جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اقسام قرائات شاذ قرآن، قرائت منسوب به برخی از صحابه است که حاوی افزوده­ هایی در کلمات قرآنی بودند که در بخش میانی یا فرجامین آیات، حرف، کلمه یا جمله ­ای را در مصاحف خود کتابت کرده بودند که در مصحف رسمی قرآن نبود؛ سه دیدگاه در تعیین نوع و ماهیت این افزوده ­ها مطرح است: قرآن و احرف سبعه، سنّت و قول صحابی، توقف در قرآنیت و عدم آن. بر پایه دو دیدگاه اول و سوم این افزوده­ها در عرضه نهایی قرآن بر رسول خدا، منسوخ اعلام شد و در­نهایت نشانه­ ها و آثار آن­ها در تدوین مصحف امام از سوی عثمان محو گردید. دیدگاه دوم بر حدیث­ بودن این افزوده­ ها تأکید داشته و کارکرد تفسیری برای آن­ها قائل است که بر آرای مفسران، اولویت و ترجیح دارند. مبتنی بر دیدگاه دوم دکتر قثامی در کتاب القراءه المدرجه: مفهومها و أثرها تلاش دارد تقریری متفاوت از این افزوده ­های مصاحف صحابه ارائه نموده و عنوان قرائت مدرجه را برای آن­ها نهاده ­است. در نگاه وی قرائات مدرجه از نوع حدیث مدرج است، زیرا حدیث نبوی یا قول صحابی در­میان آیات درج شده­ است. این دیدگاه به­ رغم امتیازاتی که در تبیین و دفاع از این نوع قرائات ارائه دارد، با مناقشات جدی در مبانی حدیثی، تاریخی و روش ­شناسی روبه ­روست که این مقاله به تحلیل آن­ ها پرداخته­ است.

مطابق آیه‌ی:اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(حدید/20)، برخی مفسران گرایش‌های پنجگانه‌‌ی، لعب، لهو، زینة، تفاخر و تکاثر را از جمله عمده‌ترین گرایش‌های انسانی برشمرده‌ و آنها را با پنج دوره‌ی سنیِ حیات دنیوی انسان یعنی کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و کهنسالی مرتبط دانسته‌اند. در این میان گرایش «زینت» با دوره‌ی جوانی، یعنی بهار عمر و زیباترین فصل حیات دنیوی انسان، متناظر است. مطلق زیبایی، از جمله معانی زینت است؛ و از منظر قرآن جوان که درنهایت قّوت و از سویی بالندگی و زیبایی جسمی مصداق تامّ زینت است. این پژوهش درصدد تبیین اوصاف زینت‌گرایی از منظر آیات قرآن و تفاسیر آنها، و پیوند این گرایش با شاخصه‌های دوران جوانی از دیدگاه روانشناسی رشد است. مطابق آیات قرآنی زینت‌گرایی محدود به بازه‌ی سنی خاصی نیست، امّا ظهور و پدیداری این گرایش می‌تواند ایّام جوانی باشد.

شناخت مبانی و روش مستشرقان برای پاسخگویی به شبهات ایشان امری مهم و ضروری در پژوهش‌های اسلامی دوره معاصر است. اوری روبین نویسنده یهودی الاصل و استاد دانشگاه تل‌آویو اسرائیل است که مطالعات اسلام شناسانه خود را در قالب کتاب و مقالات بسیاری در موضوع سیره، تفسیر و حدیث ارائه نموده است. مهمترین اثر وی در حوزه سیره کتاب «از نگاه عاشقان: زندگانی پیامبر(ص) از منظر مسلمانان اولیه» است. این پژوهه در صدد است تا با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های روبین در این کتاب به کشف مبانی، روش‌ها و معرفی مهمترین آراء روبین در مطالعات سیره بپردازد. مهمترین مبانی وی شامل باور او به خداوند و تصورش از قرآن به عنوان منبعی اولیه برای مسلمانان، پیامبر(ص) و جایگاه ایشان، نقش آموزه های ادیان پیشین و فرهنگ جاهلیت می‌شود. همچنین با تحلیل ساختار و محتوای کتاب، روش وی در کتاب کشف و بررسی شد. چنانچه در روش ساختاری کتاب به تناسب عنوان و محتوا، چگونگی چینش اطلاعات در متن، استفاده از مطالعات دیگر مستشرقان و اساتید وی پرداخته شده و منابع مورد اهتمام وی در مطالعات سیره را رونمایی میکند و در روش شناسی محتوایی، وی در انتخاب موضوعات کتاب و چگونگی بررسی تاریخنگاری کتب سیره روش خاص خود را دارد. همچنین به دلیل اینکه کتب سیره مملو از روایات مختلفی از زندگینامه پیامبر(ص) است بررسی روش های حدیثی وی در این کتاب به عنوان یکی از کارهای نو در راستای روش شناسی مستشرقان به حساب میآید؛ در این راستا با توجه به هندسه دانش های حدیثی مسلمانان، روش های تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث و فقه الحدیثی روبین بیان شد و موضوع تاریخگذاری احادیث که موضوع مورد علاقه اسلام شناسان غربی است به صورت خاص نمایان شد.روش پژوهش با بررسی آراء روبین در کتاب و کشف روش و مبانی وی در راستای این آراء صورت گرفته است. یکی از آراء وی، قرآنی سازی یا استفاده از آیات قرآنی در روایات است که روبین از آن برای تاریخگذاری روایات استفاده کرده و آنرا نوعی توسعه تفسیری برای ساخت اسباب النزول آیات معرفی میکند. همچنین وی همانند بسیاری از مستشرقان دیگر به اقتباس روایات از کتب مقدس اشاره میکند و در این راستا، وی به دنبال مشابهت‌های لفظی و محتوایی در روایات و کتب مقدس گشته و بررسی احتمال اقتباس را در موضوعات کتاب خود یکی از اهداف دانسته است. یکی دیگر از آراء مهم روبین در این کتاب که به بخشی از مهمترین دیدگاه های حدیثی وی اختصاص یافته، رد نظریه رشد وارونه اسناد شاخت است. در حقیقت وی با پیش گرفتن روش متنی برای تاریگذاری روایات، به وجود تعارض با نظریه رشد وارونه حداقل در روایات موجود در کتاب اشاره میکند و با توجه به دلایل سندی و متنی روایات کتابش را از مضان رشد وارونه در اسنادشان خارج میکند. که البته با قبول نظریه وی در رد رشد وارونه اسناد، که تاریخ صدور روایات را به زمانی نزدیک تر از قرن دوم می‌برد، روش متنی وی نیز در تاریخگذاری دارای اشکالاتی است.

یونس بن عبدالرحمن، محدثی پر اثر، متبحر در فقه و کلام، و از اصحاب اجماع است، وی در دوران سه امام بزرگوار: زیست و از اصحاب خاص بود، توصیه به کتمان باور‌های خارج از فهم مردم، از سوی امام رضا7، حکایت از اندیشه‌ی ژرف وی دارد. آثار مکتوب او ـ از جمله کتاب التفسیر ـ به دست ما نرسید ولی سه مؤلفه‌ی علم، وثاقت و جایگاه وی نزد ائمه، دلیل حفظ و راهیابی بیشتر آموزه‌‌‌های روایی او به منابع پسین است و می‌توان ادعا نمود، این امر، موجب انتشار معارف ناب اهل‌بیت:، استوار نمودن اعتقادات شیعی و باورمندی به معانی فراظاهری قرآن، گردیده است. پژوهش پیش رو، با بازیابی «کتاب التفسیر» او توانسته است به بخشی از آموزه‌های تفسیریِ قابل اعتماد معصومین و نگرش ایشان به تفسیر دست یابد و حاصل آن بازتابی از اندیشه‌های بلند یونس بن عبدالرحمن باشد. در این مجموعه، بر اساس اصول بازیابی، 210 روایت از آثار مکتوب پسین، استخراج و ذیل 70 سوره، همراه با ذکر منابع اولیه‌ی نقل، گزارش شده است. فقه و ولایت اهل بیت: بیشترین روایات را به خود اختصاص داده است این آموزه‌ها بیشتر در دو گونه‌ی تبیین و جری و تطبیق، دیده می‌‌شود و از مهارت فقهی و باورمندی یونس به معانی فرازمانی و فراظاهری قرآن، حکایت دارد.در سنجش اعتبار که با نگاهی جامع به سند، منبع و محتوای هشتاد روایت انجام پذیرفت تنها یک روایت به دلیل صدورتقیه‌ای، غیر قابل پذیرش، تشخیص داده شد، چهار روایت ضعیف السند با برخورداری از سایر مؤلفه‌های اعتبار، از اعتبار نسبی و سه روایت از اعتبار ضعیف، برخوردار بودند ولی از آنجا که مخالفتی با اصول مسلم عقلی و دینی نداشتند، جای توقف خواهند داشت.در بازیابیِ این روایات هشتادگانه، با کمک روش‌های اسنادی، دریافتیم که احتمال انتساب 57 روایت، به آثار یونس، بیش از سایر روایات است؛ این امر بر میزان اعتبار آنها خواهد افزود، ولی به دلیل تنوع موضوعی آثار او، نسبت دادن این روایات (به خصوص در روایات فقهی و اعتقادی) به کتاب التفسیر، یقین آور نیست و احتمال گزارشِ این روایات، از سایر آثار مکتوب وی همچنان باقی است.

رابرت گلیو از خاورشناسان معاصر در مقاله «هرمنوتیک متقدم شیعی: برخی فنون تفسیری منسوب به امامان شیعه » با رهیافت توصیفی تبیینی به بررسی اخبار تفسیری متعلق به دوره هرمنوتیک مرجعیت مطلق امام در تفسیر قرآن پرداخته است. نتایج تثبیت این هرمنوتیک در سه قرن نخست هجری تاریخ شیعه عبارت است از: عدم ارائه توجیه معناشناسی از سوی امام، عدم استناد به نظریه تفسیری خاص، ترجیح معنای ارائه شده از سوی امام در فرض تعارض. برابر مبانی این هرمنوتیک با وجود امام، هرگونه نظریه هرمنوتیکی بی فایده بوده است و اعتقاد به معصوم بودن امام نیاز به هرگونه نظریه تفسیری را که فرایند رسیدن به یک معنای خاص از طریق آن طرح ریزی می شود، برطرف می سازند. گلیو این نتایج را از طریق تحلیل روایات تفسیری موجود در منابع روایی متقدم شیعه به دست آورده است. وی تلاش دارد با روش های سبک شناسی و تحلیل متن، فنون تفسیری به کار رفته در احادیث تفسیری را بکاود تا فرضیه وجود یک نظریه هرمنوتیک نزد امامان شیعه را به آزمون بسپارد. برآیند مقاله وی فقدان شواهد کافی برای اثبات انسجام در هرمنوتیک قرآنی امامان شیعه است. نویسنده در نوشتار حاضر به نقد و ارزیابی دیدگاه های رابرت گلیو در مقاله مذکور همت گمارده است. رهیافت وی در نوشتار، تحلیلی انتقادی بوده و ابتدا آرای رابرت گلیو را تقریر و سپس آنها را در سه بخش محتوایی، شکلی و روشی در بوته نقد و ارزیابی قرار می دهد.

بر پایه روش تحلیل گفتمان و نظریه آوای متعارض باختین، رویدادها و کنش‌‌های زبانی تولید شده در اجتماع، متناظر با گفتمان رقیبی است که در بافت فکری جامعه حضور دارد. کاربست رهیافت مذکور در تراث کلام نقلی امامیه، موجب بسترشناسی صدور و نقل احادیث، خوانش گفتمان‌‌های کلامی موجود در آن‌‌ها و روان شناسی اعتقادی محدثان امامیه می‌‌گردد. در این پژوهه برآنیم تا احادیث کلامی حسن بن محبوب (149–224ق) از جمله اصحاب اجماع امامیه در موضوع توحید را گفتمان‌‌شناسی تحلیلی نماییم. بر پایه دستاورد این پژوهش گفتمان کلامی ابن­محبوب در رویارویی با شش گفتمان رقیبی شکل گرفته است که در صدد انتساب اندیشه‌‌هایی از قبیل تشبیه، تجسیم، نفی صفات، حمل و استقرار بر عرش، نفی بداء، جهل بما لایکون و دوگانگی در آفرینش، به خدا بودند؛ از این رو، گفتمان کلامی ابن‌‌محبوب در تعامل دیالکتیکی با گفتمان‌‌های مذکور و در قالب شش مؤلفه گفتمانی شکل گرفته است.

موضوع این پروژه بررسی نوشته های مستشرقان در موضوع دانش تفسیر قرآن، گردآوری دیدگاه ها، نقد و سنجش علمی آرای گوناگون آنان در این مسئله است. بر همین اساس، محور مطالعه ما در این پژوهش، تنها آثار تفسیری نستشرقان است، نه نوشته های دیگر آنان در موضوعات علوم قرآنی که ارتباط مستقیمی با دانش تفسیر ندارند. نتایج این پژوهه در سه محور مهم قابل ارائه است: اول: از بررسی موضوع تفسیر در نوشته های مستشرقان چیز در خور توجه و ارزشمند منطبق با روش علمی به دست نمی آید و با استقرای آثار مختلفی که از مستشرقان درباره قرآن به چاپ رسیده است، می یابیم که بیشتر کوشش های قرآن پژوهی آنان صرف ارائه یک سلسله ردها و نقدهای مشابه و تکرار پیاپی اشکالاتی شده است که پیشینیان آنان در موضوعاتی چون: «جمع قرآن»، «قرائات قرآن»، «اسباب نزول و ترتیب سوره ها»، «الهی بودن خاستگاه قرآن» و همانند آن داشته اند و بسیار کم اتفاق می افتد که مستشرقان در پژوهش های خود به خود تفسیر قرآن پرداخته باشند....

بدیهی است که آموزه قرآنی ولایت، یکی از عوامل نجاتبخش و هدایت‌آفرین در طول تاریخ بوده است. با کاوش در بستر تاریخی به پهنای 15 قرن، موفق به شناسایی بیش از 110 مفسر، و281 اثر تفسیری ریز و درشت از مدرسه تفسیری فارس شدیم. از بین این آثار، 82 اثر متعلق به تفاسیر موضوعی است و از بین این موضوعات، 11 مورد، اختصاص به آموزه قرآنی "ولایت" دارد، که در قالب عناوین مختلف چشم­نوازی می‌نماید. رهیافت پژوهش آن است که مفسران مدرسه تفسیری فارس، از دیرباز به آموزه قرآنی ناب ولایت، اهتمام ویژه­ای داشته­اند، و خلق آثار تفسیری در این موضوع، مبین این مطلب است. پیدایش اولین اثر در حوزه تفسیر موضوعی و انتخاب موضوع ناب "ولایت" به عنوان نخستین موضوع انتخابی، دو اتفاق مبارک و هم‌زمان در مدرسه تفسیری فارس در قرن چهارم می‌باشد. بیش‌ترین آثار با عنوان «ما نزل من القرآن فی شأن امیر المؤمنین علی» نشان از پیوند و حب عمیق قلبی مفسران این خطه با امام علی(ع) است. مفسران این مدرسه از قرون اولیه تا کنون به خوبی دریافته­اند که تبیین آموزه ناب ولایت، بدون نام مولا علی(ع) ممکن نیست.

"لیس من سیره الرسول الکریم" نوشته غالب حسن شابندر، نواندیش شیعی عراق از نخستین آثار مستقل در سیره‌پژوهی انتقادی است که با هدف پالایش سیره‌نگاره‌های معروفی چون سیره ابن هشام و رهیافت عقل‏گرایی و اعجاز زدایی از سیره نبوی نگاشته شده است. در این کتاب، دوازده واقعه چالش‌برانگیز زندگی پیامبر از مصادر اصلی سیره، بازشناسی و نقد شده است. نوشتار پیش‌رو عهده‌دار معرفی این اثر، بازشناسی مبانی وی در جعل‌انگاری اخبار و ارزیابی رهیافت انتقادی او در سیره پژوهی است. توجه به غیاب یا اضطراب اطلاعات پیرامون عناصر نقش‌آفرین در اخبار مهم و اعجازین، لزوم احتفاظ بر ذکر جزئیات مهم در این‌گونه روایات، شخصیت‌شناسی راوی و سبک بیانی وی و تحدیث اهل مدینه، نوآوری‏های وی در نقد اخبار سیره بوده و اهتمام به عقلانیت، جامع‌نگری و جسارت در نقد مؤلفه‌های رهیافت انتقادی اوست.

آیات 53 52 یوسف به دفاعیه یکی از طرفین درگیر در قضیه کام جویی زنانه از یوسف × اشاره دارد. گوینده دفاعیه به «نفی تحقق خیانت در غیب» و «تمایل نفس اماره به سوء» برای توجیه برائت خود از قضیه کام جویی تاکید دارد. گوینده این دفاعیه و تناسب میان این دو بخش از دفاعیه گوینده به روشنی مشخص نیست. این مقاله به بازپژوهی و ارزیابی رویکرد تفاسیر امامیه در تعیین گوینده و تناسب این دو بخش دفاعیه است. نتایج پژوهش نشان می دهد که برخی از مفسران کهن و معاصر امامیه، زلیخا را گوینده آیات مذکور دانسته و آیه دوم را توجیه عدم وقوع کام طلبی وی از یوسف × گفته اند. رویکرد دوم یوسف × را گوینده آیات می داند و آیه دوم را دلیل رهایی وی از دام کام جویی زلیخا بیان کرده اند. نگارنده با تحلیل انتقادی رویکرد نخست، به تکمیل ادله رویکرد دوم پرداخته و آن را شایسته تبدیل به نظریه معیار امامیه در تفسیر این آیات پیشنهاد کرده است.