جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاد لاوسن از خاورشناسان معاصر، در مقالۀ «هرمنوتیک تفسیر پیشامدرن اسلامی و شیعی»، تلاش دارد گونه‌ها و تطور تاریخی رخ‌داده در هرمنوتیک تفسیر شیعۀ دوازده­امامی را توصیف و ارزیابی کند. بر پایۀ این مقاله، تفسیر امامیه از پدیداری تا دورۀ معاصر، چهار گونه هرمنوتیک ولایت‌محور، مصالحه، عرفانی – باطنی(ناشنوایی هرمنوتیک) و فلسفی–ولایی را گذرانیده است؛ چرخش هرمنوتیک شیعه از امام به مفسر در تبیین قرآن و عجین شدن آن با رهیافت‌های عرفانی و فلسفی، از ویژگی‌های دوره‌های دوم تا چهارم محسوب می‌شود. تطورات رخ‌داده در ادوار چهارگانۀ هرمنوتیک شیعی، از اوضاع فرهنگی-سیاسی جامعۀ شیعی، ظهور نخبگان علمی شیعه، و اثرپذیری عالمان امامی از رهیافت‌های اعتزالی، عرفانی و باطنی اهل سنت متأثر بوده است. در این میان، نقش حکومت‌های شیعی مانند آل­بویه و صفویه و ظهور عالمانی چون: سَیَّد مُرْتَضی، سَیَّدحِیْدر آمُلی و مُلاصَدرا، در شکل‌گیری گونه‌های جدید هرمنوتیک برجسته به ‌نظر می‌رسد. در این مقاله، دیدگاه‌های لاوسن مطرح و کاستی‌های آن نشان داده شده است.

داستان آدم(ع) در قرآن هماره مورد تردیدها و ابهاماتی درباره‌ی اصل وجود تاریخی آدم(ع)، احکام خاص شریعت آدم(ع) و پیامبری وی بوده است. باز پژوهی تفاسیر قرآن نشان داد که در مجموع، سه دسته شبهه درباره‌ی شخصیت، شریعت و عصمت آدم(ع) وجود دارد. این شبهات در عصر حضور اهل بیت(ع) مطرح بودند و قرینه‌ای بر کهن بودن این شبهات است. مستندات روایی این شبهات، از اعتبار لازم برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها متأثر از انگاره‌ی عصمت زدایی از انبیاء است و رویکرد اخباری نیز در ترویج آن‌ها نقش آفرین بوده است؛ در این مقاله هر یک از شبهات مبتنی بر مبانی امامیه در تفسیر قرآن درباره‌ی‌ داستان آدم(ع) ارزیابی و پاسخ داده شده است.

آیات 74 و 80 سورۀ کهف از نمونه آیاتی به‌شمار می‌‌روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به‌‌ قتل‌‌ غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس ‌‌و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی‌ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده‌‌اند تا با بهره‌‌مندی از رهیافت‌‌های ‌‌روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه‌‌حلی برای ‌‌این‌‌ مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادلۀ نقلی و عقلی، تحلیل‌‌هایی از ماجرا ارائه کرده و در این ‌‌راستا، غالباً از جریان‌های ‌‌تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته‌‌‌اند. پژوهش‌‌ حاضر با رویکرد تحلیلی- انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین ‌‌رهیافت‌ها، به تبیین‌‌ نگره‌‌های ‌‌موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب ‌‌تفسیری مختلف را در تحلیل‌‌های ‌‌مفسران شیعه و اهل‌‌‌سنت در طول تاریخ‌‌ تفسیر قرآن بررسیده ‌‌است. دراین‌‌‌میان، به‌‌نظر می‌‌رسد رهیافت‌‌ کلامی و به‌ویژه نگرۀ‌‌ باورمندی به حکمت‌‌ الهی بیشتر از راهکارهای ‌‌دیگر گره‌‌‌‌گشا بوده، و ضمن هم‌‌خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته ‌‌است.

حوادث پایان جهان باوری مشترک میان پیروان ادیان ابراهیمی و سایر ادیان در طول تاریخ بوده است. از جمله پیشگویی‌های آخرالزمان در کتب آسمانی یهودیت، مسیحیت و اسلام، نبرد آخرالزمان میان نیروهای حق و باطل است که در نهایت پیروزی از آن طرف حق خواهد بود. سپس یک نظام آرمانی مبتنی بر صلح و عدالت فراگیر خواهد شد. باز پژوهی رویکرد ادیان سه‌گانه ابراهیمی درباره چیستی نبرد آخرالزمان و پیشگویی‌های آن مسأله اصلی این رساله است. به منظور پاسخ به این سوال، منابع معتبر هر یک از این سه آیین را به نوبت مورد بررسی قرار داده‌ایم. تفاسیر مختلف ارائه شده توسط محققان و متخصصان مربوط به این موضوع را قبل از انجام تجزیه و تحلیل تطبیقی، در نظر گرفتیم. همانطور که انتظار می رفت، ما در این ادیان خواهر، تشابه زیادی را مشاهده کردیم، به ویژه در پیشگویی‌ها مربوط به آخرالزمان و نبرد نهایی. اما این کشف به تنهایی شگفت آور نیست، زیرا مبنای این سه دین همان وحی الهی است. آنچه اهمیت دارد نتیجه‌ای است که ما از این پیشگویی‌های مشابه می گیریم. از این رو، برای جمع و تحلیل مباحث مشترک در متون ادیان ابراهیمی از الگوی «تواتر فرادینی» بهره بردیم. بر پایه این الگو، مشترکات ادیان ابراهیمی در موضوع نبرد آخرالزمان قابل اثبات و اعتبار سنجی است، و می بینیم که وقوع نبردی در آخرالزمان از آموزه های مشترک آنان می باشد. این روش، اگر به درستی به کار گرفته شود، می تواند در سایر مطالعات میان مذهبی نیز مورد استفاده قرار گیرد؛ و دست آورد آن به تقویت روابط پیروان ادیان ابراهیمی و همکاری متبادل آنان سود بخش باشد.

مفسران درباره سنخ دو مفهوم «سائق» و «شهید» در آیه «وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ» (ق، 21) و مورد خطاب «أَلْقِیا فی‏ جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنیدٍ» (ق، 24) وجوه معنایی گوناگونی را خاطر نشان ساخته‌اند. بیشتر مفسران بر این باورند که مفاهیم یادشده اشاره به دو فرشته دارند که یکی از آن دو نفس هر انسانی را به سوی محل حشرش رانده و دیگری بر آنچه عمل نموده، گواهی می‌دهد و این دو فرشته هر کافر سرکشی را به دوزخ وارد می‌سازند. ایشان در تأیید این دیدگاه به برخی از توجیهات ادبی و اخبار تفسیری متمسک شده‌اند. در عین حال، افزون بر نقصان‌های یافت شده در سند و دلالت‌ مستندات روایی دیدگاه مشهور و نارسایی سیاق در تأیید این دیدگاه، پذیرش چنین معنایی با تکلف همراه بوده و با سایر آیات قرآن در این باره معارضت دارد. در این میان، با رویکردی سیستمی به کاربرد این دو مفهوم در نظام معنایی قرآن کریم، توجه به وحدت سیاق و روابط همنشینی، چنین استنباط می‌شود که دو آیه یاد شده یکی از خصیصه‌های مقام نبی و وصی را در خصوص سعایت کافران و واردساختن آنها به دوزخ بیان می‌دارد. چنین دیدگاهی با مستفاد از روایات تفسیری وارد شده از اهل بیت (ع) نیز همسو است. مقاله حاضر با روشی توصیفی تحلیلی دیدگاه‌های مفسران را دراین باره مورد پردازش قرار می‌دهد و در صدد تبیین تفوق دیدگاه یاد شده بر سایر وجوه معنایی است.

چکیده: محقق عاملی از سیره نگاران معاصر امامیه در الصحیح من سیرة الإمام علی(ع) دارای نظریه خاص در نقد و سنجش گزارش‌های تاریخی- حدیثی است؛ این نظریه بر اصولی استوار است که اساس نظریه وی را در نقد تشکیل می‌دهند؛ هم‌چنین پیامدهایی را برای محقق عاملی در سیره نگاری علی(ع) به ارمغان آورده است. مسئله اصلی این پژوهه بازیابی و تحلیل استنادی اصول و کارکردهای نظریه نقد در الصحیح من سیرة الإمام علی(ع) است. مهم ترین اصول نظریه نقد محقق عاملی جامع نگری، اعتدال، اصالت، احتیاط، تاریخ‌گذاری، قرآن محوری و جریان شناسی است. پیرایش نصوص، دفاع از فضائل، پاسخ به شبهات، نوآوری و ابداع و آموزه شناسی از جمله کارکردهای نظریه نقد محقق عاملی در سیره نگاری علی(ع) است. برآیند پژوهش تأکید بر روشمندی محقق عاملی در نقد السیره و توصیف ابعاد سیره نگاری تحلیلی- انتقادی الصحیح من سیرة الإمام علی(ع) است.

رهیافت تاریخیِ «تحلیل گفتمان»، یکی از روش­های جدید و کارآمد در مطالعه احادیث امامیه است. در این روش که بر پایه نظریه «آوای متعارض باختین» استوار است؛ از طریق بافت­شناسی اعتقادی جامعه در زمانه پژواک احادیث و خوانش گفتمان رقیب، گفتمان نهفته در دل روایات واکاوی می­گردد. در این پژوهه برآنیم تا بر پایه این الگوی روشی، احادیث حسن بن محبوب (149–224ق) در زمینه آموزه مهدویت را گفتمان شناسی تحلیلی کنیم. وی از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد؟عهما؟ بوده و یکی از اصحاب اجماع امامیه در عصر خویش به شمار آمده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ابن محبوب احادیث مهدویت خود را در رویارویی با چهار گفتمان رقیبی بازتاب داده است که این گفتمان‌ها در صدد ترویج پنداره­های ناصوابی درباره تبارشناسی موعود، تعیین مهدی؟عج؟، غیبت قائم و قیام منجی، در بافت فکری و اعتقادی جامعه آن دوران بودند.

ریچارد بل قرآن را محصول تجربیات و افکار شخصیِ پیامبر(ص) درباره فقر معنوی مردم مکه می‌داند، مسئله این مقاله بررسی دیدگاه ریچاردبل درباره ماهیت وحی ونبوت است که به روش تحلیلی ـ توصیفی با رویکرد انتقادی بر طبق مبانی کلامی شیعه نوشته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ریچارد بل ماهیت وحی را کشف و شهودی می‌داند و معتقد به تأثیرپذیری وحی از فرهنگ زمانه و گفتاری‌نبودن الفاظ قرآن است، در زمینه نبوت نیز معصوم‌نبودن پیامبراسلام(ص) در تلقی و ابلاغ وحی، ماهیت یهودی‌مسیحی و اﻣّﯽ ‌نبودن وی را بیان کرده است، از دیگر نتایج قابل اشاره این است که دیدگاه بل از نظر مبانی کلامی شیعه مردود است؛ متن قرآن همچون معارف آن از سوی خدا نازل شده است لذا نمی‌توان به صِرف انعکاس فرهنگ زمانه و تعالیم سایر کتب آسمانی درباره وحی قرآنی و نبوت پیامبر اسلام(ص) قضاوت نمود وعصمت وی ضامن اطمینان مردم به وحی قرآنی است.

از جملۀ روش­­های نوین مطالعۀ احادیث تفسیری امامیه، گفتمان­کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایۀ بافت­شناسی فکری جامعه در زمانۀ شکل­گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می­گردد. بر پایۀ این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (149 – 224 ق) از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جملۀ اصحاب اجماع امامیه و از استوانه‌های چهارگانۀ علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث­پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن دوم و اوایل سدۀ سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئلۀ اصلی این پژوهش، محتوا­شناسی تفسیر حسن بن ­محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ­نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایۀ دستاورد این پژوهش، مؤلفه­­های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام­­شناسی، تفضیل امیرالمؤمنین علی(ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از­این­رو می­توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن­محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.

بازیابی مؤلفه بنیادین و تبیین شاخص­ متمایز­دهنده هویت تفسیر شیعه از اهل سنّت از جمله دغدغه­های جدی خاورشناسان در تفسیرپژوهی به­شمار می­آید. در این نوع از مطالعات با روش توصیفی ـ تحلیلی داده­ های موجود در نصوص تفسیری امامیه نخستین بازیابی و با تفاسیر متاخر این مذهب مقایسه می­ شود. برایند این مطالعه کشف مؤلفه تمایز بخش تفسیر شیعه و تطورات احتمالی آن در تاریخ تفسیر این مذهب می­­ باشد. مقایسه و تطبیق مؤلفه تمایز­بخش تفسیر شیعه با تفسیر اهل سنّت رهاورد دیگر این نوع مطالعه است که امکان مقایسه و ارزیابی هویت این دو جریان تفسیری را فراهم می­ کند. آندره ریپین و مِئیر بَراَشر دو تن از خاورشناسان علاقه‌مند به مطالعات تاریخ تفسیر در دو پژوهش جدی خود این مسئله را بررسی کرده­اند. از نگاه ایشان مرجعیت امامان و انحصار حق تفسیر در آنان دو شاخص تمایز بخش تفسیر شیعه از اهل سنّت است که با رهیافت پدیدار­شناسی اثبات­ پذیر است. به ­رغم درستی نتایج این مقالات برخی از کاستی­ ها در ساختار، فرضیه­ ها، مستندات و تحلیل­ های آن­ دو وجود دارد.