جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دیدگاه‌های رایج در قرآن‌پژوهی معاصر، بحث از وجود تمثیل و نماد در قرآن و قصه‌های قرآنی است. برخی از نظریه پردازان با ذکر ادله‌ای چون سبک ادبی مشترک میان داستان‌های قرآنی با داستان‌های بشری و بهره بردن از نماد با روش‌های خاص بیانی در آن، مواردی که مقصود الهی با پرسش و پاسخ و حکایت آمده، قائل به حضور نماد و تمثیل در قرآن و داستان‌های آن شده‌اند. در مقابل، عده‌ای دیگر با ذکر مواردی چون ناسازگاری تخیل و صحنه‌سازی در داستان‌های قرآن کریم به دلیل حقانیت و صدق آن، انگارۀ حضور نماد و تمثیل در قصه‌های قرآن را به چالش کشیده‌اند. به نظر می‌رسد توجه به ادله و قرائن مخالفان نماد و تمثیل در قرآن، با توجه به پیامد‌های آن، از استواری بیشتری برخوردار است که در این مقاله در قالب نظریۀ موافقان نماد و برخورد ناقدان، دربارۀ آن‌ها بحث شده است. در مجموع، این نتیجه به دست آمده است که داستان‌هایی از قرآن که احتمال تمثیلی بودن آن‌هاست، به معنای تخیلی شمردن آن یا عدم واقع‌نمایی نیست. یکی از تعبیرات قرآنی که در برخی از صحنه‌های داستان تبلور یافته است و می‌تواند راه حل مناسبی برای داستان‌های تمثیلی باشد "تمثّل" است. حقایق ماوراء طبیعی جلوۀ دیگری از واقعیت‌های هستی است که در قرآن کریم با تمثّل برای مخاطب ترسیم شده است.

مسئله نسب حضرت مهدی (عج) از جمله مواردی است که در آن بین احادیث شیعه و اهل سنت، اختلاف است؛ شیعیان بر پایه احادیث نقل شده در مجامع روایی خود، مهدی موعود (عج) را از نسل رسول اکرم (ص) و همنام با رسول اکرم (ص) معرفی کرده‌اند ولی برخی از محدثان اهل سنت احادیثی متفاوت با مضمون فوق نقل کرده‌اند و طبق این احادیث مدعی شده‌اند که مهدی موعود (عج) شخصیتی است که نامش همانند نام رسول اکرم (ص) و نام پدرش همانند نام پدر رسول اکرم (ص) است و بدین ترتیب، اگر این احادیث صحیح دانسته شود، مهدی موعود اهل سنت، با آن شخصیتی که توسط ائمه اهل بیت (ع) به عنوان مهدی موعود (عج) معرفی شده، متفاوت خواهد بود. در این مقاله به بررسی احادیثی که مشخص کننده نسب حضرت مهدی (عج) در منابع اهل سنت است، پرداخته می‌شود و در ابتدا به اثبات صحت احادیثی که مهدی موعود (عج) را از نسل حضرت فاطمه (س) می‌داند، پرداخته می‌شود و پس از مشخص شدن فاطمی بودن حضرت مهدی (عج)، آن دسته از احادیثی که نام پدر حضرت مهدی (عج) را منطبق با نام پدر رسول اکرم (ص) می‌دانند، مورد نقد سندی و فقه الحدیثی قرار می‌گیرند و بدین ترتیب این دست احادیث در مقابل عمده احادیثی قرار می‌گیرند که فقط به مشخص کردن نام حضرت مهدی (عج) پرداخته و مشخص می‌شود احادیثی که تنها به مشخص کردن نام حضرت مهدی (عج)، بدون اشاره به نام پدر حضرت (عج)، پرداخته ارجح و اصح می‌باشند.

اهل بیت (ع) بی شک و به شهادت قرائن عقلی و نقلی، قرآنِ ناطق و وارثان حقیقی علوم و معارف رسول خدا | به شمار می روند. در فرازهایی از روایات شیعی، اهل بیت (ع) با وصف «امیران کلام» ستوده شده اند. از آنجا که فهم معانی کلام به فهم کلمه یا کلمات وابسته است، بی تردید دقت نظر و کاوش در دیدگاههای تفسیری اهل بیت (ع) در تبیین معنا یا معانی مفردات قرآنی از اهمیت به سزایی در تفسیر قرآن برخوردار است. روش های تفسیر مفردات قرآن، متفاوت است که از آن میان، چهار روش تأویلی، توسعه یا تضییق معنا، بیان غایی و تصویری از اختصاص های روش اهل بیت (ع) در تفسیر واژگان قرآن به شمار می رود. در پژوهش حاضر ضمن تشریح هر روش، نمونه هایی از آن در میراث تفسیری اهل بیت (ع) برشمرده شده و خاستگاه قرآنی برخی از این روش ها اثبات گردیده است.

یکی از مبانی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، نگاه تعلیمی به روایات تفسیری است. علامه برای اهل‌بیت^ به دو شأن درباره‌ تفسیر قرآن قائل است. شأن تفصیل احکام و بیان جزئیات شریعت و شأن تعلیمی روش فهم و تفسیر در خلال روایاتی که به‌نوعی به تفسیر قرآن مربوط می‌شود. توانمندی روایات تفسیری در ارائه روش مناسب تفسیر قرآن، آموزش روش تفسیری قرآن به قرآن، عرضه روایات به قرآن و اعتنا به روایات موافق قرآن، ارجاع متشابه به محکم، محور قرار دادن غرر آیات در تفسیر برخی از آیات، توسعه معنایی آیات، برداشت‌های متفاوت از آیات با در نظر گرفتن سیاق و تقطیع سیاق، معناداری فرازهای مستقل قرآنی، اعتبار نزول قرآن بر «إیاک أعنی و اسمعی‏ یا جاره» و جری و تطبیق، ازجمله اصولی هستند که با نگاه تعلیمی به روایات تفسیری، به‌عنوان اصول تفسیری، در المیزان به‌کار گرفته ‌شده است.

آیات قرآن بر کرامت ذاتی انسان تأکیدی ویژه دارند؛ برخی از آنها به‌صراحت بر این مقصود تأکید نموده و برخی دیگر نیز در فحوای خود پرده از این مقصود عالی برای انسان بر می‌دارد. در همین راستا نبی مکرم اسلام| نیز خود را مبعوث بر اکمال مکارمی می‌داند که ریشه آنها در نهاد انسان وجود دارد، اما در قرآن آیات دیگری نیز وجود دارد که به ویژگی‌‌های منفی انسان‌ها اشاره داشته و انسان‌ها را مورد توبیخ قرار داده است. در ابتدا چنین تصور می‌شود که این دسته از آیات، نافی کرامت انسان است؛ البته فهم دلالت‌‌های این دسته از آیات که در ظاهر رویکردی منفی به انسان‌ها دارند، بدون در نظر گرفتن آیات دسته نخست منجر به درک ناقص و نادرستی از شناخت انسان در قرآن می‌شود. این نوشتار بر آن است تا مقاصد آیاتی که بیانگر این صفات مذموم هستند را به‌دست آورد و در نهایت به فهم هرچه بهتر دلالت‌‌های این آیات که همگی در راستای ایجاد شناخت بیشتر و خودسازی کاملتر انسان‌ها نازل شده‌اند، دست یابد.

در فراز «... وَ مَثَلُهُمْ فیِ الانجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطأَهُ فازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی‏ ­عَلیَ‏ سُوقِه ...» در آیه 29 سوره فتح همراهان پیامبر(ص) به گیاه بالنده تمثیل شده­اند. مطابق ادعای فراز مذکور باید فقراتی مشتمل بر تمثیل مشارالیه آیه در إنجیل وارد شده باشد. پیجویی برای دستیابی به چنین فقراتی در أناجیل، در تاریخ تفسیر توسط انگشت­شماری از مفسران عمدتاً معاصر انجام و به اشارات اجمالی منتج شده است. تتبع گسترده و مستقیم تمثیل مذکور نشان داد علی‌رغم مسأله تحریف، فقراتی در أناجیل فعلی موجودند که می­توانند در غایت انطباق مشارالیه تمثیل قرآنی قلمداد شوند. این فقرات به‌گونه­ای اعجاب­آور در سه انجیل لوقا، متی، مرقس با اختلاف‌های جزئی حفظ و تکرار شده­اند! بررسی تفسیری و تطبیقی تمثیل قرآنی با فقرات قابل­قبول از أناجیل، کاشف از وجود اشتراک‌ها و افتراق‌هایی است. توجه به بعد فردی سیر و حرکت دیندار، أصل تشبیه رشد معنوی انسان به رویش گیاه بالنده، نائل‌شدن از قلت و ضعف به قدرت و استحکام از موارد مشترکند. تصریح به نام مبارک «محمد»(ص) و همراهانش (قرآن)، توجه به بعد اجتماعی دین (قرآن)، بحث ملکوت و پادشاهی الهی (إنجیل) و اشتمال تمثیل بر غیردینداران (إنجیل) از مفترقاتند.

روایات افک عایشه به عنوان معرفِ مصداق آیه افک، در منابع اهل تسنن به شهرت رسیده‌اند. اما از دیرباز این سوال مطرح بوده که چرا پیامبر (ص) طبق ادعای روایات افک عایشه، اجرای حد را یک ماه به تعویق انداخت و پس از یک ماه تنها چهار نفر را حد زد نه یک عصبه را؟ از آنجا که این سوال عصمت پیامبر (ص) را زیر سوال می‌برد، برخی اندیشمندان این امکان را مطرح کرده‌اند که آیه قذف پس از آیات افک نازل شده‌باشد و علت عدم اجرای بلافاصله حکم حد، عدم تشریع حکم حد قذف بوده‌است. اما با توجه به این که حکم عطف به ماسبق نمی‌شود، این پاسخ نمی‌تواند مشکل روایات افک عایشه را حل کند. یعنی اگر یک ماه پس از شیوع افک، حکم وجوب حد قذف نازل شده‌باشد، پیامبر(ص) نمی‌بایست تهمت‌زنند‌گان را که به سبب ندانستن حکم معذور بوده‌اند، حد بزند. در این مقاله امکان دیگری مطرح شده که آیات قذف می‌توانند به همان ترتیب مصحف پیش از آیات افک، اما پس از بالا گرفتن شایعه نازل شده‌باشند. در این صورت چون حکم شرعی عطف به ماسبق نمی‌شود، زدن حد بر پیامبر (ص) واجب نبوده است. گزارشات قرآنی از رویداد افک، از آن جهت که فضایی را تصویر می‌کنند که تهمت ناروا دهان به دهان پخش شده و اوج گرفته بود، این نظریه را تایید می‌کنند. چرا که اگر حکم حد قذف پیش از اوج گرفتن شایعه نازل شده‌بود، افراد جسارت ساختن و پخش تهمتی چنین زشت را علیه همسر پیامبر(ص) پیدا نمی‌کردند. بنابر این اجرای حد بر چهار نفر توسط پیامبر(ص) ، داستانی ساختگی و خلاف گزارشات قرآنی و غیرقابل پذیرش است.

وحی و نزول قرآن در شبی مبارک و تفریق همه امور در همان شب، از جمله مسائلی است که در آیات ابتدایی سوره دخان از سور حوامیم سبعه ذکر شده است. با قرینه سازی نزول قرآن در شبی مبارک و آیات ابتدایی سوره قدر مشخص می‌شود که «لیله مبارکه» همان «لیله القدر» است که شبی از شبهای ماه رمضان است که خود ظرف زمانی نزول قرآن است. (البقره، 185) فراتر از تفسیر آیات ابتدایی سوره‌های دخان و قدر، این آیات با رویکرد تاویلی نیز حامل حقایق مهمی است. از جمله آنکه بر طبق برخی از روایات «حم» بر رسول خدا (ص)، «کتاب مبین» بر حضرت امیر (ع) «لیله مبارکه» بر حضرت زهرا (ع) و «کل امر» ـ در آیه: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» ـ بر حجج معصوم الهی انطباق یافته‌اند. در این تاویلات ارتباط قرآن با اهل بیت (ع) مورد تاکید قرار می‌گیرد که در بیانات صریح رسول خدا(ص)، حدیث ثقلین بازگو کننده آن است. چگونگی ارتباط «لیله مبارکه» و «حجت معصوم الهی» با رویکرد تاویلی موضوعی است که در مقاله حاضر و با استناد به اشارات آیات و روایات مورد بررسی قرار گرفته است.

نظام به مجموعه‌ای دارای ارکان و اجزاء مرتبط با یکدیگر اطلاق می‌شود که به دنبال هدف واحدی هستند. توحید افعالی نیز مانند دیگر نظام‌ها، دارای ارکان مرتبط با یکدیگر است و یک هدف کلی دارد. خدا در رأس این نظام، در جایگاه مبدئیت صدور فعل قرار دارد. اسماء الله، ملائکۀ مدبر و اسباب مباشر فعل نیز به ترتیب، ارکان بعدی نظام توحید افعالی به شمار می‌روند و در جایگاه وساطت صدور فعل قرار دارند. اهل‌بیت(ع) نیز رکن دیگر این نظام‌ و در جایگاه سبب غایی خلقت هستند. این ارکان در صدور هر فعلی از جانب خدا، نقش واسطۀ تحقق فعل یا غایت فعل را دارند و همگی یک هدف کلی را دنبال می‌کنند. بر اساس آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع)، هدف کلی خلقت و نظام توحید افعالی، رساندن انسان به مقام عبودیت است.

میرزاحسین نوری (محدث نوری) درکتاب «مستدرک­الوسائل» از 65 کتاب حدیثی استفاده کرده که حرعاملی در وسائل­الشیعه به علت عدم دسترسی و یا عدم اعتماد بدانها، از آن‌ها روایتی نقل نکرده است. وی در فائدۀ دوم خاتمۀ مستدرک، با استفاده از روش­هایی نظیر ثبات شهرت و اعتبار کتاب از طریق بیان طرق بزرگان و علماء به کتب مذکور، اثبات عدم دسترسی حرعاملی به برخی کتب و اعتمادش در صورت دستیابی به آن­ها، استقصاء شروح اعلام شیعه بر برخی کتب و... به اثبات اعتبار منابع مورد استفاده در مستدرک­الوسائل می‌پردازد. تحلیل و ارزیابی مؤلفه­های به­کار رفته در اثبات اعتبار کتب، حاکی است، مؤلفه­هایی نظیر اعتبار کتاب به علت سلامت متن از جبر و غلو و... ریشه در عنایت قدمای امامیه به این موارد داشته و از اتقان علمی کافی برخوردار بوده و در مقابل، برخی دیگر نظیر اثبات اعتبار مؤلفین کتب از طریق توثیقات عام و... به علت اختلاف علماء در پذیرش یا ردّ این توثیقات، فاقد اعتبار علمی کافی است.