جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل در خورِ اهمیت ضمن بررسی نظام اخلاقی یک مکتب، ارائه‌ی تصویری روشن از نسبت انسان و اخلاق در آن خواهد بود؛ لذا بررسی حقیقت انسان، مقدمه‌ای برای بررسی نظام اخلاقی در هر مکتبی به‌شمار می‌رود. به بیان دیگر، هر نظام بر مبنای نوع انسان‌شناسی خود، هدف و غایت اخلاقی خویش را معین می‌کند. با بررسی انجمن فکری و اخلاقی اخوان‌الصفا می‌توان گفت که صاحبان رسائل، تحت تأثیر آموزه‌های قرآن، انسان را خلیفه‌الله معرفی کرده و دلیل این انتساب را جایگاه والای نفس انسان و بهره‌مندی روح او از نفخه‌ی الهی دانسته‌اند. رویکرد اخلاقی اخوان‌الصفا تحت تأثیر گفتمان اخلاقی اسلام و ادیان توحیدی تدوین شده-است. این اخلاق بر مبنای اصولی از قبیل تقوا، کرامت و اعتدال بنا شده‌است؛ به‌عبارتی می‌توان گفت که اعتقاد به وجود خدا، دو بعدی بودن انسان، اصالت و بقای نفس او، جملگی مستلزم ایجاد مسئولیت در رفتار شخص شده و این مهّم، مورد توجّه اخوان‌الصفا بوده‌است. اخلاق مورد نظر اخوان متأثر از تفکر فلسفی و نیز اشراقی و دینی ایشان درباره حقیقت انسان است؛ زیرا اخلاق منهای انسان و بررسی رابطه‌ی شناخت انسان با اخلاق از دیدگاه اخوان‌الصفا، بدون توجّه به حقیقت وی بی‌معناست، به این دلیل که محور و موضوع اخلاق، انسان است. به طور کلی می‌توان هدف اخوان‌الصفا از اخلاق و توصیه‌های اخلاقی ارائه‌شده در رسائل را قرب الی الله معرفی کرد و ابزاری که برای وصول به این هدف در نظر گفته‌اند، تعلیم و تربیت است. باید گفت که توجّه به اندیشه‌های اخلاقی و انسان‌شناسی صاحبان رسائل و ارتباط آن‌ها با هم، حرکتی در راستای بازشناسی یکی از اندیشه‌های اصیل شیعی در نظام‌های فکری متعارف است که علی رغم اهمیت بسیار آن، متأسفانه از سوی محققان در شناسایی اندیشه‌های ایشان در این زمینه، کاستی‌ شده‌است و حتّی نوع رویکرد ایشان به مباحث اخلاقی که مقدماتی‌ترین مسأله در معرفی یک نظام فکری محسوب می‌شود، در هیچ نوشته‌ای بررسی نشده-است؛ لذا این امر انگیزه‌ای شد تا به نگارش این پایان‌نامه همت گماریم. در این پژوهش سعی بر آن است تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی و ارائه‌ی تصویری کلّی از انسان در نگاه صاحبان رسائل و استخراج نظام اخلاقی ارائه شده در نظر ایشان، به بررسی نسبتی که میان انسان و اخلاق از منظر ایشان وجود دارد، بپردازیم.

«نظریّۀ اعتباریّاتِ» سیّد محمّدحسین طباطبائی نظریّه‌ای برای تبیین ساز وکار آن دسته از ادراکات انسان است که مطابَقی در خارج ندارند و مجعول قوای فعّال انسان‌اند. دسته‌ای از این ادراکات، ادراکاتی‌اند که به حسن (خوبی) و قبح (بدی) مربوط‌اند. اعتباری دانستن حسن و قبح این فرضیّه را به ذهن ما متبادر کرده که «نظریّۀ اعتباریّاتِ» طباطبائی اساساً نظریّه‌ای قراردادگروانه است. در این مقاله کوشیده‌ایم تا «نظریّۀ اعتباریّاتِ» او را با یکی از نظریّه‌های اخلاق‌شناختی قراردادگروانۀ معاصر؛ یعنی، «نظریّۀ عدالت در حکم انصافِ» جان رالز، مقایسه کنیم، وجوه تشابه آن دو نظریّه را بیان کنیم و به مدد این مقایسه به فهم بهتری از «نظریّۀ اعتباریّاتِ» طباطبائی و قراردادگروانه بودن یا نبودن آن دست یابیم. از همین رو، در این مقاله، با روشی تحلیلی، پیش‌فرض‌ها، استدلال‌ها و لازمه‌های دو نظریّۀ مذکور را کشف، استخراج و بیان خواهیم کرد. مدّعای ما این است که در هر سه بخش مذکور وجوه تشابهی در نظریّۀ طباطبائی و نظریّۀ رالز یافت می‌شوند که به نحو موجّهی مؤیّد فرضیّۀ مایند.

اخلاق پولسی اخلاق فضیلت‌محور است. فضایل مد نظر پولس، یعنی ایمان، امید و محبت، فضایلی هستند که خدا به انسان داده باشد. به نظر وی، کسی که به مسیح ایمان آوَرَد، از درون متحول خواهد شد و زندگی‌اش اخلاقی خواهد بود. با توجه به سرشت گناه‌آلود، آدمی قبل از ایمان بر حسب جسم زندگی می‌کند و برایش امکان تحول و تعالی نیست. طبیعت انسانی بدون فیض خدا گرفتار خواهش‌های نفسانی است. به عقیده پولس، شرط اخلاقی‌زیستن ایمان و بر حسب روح ‌زیستن است و مانع اخلاقی‌زیستن بی‌ایمانی و بر حسب جسم‌ زیستن است. مسئله مهمی که باید به آن توجه کرد این است که چه‌بسا کسی ایمان آورده باشد، اما از بند جسم رها نشده باشد و زندگی جسمانی و روحانی‌اش در حال تنازع باشد. در میان رذایلِ ناشی از زندگی بر حسب جسم، عُجب مهم‌ترین مانع اخلاقی‌زیستن است، چراکه سبب می‌شود انسان گمان کند آنچه خدا بدو داده است، از آن خود او است و از روی استحقاق خودش آنها را به دست آورده است. کسی که دچار عجب شود خود را از فیض خدا بی‌نیاز می‌داند و دچار توهم دانایی می‌شود و نخواهد توانست اخلاقی زندگی کند. در این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی، دیدگاه پولس درباره زندگی بر حسب جسم و عجب ناشی از آن به ‌عنوان مانع اخلاقی‌زیستن تبیین خواهد شد.

هیو لافولیت با پیشنهاد طرحی زیر عنوان« مجوزدهی برای پدر-مادری»، استدلال کرده است که از آن جا که « اقدام به پدر و مادر شدن می تواند مستلزم ضرر و زیان وسیع و عمیق به کودکان باشد»، لازم است دولت ها طرحی برای مجوزدهی به زوج‌های متقاضیِ فرزندآوری داشته باشند و آن‌ها را ملزم کنند در آزمون‌هایی استاندارد شرکت کنند، چنانچه از این آزمون‌ها با موفقیت عبور کردند به آن ها مجوز فرزندآوری بدهند، امّا چنانچه بیماری جسمی یا روانی آنان احراز شود، آن‌ها را ملزم کنند خود را مداوا کرده یا آموزش‌های لازم را دیده و صلاحیت های حداقلی را کسب کنند، سپس اقدام به فرزندآوری کنند. این طرح به لحاظ نظری و عملی با اشکالاتی مواجه است. لافولیت آن‌ها را طرح کرده پاسخ داده است. در این نوشتار، مدعا و استدلال لافولیت و نقد‌های منتقدانِ وی و نیز پاسخ‌های او را با روشی تحلیلی طرح کرده، مورد نقد و بررسی قرار داده ایم و در پایان موضع خود را بیان کرده‌ایم.

مفهوم «ضعف ¬اراده» یکی از مفاهیم بنیادین در اخلاق¬شناسی ارسطوست و فهم آن کاملاً متوقف بر فهم معنا و کاربرد آن در آراء اوست. در این نوشتار، با روشی توصیفی ـ تحلیلی کوشیده¬ایم تا پس از اشاره¬ به ریشۀ لغوی اصطلاح ضعف ¬اراده در زبان یونانی، ابتدا نظر سقراط دربارۀ ضعف اراده و نقد ارسطو بر آن را بیان کنیم و سپس با توجه به برخي از مصادیق مفهوم ضعف اراده در کتاب اخلاق نیکوماخوسی ارسطو، نشان دهیم که چرا انسان گاهی بر خلاف معرفت اخلاقیش عمل ¬ميكند. در ادامه، با بیان تحلیل ارسطو از پدیدۀ ضعف اراده بعنوان یکی از موانع اخلاقی ¬زیستن، توضيح داده ميشود که گاهی ضعف در فرایند «اراده‌ورزی» با عقلانیت تضاد ¬می‌یابد و سبب ميشود که انسان با علم به اینکه يك عمل بلحاظ اخلاقي درست یا نادرست است، تحت سیطرۀ امیال نابجایش آن عمل اخلاقاً نادرست را انجام¬ دهد یا آن عمل اخلاقاً درست را انجام¬ ندهد. از نظر ارسطو، شرط عقلانی بودن التزام اخلاقی اینست که انسان از «حکمت عملی» بهره¬مند باشد و اگر عقل در مقام عمل، هدایت دیگر قوای انسان را بر عهده گیرد، انسان قطعاً عمل درست را اراده و انتخاب خواهد کرد و آن را انجام خواهد داد.

بحث در باب تقدم اخلاق و معرفت شناسی و نسبت این دو با هم در فلسفه کانت، سابقه بسیاری دارد. هر استدلالی در این باره لاجرم مبانی خود را بر یکی از این دو حوزه استوار می کند و حوزه دیگر را بر اساس این مبانی تفسیر می کند. ریشارد کرونر به سیاق نوکانتی های هایدلبرگ، فلسفه کانت را کلیتی می داند که بیش از آن که نظامی بسته همانند نظام هگلی باشد، جهان نگری ای است که در آن اخلاق بر معرفت شناسی مقدم است و امر عملی بر امر نظری تفوق دارد. بر پایه تفسیر کرونر، معرفت شناسی، خود در بنیان، اخلاقی است و فعالیت عقل نیز عملی اخلاقی. با این همه، در تفسیر کرونر، نه اخلاق و نه معرفت شناسی، هیچ یک به سود آن دیگری به محاق نمی رود. به عقیده او جهان نگری کانت بر تنش دایمی میان قطب هایی استوار است که هیچ کدام در دیگری مستحیل نمی شود و تقابل شان موتور تقلای اراده اخلاقی است. معرفت شناسی و اخلاق نیز در جهان نگری کانت بر پایه همین دیالکتیک کانتی است که روبه روی هم قرار می گیرند. در مقاله حاضر، به بررسی تفسیر کرونر از جهان نگری کانت و فرضیه اصلی وی در جهان نگری کانت او خواهیم پرداخت و جایگاه اخلاق در نظام کانتی و نسبت معرفت شناسی و اخلاق در درون این نظام را بر پایه مقدماتی که کرونر فراهم آورده، تبیین خواهیم کرد.

نوشتار حاضر تعريفي از «شهود عقلي» بعنوان طرح معرفت‌شناسي اخلاقي ابن‌سينا در رسائل مشرقي ارائه ميدهد. به اين منظور، ابتدا معاني مختلف «شهود» مورد بررسي قرار ميگيرد و سپس، با تحليل نظام معرفت‌شناختي ابن‌سينا ذيل عناويني چون «بررسي مراحل کسب معرفت» و «بررسي مراتب گوناگون حدس» سعي ميشود تا بطور خاص مراد ابن‌سينا از شهود عقلي بيان گرديده و درنهايت با تطبيق تعريف وي از «شهود» با تعاريف موجود، تشابه و تفاوتهاي تعريف وي با ديگر انواع تعريفهاي موجود از «شهود» سنجيده شده و به تعريف جامع و مانع وي از شهود عقلي اشاره گردد. در قسمت دوم نيز با بررسي ويژگيهاي تعريف ابن‌سينا از شهود عقلي، متعلقات شهود عقلي، صفات خوب و بد اخلاقي نفس، قضاياي اخلاقي بديهي و کارهاي جزئي اخلاقي معرفي خواهند شد.

از منظر علمی و منطقی نسبت‌هایی میان دین و اخلاق مفروض بوده است از جمله وابستگی دین به اخلاق و وابستگی اخلاق به دین. این دو مفروض در واقع این پرسش مهم و محوری را مطرح می‌کند که آیا دین به اخلاق وابسته است یا اخلاق به دین؟ مسئله اصلی و عمده این رساله نیز بر محور همین پرسش اساسی استوار است و در همین راستا به بحث از استدلال‌های موجود در نظریه اخلاقی کانت درباره وابستگی دین به اخلاق و نیز استدلال‌های آدامز و کوئین در نظریه امر الهی درباره وابستگی اخلاق به دین می‌پردازد. در نهایت نیز گزارشی مختصر از ارزیابی وین رایت در باب دلایل له و علیه این دو نسبت و به‌طور اخص این دو نظریه به دست داده شده است.