندگی روستایی باعث می شد که توجه به زندگی محلی روستاییان و کارهای کشاورزی و صنایع دستی را نیز در نقشه ها نشان دهند و آن را به تصویر بکشند. با نگاهی به نقشه های اصفهان و اطراف آن می توان دریافت که چگونه استاد همه چیز را در نظر داشتند؛ از اتومبیل های آن زمان گرفته تا مردی که از زمین، چغندری را به زحمت در می آورد و دارقالی و زندگی روستایی...

در حقیقت مرحوم سحاب در حال تجربه اندوزی بود یک میز کوچک یک قلم حاشور و یک کاغذ کالک ابزاری بودند که او همواره با خود به همراه داشت. استاد وقتی از سفر باز می گشتند یادداشت ها و اتودهای خود را جمع آوری کرده و کنار هم قرار می دادند و شروع به خلق اثری می کردند که امروزه دارای سبک خاصی است که در جهان به نام او شناخته شده است. مثلا در نقشه ی رشت آنچه در زندگی روزمره ی اهالی آن منطقه به تصویر در آورده اند دختری است با لباس محلی گیلانی که ایستاده و مردی که تله ای برای شکار ساخته و درختان تنومند گردو به همراه فروشنده ی ماهی با سبدهایی که بر شانه گذاشته و قایق کوچک ماهیگیری و نیلوفر آبی و خانه ی روستایی و مرغ و خروس و در حاشیه ی نقشه ها سمبل شهر که ماهی و گل آفتابگردان است ترسیم شده است. در نقشه ی خرمشهر کشتی هایی است که در کنار اسکله پهلو گرفته اند و کشتی های بخار و کشتی های بادبانی و آن طرف تر مردی که در کنار شترها ایستاده و در زیر چادر در بیابان زندگی می کند و نخل خرما و پری دریایی. 

استاد برای تکمیل نقشه ها هر روز چیز تازه ای به آن ها اضافه می کرد گویا می خواست همه ی  آنچه را که پیدا می کند به بیننده نشان دهد تا او هم در لذت دیدن نقشه ها با وی سهیم شود. در این نقشه ها در واقع زندگی افراد محلی و کارهای دستی و طرز زندگی اهالی، مستندی است از زندگی آنان در آن زمان و آن دیار. استاد موضوعات مورد نظرش را با چنان دقت و ظرافتی ارائه می نمود که بیننده چیزهای تازه ای را در آن پیدا می کرد. در نقشه ی تهران هرآنچه جالب بود به صورت تصویری در محل خودش قرار داشت مثلا در خیابان فردوسی کنار بانک ملی تصویر سکه و در کنار رستوران ها قاشق و چنگال و در محل اداره ی ژاندارمری و در پادگان، سربازها و خوابگان آنان و در کنار محل انستیتوی پاستور علامت میکروسکوپ و در محل دانشگاه تهران علامت دانشجو و میز آن و کتاب و ماری که نمود پزشکی است و فرشته ی عدالت که ترازو در دست دارد برای دانشکده ی حقوق، ترسیم کرده بود. او در نقشه، باغ ها را با علامت درخت و سوله ی کارخانه را با دودکش و تراکتور و زمین کشاورزی نشان می داد و تصویر تلفن را برای نشان دادن شماره تلفن های ضروری و گل و بوته و تصاویر زیبا را برای نشان دادن حروف و نوشته ها و سمبل های آن شهر مثل مسجد سپهسالار تهران و غیره به کار می گرفت.

از دیگر کارهای جالب استاد این بود که برای جلب توجه دانش آموزان در نقشه ی قاره های جهان، تصویر حیوانات را سمبل قرار می دادند. به طور مثال در نقشه ی آفریقا یا آمریکای جنوبی، از تصاویر جنگل های آمازون و مار و پلنگ و غیره استفاده می کردند و یا در نقشه ی آسیا، دختران ژاپنی را در حال نواختن تار نشان می دادند. و یا در نقشه ی کشورهایی مثل پاکستان و افغانستان؛ آثار تاریخی و نمادها و لباس های محلی آنان را برای آشنایی بیشتر با آن کشورها ترسیم می کردند.  

مردمانی که به نام یزیدی ها شناخته می شوند، در پهنه ی جغرافیایی وسیعی از شمال عراق و سوریه گرفته تا شرق ترکیه، ارمنستان و گرجستان گسترده شده اند و معمولا یکجانشین هستند، گرچه به قبایل کوچ روی متعددی هم تقسیم شده اند. تقریبا تمامی جمعیت یزیدی ترکیه که پیش از این در اقامتگاه های کوچک و محدود در مراکز روستایی زندگی می کردند، به سوریه یا آلمان و سایر کشورهای اروپای غربی مهاجرت کردند. ظهور جوامع یزیدی در روسیه نتیجه ی مهاجرت اقتصادی از ارمنستان و گرجستان در دهه ی 1990، بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و آغاز بحرانی ترین شرایط اقتصادی جمهوری های تازه استقلال یافته ی نواحی ماورای قفقاز بود. جمعیت کل یزیدی ها را فقط می توان تخمین زد. یزیدی ها با نوع خاصی از گویش کردی شمالی (کرمانجی) صحبت می کنند که خودشان آن را یزدکی یعنی زبان یزیدی می نامند. از لحاظ دینی، یزیدی ها محصول محیط غیر جزمی خاور نزدیک هستند. عمیقا ریشه در شکلی از تصوف دارند، اما عناصر متعددی از مسیحیت، مکتب گنوسی، آیین های کافرکیشی محلی و غیره را نیز در خود گرد آورده اند. به علت ویژگی منحصر به فرد مذهب شان غالبا به طور سنتی کافرکیشی (پاگان)، مرتد یا شیطان پرست محسوب می شوند و از این رو قرن ها هدف تعقیب و آزار از سوی جوامع افراطی مسلمان منطقه بوده اند. بنابراین، به نظر می رسد تقریبا در تمام طول تاریخ خود این مردمان سرسخت و شجاع ذره ای از پایمردی خود نکاسته و تقریبا در کشاکش دائمی برای بقا در میان همسایه های کرد و ترک خود بوده اند.

این گروه بسته و منزوی که از داشتن متون مقدس خود محروم بوده است، سنت شفاهی غنی و چند وجهی خود را گسترش داده است که ضمن تثبیت سنت مذهبی، در حال حاظر تنها منبع معتبر برای تحقیق یزیدی ها می باشد. کتب به اصطلاح مقدس یزیدی ها به نام کتاب جلوه و مصحف رش (کتاب سیاه) که بعدها تدوین شده اند، همچنان مایه هایی از مذهب راستین و سنت این قوم را در خود حفظ کرده اند. این متون مختصر که بیشتر حاوی سنت شفاهی مذهبی هستند تا اطلاعاتی در مورد دانش مقدس یزیدی، به تدریج به بخشی از سنت تبدیل شده اند و اکنون از سوی خود یزیدی ها به عنوان نوشته هایی مقدس نگریسته می شوند.

مرکز دینی اصلی یزیدی ها در دره ی لالش، ناحیه ی شیخان (شمال عراق) واقع شده است؛ جایی که پرستشگاه های بیشتر قدیسین و چهره های مذهبی یزیدی ها در آن قرار دارد. اینجا همچنین مرکز آموزشی سنن یزیدی هم محسوب می شود. مرکز جلوس رهبر روحانی یزیدی ها که با لقب میر شناخته می شود، نزدیک روستای بدره است.

دین ویژه ی یزیدی ها یکی از رازآمیزترین پدیده های محیط غیر جزمی خاور نزدیک است که خیلی کم مورد مطالعه قرار گرفته است. اما رفته رفته طی سه دهه ی اخیر نظر بسیاری از پژوهشگران مطالعات دینی را به خود جلب کرده است. علی رغم اشارات متعدد سیاحان، مسیونرهای مذهبی، افسران نظامی و محققان به وجود این مردم اسرار آمیز و برخی صفات و آداب و رسوم خاص ایشان، پژوهش های بنیادینی در خصوص تاریخ و مذهب یزیدی ها کم و بیش از حدود دهه ی 1970 آغاز شد. ماهیت بسته ی این اجتماع غریب و دشواری ها در تفسیر سنت شفاهی مذهبی آن ها - یعنی اولین منبع مطالعه ی سنن این قوم - هنوز مانعی جدی بر سر راه پژوهشگران این عرصه است. با وجود این، ترجمه و انتشار جاری دانش شفاهی دینی یزیدی ها، تفسیر و حاشیه نویسی مناسب در مورد آن - توسط خبرگان سنتی و پژوهشگران امور مربوط به یزیدی ها - درک تدریجی ضروریات آموزه ی دینی پیچیده ی آن ها را میسر ساخته است.

در کتاب حاضر منحصرا به اصول بنیادین هویت یزیدی، یعنی دین شان یا به طور دقیق تر حلقه ی خدایان (پانتئون) مردم یزیدی در ابعاد مختلف آن، پرداخته شده است. ایده ی یک خدا و تجلی های گوناگون او، ربانیت یزیدی ها، قدیسان، متولیان مقدس و شخصیت های روحاین که همگی هدف بلند مدت نویسنده دراین کتاب هستند. این اثر به مثابه ی یک پژوهش اصیل و دست اول اساسا بر پایه ی متون یزیدی و منابع جمع آوری شده توسط نگارندگان هنگام فعالیت میدانی شان در جوامع یزیدی نشین ارمنستان، گرجستان، روسیه و ترکیه در طول 14 سال اخیر شکل گرفته است. در واقع، آنچه در این کتاب آمده، متون کلیدی یزیدی ها در مورد دنیای معنوی و جهان بینی شان هست که برای اولین بار به خط و زبان انگلیسی و در اینجا به فارسی برگردانده شده است.

عناوین اصلی کتاب:

بخش نخست: خدای یگانه و تثلیث یزیدی

فصل اول: خدای یگانه

فصل دوم: ملک طاووس: پیشوای تثلیث

فصل سوم: شیخ عدی

فصل چهارم: سلطان یزید

بخش دوم: گروه خدایان یزیدی و ویژگی های آن ها

فصل پنجم: خدایان کهتر، قدیسان و مردان روحانی یزیدی ها

فصل ششم: جلوه های طبیعت و اجرام سماوی در سنت یزیدی

فصل هفتم: التقاط گرایی (آمیغ گرایی) مذهب یزیدی

آرایه های معماری اویغوری دارای تاریخی طولانی هستند و قدمتشان به «عصر سنگ» می رسد. این طرح ها با چند خط منحنی و قوس های ساده که برای نمایاندن قله ها و کوه ها به کار رفته و نشان دهنده ی احترام مردمان به طبیعت بود، شروع شد. این طرح ها نیز با طرح های هندسی، نقش های کنده کاری شده و نقش برجسته ها، و تزئینات داخلی بناها جایگزین شدند. تزئینات داخلی خانه ها یکی از سه شاخه ی اصلی هنر اویغوری به شمار می آمد و آن دو دیگر نقاشی دیواری و پیکرتراشی است. گسترش اسلام دیدگاهی نو در معماری اویغوری پدید آورد و طرح ها و آرایگی های دل پسندانه و مطبوع در مناره ها، گنبدها، دروازه ها، سنگ های سردرها، طاقچه ها، بخاری های دیواری، دالان ها، محراب و ستون ها اجرا و پدیدار شده این نقش مایه ها همچنین در قالی ها، پوشش بادامی [خاص اویغور]، سقف تکیه ها، کلاه خودها، سپرها، زین و یراق اسب ها و رکاب ها و میله های جلوی گاری و ارابه ها نیز دیده می شدند که تمامی این ها مختص هنرهای تزیینی اویغوری گردیده، که خود بخشی از گنجینه و اندوخته ی هنری و فرهنگی چین و جهان را تشکیل می دهد. ویژگی های هنر آرایگی و تزیینی معماری اویغوری عبارت است از: نقاشی های تمام رنگی، طرح های کنده کاری شده ی رنگین، موزائیک آجری و آجرهای کنده کاری شده و آجرهای لعابدار به رنگ سبز و آبی که عموما به کار برده می شوند. هنر معماری تزیینی اویغوری بسیار وابسته به زندگی عرف و عادت مردم است. مردمان اویغور به باغ داری و باغ آرایی بسیار علاقه مندند. آن ها انگور و انواع گل ها را در حیاط هایشان می کارند. این رسم بازتاب کاملی در هنر معماری تزیینی دارد. اشیاء اغراق آمیز هنرمندانه چنان با هوشمندی در بناها جا گرفته اند که با یکدیگر کاملا مرتبط هستند و یک تمامیت یکپارچه را شکل می دهند. همه ی این صورت های هنری و شکل ها در نمونه های هنر معماری اویغوری به طور کامل ارائه شده اند. کتاب پیش رو بنا دارد پیشرفت معماری اویغوری و هنر معماری تزیینی را به خواننده نشان دهد. آنچه در این کتاب می بینید، خود گویای خویشتن است که چه سان هنر، فرهنگ، معماری و ساختمان سازی ایران از راه ابریشم و خراسان بزرگ به ایالت شین جیان چین راه یافته و در آنجا پیروی و دنباله روی شده است. دلیل بارز این سخن، حضور پررنگ واژه ها و اصطلاحات فارسی است که در پزشکی، موسیقی، شعر و ادبیات، هنرهای دستی و معماری وارد زبان ترکی اویغوری شده است و این خود گویای آن است که همه ی این دانش ها و هنرها از ایران زمین به آن سامان راه یافته اند. در این نوشتار خواننده با این معماری و نشان و نمادهای فرهنگی و گستره ی تأثیر فرهنگی ایرانی در دیگر سرزمین های تاریخی آشنا می شود.

یکی از منابع و مآخذ مورد استفاده در تدوین تاریخ، خاطره های اشخاص است. هر شخصی دارای تجربه ی فردی است که می تواند آن را در قالب خاطره روایت کند و به نوشتار درآورد. خاطره، وقایع گذشته است که شخص آن را دیده یا شنیده و بخشی از محفوظات ذهن است که چون از برجستگی و ویژگی خاصی برخوردار بوده، شایستگی ثبت و ماندگاری در ذهن را یافته است. خاطره حوادث، رویدادها و حتی سیرعادی زندگی روزمره است که با گذشت زمان، در قسمتی از ذهن جای گرفته و ماندگار شده است و بنا به نیاز شخص قابل یادآوری است. با وجود گذشت زمان طولانی از تاریخ وقایع، بخشی از وقایع که نقش مهمی در زندگی افراد داشته اند همواره در ذهن زنده اند، گرچه شرح دقیق و کامل آن و میزان یادآوری و ذکر جزئیات در افراد مختلف متفاوت است.

از پایان قرن هفدهم میلادی، استفاده از خاطرات شخصی گروه های متعدد اجتماعی به عنوان نمونه داده های تاریخی مورد توجه محققان قرار گرفت. در فرهنگی ایرانی - اسلامی، از قرون میانه، سفرنامه نویسی به عنوان شکلی از خاطره نگاری مرسوم بوده و نمونه های بارزی از آن در ادوار گوناگون تاریخی می توان برشمرد. در تاریخ معاصر ایران، با توجه به تحولات مهم، نهضت ها و قیام های مردمی علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی به خصوص انقلاب اسلامی که این تلاش ها را به ثمر رساند، ثبت وقایع از زبان شاهدان عینی رویدادها حائز اهمیت می باشد. انقلاب اسلامی همان گونه که محصول فعالیت های گسترده گروه ها و اقشار مختلف جامعه بوده است، باید از زبان افرادی متفاوت و متعدد نیز بازگو شود تا علاوه بر دسترسی جامع تری به جزئیات وقایع، چگونگی و زوایای گوناگون وقایع نیز پدیدار شوند. خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید محمد مهدی طباطبایی شیرازی که در این راستا منتشر می شود، اطلاعات سودمندی از جریان انقلاب در شهرهای قم، مشهد و تهران که اصلی ترین کانون های انقلاب بوده اند، در اختیار ما قرار می دهد. ایشان در شهر رفسنجان به دنیا آمد و تحصیلات خود را در حوزه های علمیه ی قم و مشهد سپری و از ابتدا در صف مبارزین نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی قرار گرفت. وی همچنین از قدیمی ترین شاگردان امام به شمار می آمد. حجت الاسلام طباطبایی شیرازی در قیام تاریخی 15 خرداد سال 42 حضور داشت و پس از آن در مبارزه علیه شاه وارد شد. عضویت در مجمع مبلغین و سپس مجمع روحانیت مبارز از جمله فعالیت های مهم و اساسی ایشان بوده است که بارها منجر به دستگیری و زندانی شدن ایشان گردید. پس از تبعید امام خمینی برای ملاقات ایشان به نجف رفت و پس از بازگشت از عراق دستگیر و زندانی شد. نسبت فامیلی وی با آیت الله شهید محمدرضا سعیدی خراسانی به فعالیت ها و مبارزات وی شدت بیشتری داد. با اوج گیری انقلاب و هجرت امام به پاریس، وی نیز به نوفل لوشاتو رفت و پس از دیدار با رهبر انقلاب خدمت خود را در راه نهضت اسلامی ادامه داد. پس از بازگشت امام به وطن وی نیز به خدمت ایشان درآمدو فعالیت های خود را در کمیته و دادگاه های انقلاب متمرکز نمود. وی چند دوره نمایندگی مردم تهران را برعهده داشت.

عناوین فصل های کتاب:

فصل اول: پیشینه ی خانوادگی و تحصیلات

فصل دوم: آشنایی با جریان های سیاسی - مذهبی

فصل سوم: شروع مبارزات مذهبی - سیاسی تا اوج گیری مبارزات انقلابی در مشهد

فصل چهارم: امام در تبعید

فصل پنجم: آیت الله شهید سعیدی

فصل ششم: خاطرات زندان و ارتباط با مجاهدین خلق

فصل هفتم: در آستانه ی پیروزی انقلاب

فصل هشتم: فعالیت ها، مشاغل و پست های قضایی بعد از انقلاب اسلامی

بیش از هزار و چهارصد سال پیش که نظام شوم جاهلی بر فضای جامعه ی انسانی سایه افکنده بود، سرزمین حجاز نیز در لجنزار و گرداب جاهلیت و بحران های فکری، اخلاقی، سیاسی و اقتصادی غرق شده بود. وضعیت ممالک دیگر چندان بهتر از عربستان نبود و چه بسا زندگی اعراب بادیه نشین نسبتا از وضعیت بهتری برخوردار بود. در این شرایط بحرانی، پیامبری از جانب خداوند مبعوث شد که تنها سلاح او خدایی بودن برنامه، صلاحیت، امانتداری و شایستگی بود. وی تک و تنها به فرمان و تکیه بر خدا به اصلاح جامعه ی انسانی همت گماشت. خداوند به او فرمان داد که وقت خواب و استراحتش به سرآمده و وقت انذار و اصلاحش فرارسیده است. او به تنهایی شعار «لااله الا الله» را سرداد و در پای آن ایستاد. اندک اندک تعدادی به رسالت او گرویدند. اما شکنجه و آزار مسلمانان از سوی مشرکان، موجب شد تا حضرت برای حفظ جان و ایمان مسلمین، آنان را به حبشه بفرستد. پیامبر سرانجام نتیجه گرفت که دعوت در مکه رشد نخواهد کرد، از این رو با مشکلات فراوانی پس از تشکیل پایگاه محکمی در خارج مکه به مدینه هجرت کرد. او در مدینه حکومت اسلامی تشکیل داد. تا اینکه بعدها مکه به دست مسلمین فتح شد. پس از سال ها انجام وظیفه ی خطیر رسالت، سرانجام حضرت رحلت فرمود اما اسلام همچنان ماند تا هدایت خدایی کرانه های وسیعی از جهان را درنوردد.

پس از پیامبر دشمنان اسلام به ایجاد توطئه ها پرداختند و با بدعت های سیاسی خود، قرآن و سنت را هدف قرار دادند. تبلیغان علی یاران پیامبر و محنت خلق قرآن آغاز شد. اما به یاری خدا و رشادت های ائمه ی اطهار کف ها زدوده شد و اسلام همچنان پایدار ماند. زیرا اسلام دین فطرت، زندگی و حرکت و جزء ناموس هستی است. به اندیشه ی فیلسوفان و جامعه شناسان، آنچه طبیعی است می روید و آنچه غیر طبیعی است سرانجام زدوده می شود.

خلافت اسلامی گاهی دور و گاهی نزدیک از روح شریعت تا زمان عثمانیان و قرن نوزده پیش رفت و همچنان به عنوان رمز اتحاد مسلمانان ماندگار بود. دشمنان اسلام و به ویژه صهیونیست ها که در گوشه و کنار جهان مشغول چپاول بودند به آشوب گری علیه اسلام پرداختند و سرزمین فلسطین را با غارت از آن خود کردند. آن ها هماره سعی کردند تا تمامی ممالک اسلامی را زیر سایه ی شوم استعمارگری خود قرار دهند. تا اینکه صدای پای حرکت اسلامی اندک اندک به گوش رسید. کاروان حرکت اسلامی معاصر تنها قدرتی است که ثابت می کند اسلام دین خداست و فکر و اندیشه ی اسلامی نخواهد مرد از این رو مستبدان و انحصار طلبان از آن بیمناک و نگرانند و حتی در مقابل آن اصول دموکراسی خود را زیر پا می گذارند. و از دموکراسی خود مرتد می شوند و گاه تحجرشان به جایی می رسد که توان تحمل حجاب زنان مسلمان را ندارند و نماز و خشوع را نماد خشونت می پندارند. پس در سیره ی نبوی باید تأمل کرد که مشعلی منور بر راه بیداری اسلامی و رهبران و رهروان آن است. پیامبری که نطق او در میان انبوه استقبال کنندگان مدینه به هنگام هجرتش، عبدالله بن سلام عالم یهودی را بر آن داشت که بگوید :« قسم به خدا در این چهره که مردم را به سلام و اطعام و نماز و تربیت فرا می خواند، دروغ نیست».

عناوین اصلی:

گزیده ای قبل از ولادت تا بعثت

خط مشی حرکتی یعنی چه؟

جزء (1)

مرحله ی اول: دعوت و تشکیلات سری

مرحله ی دوم: دعوت آشکار و تشکیلات سری

مرحله ی سوم: تأسیس بنیادهای حکومت اسلامی

جزء (2)

1- اعلان دولت اسلامی

2- اعلان قانون دولت

3- بنیاد یک پایگاه محکم

.

.

.

جزء (3)

1- مبارزه طلبی معنوی در برابر مشرکین

2- داستان افک

3- ازدواج و تأثیر آن در راه دعوت

.

.

.