جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امانوئل لویناس (1906-1995 م) فیلسوف فرانسوی است و تفکر او از دو خاستگاه متفاوت فلسفه گفت و شنودی یهودی و پدیدار شناسی سرچشمه می‌گیرد. کتاب حاضر شامل گفت‌وگوهای لویناس با فیلیپ نمو در سال 1981 است. ده گفت وگوی مزبور مسیرتحول تفکر لویناس را از دوران دانشجویی تا واپسین مقالات و کتاب‌هایش در دهة 1970 به تصویر می‌کشند. لویناس فیلسوف اخلاق است؛ و به گفتة فیلیپ نمو یگانه اخلاق‌گرای تفکر معاصر. به نظر لویناس، فلسفه از همان روزگار طفولیت خویش مبتلا به حساسیتی علاج ناپذیر بوده؛ هراس از غیری که غیر می‌ماند. بدین ترتیب، فلسفه‌ همواره کوشیده دیگری را به نحوی به چیزی دریافتنی و فراچنگ گرفتن موکول کند؛ از وجود و ذات گرفته تا دیگر مقولات متافیزیکی. لیکن، به زعم لویناس، پرسش راستین آدمی چیزی جدای از وجود و فراسوی ذات است و ساختار بنیادی سوژه بودن انسان همان قرار گرفتن در معرض دیگر است.

امکان مواجهه با غیر، هم به معنای اخلاقی و هم به معنای هرمنوتیکی، شالوده‌ی اندیشه‌ی "لویناس" است. لویناس می‌گوید که فلسفه‌ی غرب به این که من با چیزی مواجه می‌شوم که از بنیاد، غیر از من است، عنایت نداشته زیرا همواره جویای آن بوده است که غیر را از آن خود کند و تهدیدی را که غیر، پیش می‌آورد خنثی سازد. در نزد لویناس، تفسیر، شکلی از مواجهه با غیر است و درست همان‌طور که متون، پیام‌های ساده و صریح بیان نمی‌کنند، مواجهات اخلاقی هم مجموعه‌ی ثابتی از قواعد را که بر رفتار اخلاقی حاکم شود، به دست نمی‌دهند. اخلاق از دیدگاه لویناس راهی برای معرفت به درست و نادرست و خیر و شر، پیش پا نمی‌گذارد: اخلاق به زعم وی، محل تماس با چیزی است که به اساسی‌ترین صورت در برابر من عرض‌اندام می‌کند و از این رهگذر، هویت فرد و رابطه‌اش با جهان، در معرض تردید قرار می‌گیرد. پاسخ یا واکنش فرد به این مواجهه، ماهیت اخلاقی وی را مشخص می‌کند. پس نتایج مواجهات هرمنوتیکی و اخلاقی، از پیش به طور دقیق، رغم نخورده‌اند. آن‌ها در خود مواجهه صورت می‌بندند. آن‌چه در نوشته‌های لویناس، بیش از همه به چشم می‌خورد، تاکید بر اخلاق به عنوان نوعی به پرسش گرفتن سوژه است نه راه‌حلی برای مسائل او. کتاب حاضر در پنج فصل، به اندیشه‌های "امانوئل لویناس" از فیلسوفان فرانسوی قرن بیستم اختصاص یافته است. بر این اساس، فصل نخست کتاب به آثار لویناس در زمینه‌ی پدیدارشناسی که در دهه‌های سی و چهل منتشر شده، اختصاص یافته است. در فصول دوم و سوم آثار اصلی لویناس یعنی "تمامیت و نامتناهی" و "ماسوای هستی یا فراسوی ذات" بررسی گردیده است. فصل چهارم درباره‌ی متونی است که لویناس درباره‌ی مضامین دینی و یهودی نوشته است. فصل پنجم نیز که "لویناس و خوانندگانش" نام دارد، نشان می‌دهد که چگونه می‌شود مدل گشودگی یا پذیرندگی متن را درباره‌ی نوشته‌های خود لویناس نیز به کاربست.

اگر تنهایی در آغاز تحقیق به عنوان وحدتی تجزیه ناپذیر میان هستنده و هستی توصیف شد، این تنهایی از جایی چون پیش‌فرض "دیگری" ناشی نمی‌شود. و در عین حال نیز به عنوان کناره‌گیری از یک رابطۀ داده شدۀ پیشینی با دیگری هم ظاهر نمی‌شود. این تنهایی از زیرایستا نشأت می‌گیرد. تنهایی وحدت اصلی هستنده است، این حقیقت که هستنده در هستی وجود دارد و از آن‌جا اگزیستنس خود را معماری می‌کند. سوژه تنهاست، زیرا که یکتاست. سوژه نیاز به تنهایی دارد، تا آزادی آغازین بتواند وجود داشته باشد، حاکمیت هستنده روی هستی، یعنی به عبارت کوتاه، برای آنکه هستنده وجود داشته باشد. پس تنهایی فقط ناامیدی و وا گذاشته شدن نیست، بلکه قوت و غرور و حاکمیت هم هست. راه‌هایی که در نهایت با مفاهیم ناامیدی درتحلیل‌های اگزیستنسیالیستی انجام گرفته، توانسته است تنهایی را به طور موفقیت‌آمیز پاک کند، به این ترتیب این راهها از یک طرف همۀ مضمون‌های ادبیات رومانتیک و بیرونِسک و از طرفی دیگر روانشناسی دربارۀ غرور تنهایی و همچنین تنهایی استثنایی و اریستوکراتیکی را به فراموشی می‌سپارد.

اندیشه پدیدارشناسانه و اخلاقی امانوئل لویناس (فیلسوف یهودی لیتوانیایی­تبار 1995-1906م) –مانند دیگر هم­عصران فرانسوی­اش- برای نقد سنت­های فلسفی پیشین، آکنده از تمثیل­ها و استعاره­های مربوط به حیطه خانواده و نقش­های خانوادگی است. در میان این نقش­ها، لویناس نقش مادری را با توجه به بنیان اخلاقی­ای که در تمامی سنت­های فرهنگی-تربیتی دارد مورد اهتمام قرار می­دهد تا بدین نمط مبنایی انفعالی-انضمامی را برای نظریه مسئولیت اخلاقی خود تدارک ببیند: این مسئولیت پیش از ورود شخص سوم و در نتیجه قدم نهادن به عرصه جامعه و سیاستْ مجال تحقق می­یابد. مادری و زایندگی –در مقام پارادایم ارزش­شناسانه مسلّط در اندیشه لویناس- با پدیده­ بنیادین مسئولیت اخلاقی هم­بسته است زیرا جهت­مندی یا مدالیته ارزش­شناسانه هر دو یکسان است. در مقاله حاضر -که هدف عمده آن تبیین این­همانی ارزش تمثیل مادری با مسئولیت اخلاقی است- نشان داده خواهد شد که نظریه مسئولیت اخلاقی لویناس در قالب تمثیل مادری به­خوبی قابل طرح است و از این رو واجد سویه­ای جنسیتی نیز می­باشد.

تاکید بر روی محتوا در "New art" ،مرا بر آن داشت تا تفکر غالب بر روی این آثار را با رویکردی بر فلسفه اخلاق مرور نمایم.در پی ارتباط هنر و اخلاق پیوندهای پیچیده و چندگانه ای برقرار است که می توان با تکیه بر آراء فیلسوفان و نظریه پردازان بالاخص معاصر به زیبایی شناسی معاصر و ارتباط هنر با زندگی امروز انسان ها دست یافت.در این مجال، کوشیده خواهد شد تا با تکیه بر تفکرات و آراء لونیاس در باب فلسفه اخلاق new art)) "هنر نو پدید" بررسی شود. لویناس که متفکری فرانسوی و لیتوانیایی تبار بود،اندیشه هایش بالاخص در حیطه اخلاق ، تامل بر انگیز و در خور اعتنای جدی می باشد.این فیلسوفِ اخلاق مواجه با "دیگری" را نوعی "پدیدارشناسی"غیریت بیان میدارد و این پدیدار را دال بر پایان مردانگی و قهرمانی سوژه میداند. از نقطه­نظرات لویناس و وجهی اخلاقی وقتی هنر این چند دهه­ی اخیر را مورد مطالعه قرار دادم و ارتباطی میان "مخاطب یا دیگری" در new art و "دیگری" لویناس یافتم،که دراین بحث به وجه انضمامی "دیگری"در فلسفه لویناس و new art پرداخته ام.

شرط امکان اخلاق برای لویناس با لحظه مواجهه رو در روی دیگری در ساحت زیستن روزمره تعریف می شود. در مرحله اول، انسان خود را فاعلِ زیستن در موقعیت مکانی و زمانی خاص می یابد. وی اساس رابطه من و دیگری را به سان مسئولیتی اخلاقی درمی یابد که معطوف به حوائج مادی و روزمره انسان است. از سوی دیگر، خداوند نیز دیگری دیگر است که هر من در قبال او نیز مسئول است. این رویکرد، وجه دینی اندیشه لویناس درباب مسئولیت را برجسته ساخته و بدین نمط مسئولیت را نامتناهی و نامشروط می سازد. بنابراین، مسئولیت نامتناهی قابل طفره رفتن نیست، زیرا عالم ملأ وجود دیگری نامتناهی است. همچنین رابطه اخلاقی در اندیشه لویناس رابطه ای دو جانبه و بده بستانی نیست، زیرا مسئولیت در اندیشه وی مبتنی بر احساس و عاطفه بوده و عقل با ویژگی محاسبه گرانه اش در اخلاق جایگاه نازل تری دارد. این مقاله تلاشی است برای پرتو افکنی دقیق بر اندیشه ناب لویناس در باب انضمامیت و ترسیم مقدماتی مختصاتی که وی برای مسئولیت نامتناهی اخلاقی قائل است.