جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهدر این رساله ، ماهیت عقل و حدود توانایی آن در شناخت مورد بررسی قرار گرفته است به این منظور، دیدگاه دین ودیدگاههای برجستگان فلسفه اسلامی و غربرا درباره عقل مورد مطالعه قرار داده ایم.در عین حال در حین بررسی نظرات متعدد، با اختلافات، تضاد و تشتت آراء فراوانی در مورد ذات و حقیقت عقل، ارائه یک تعریف جامع و محدوده شناخت عقل مواجه شدیم.به همین دلیل همواره عقل را مقابل دین ،علوم تجربی و عرفان قرار داده اند .از آنجاکه عقل نقش بارزی در تقویت دین داشته ودین هم در ترویج تعقل گامهای موثری برداشته است،طبیعی است که بین این دوگزینه رابطه تنگاتنگی برقرار باشد .در قرآن کریم آن مقدار که از عقل ستایش شده از کمتر مقوله ای تمجید گردیده است. عقلی که قرآن وروایات روی آن عنایت دارند،بیشتربرقوه فهم اطلاق می گردد . عقل با این معنا قادر به شناخت حقایق عالم هستی ، تمییز صحیح از ناصحیح و نیز استنباط احکام شرعی خواهد بود ، اما شناخت او رابطه مستقیمی با داده های حسی وفراحسی دارد ، به این صورت که عقل پس از دریافت این داده ها به تجزیه و تحلیل آنها ودر نتیجه بدست آوردن شناخت و معرفت اقدام می کند. ضمناً با بررسی مفهوم عقل ونقش آن در شناخت حقایق در فلسفه ابن سینا ، صدرالمتألهین و کانت مشخص می گردد که مفهوم عقل وتوانایی آن در شناخت ، در تفکر ابن سینا و ملاصدرا ، نزدیک به اسلام بوده در حالی که همین موضوع در فلسفه کانت دورتر از اسلام است زیرا کانت ، عقل را منشأ گمراهی معرفی می‌کند و معتقد است که این قوه با بلندپروازی، پای از حد فراتر می‌گذارد و سبب مغالطه و تعارض و توهم می‌شود .این نوشتار ، ضمن تعریف عقل به معنای فهم، ثابت می کند که فهم از علوم تجربی، فلسفه، عرفان، دین و سایر معارف، ابزار،مواد و مصالح خودش را می گیرد و با وارسی هریک از آنها به تحلیل و داوری می پردازد. بنابراین با هیچیک از آنها تضادی ندارد و می توان به کشاکش ها در این زمینه پایان داد.

پژوهش حاضر در صدد تبئین دیدگاه شیخ الرئیس ابن سینا و فلاسفه ی دین در مورد«علم الهی» و بیان اختلاف نظر آنان است.علم در نظام مشائی، کیف نفسانی است.در حکمت مشاء،علم ذات به ذات و علم به صور متقرّره در ذات،حضوری و علم به موجودات خارجی،قبل و بعد از ایجاد،حصولی است.در مقابل،دیدگاه فلاسفه ی دین تحلیلی مطرح است.درمعرفت شناسی فلسفه ی جدید غرب،مفهومی مانند:علم حضوری قابل قبول نیست و علم را به معنای حصولی آن در نظر می گیرند.فلاسفه ی دین موضوع مستقیم علم خداوند را قضایای راجع به موجودات می دانند و معتقدند علم خداوند درباره ی قضایای صادق بوده و به همه ی آنها تعلق می گیرد.مسئله ی دیگری که در این پژوهش مورد بحث و بررسی قرار گرفته،مسئله ی «علم پیشین الهی و اختیار انسان » است. در پایان دیدگاه های ابن سینا و فیلسوفان دین درباره ی موضوعات مطرح شده در زمینه ی علم الهی مورد مقایسه قرار گرفتهو نکات قوت و ضعف و همچنین وجوه اشتراک و اختلافبینآنها نشان داده شده است.

مسئله ی علیت اگرچه از مسائل مهم و دیرینه ی تفکر بشری به شمار می رود، اما در میان فلاسفه بر سر تفسیر علیت و اقسام آن اتفاق نظر نیست. در این میان مقایسه ی دیدگاه ابن سینا، فیلسوف مشائی مسلمان و لایب نیتس، فیلسوف غربی عقل گرا درباره ی علیت و اقسام آن مورد نظر است. پژوهش حاضر به روش مطالعات تطبیقی و با هدف دست یابی به شناخت بهتر این مسئله در پرتو مقایسه ی نگرش دو فیلسوف مزبور انجام یافته است. اهم نتایج بدست آمده عبارت است از: ابن سینا علیت را در سطح هستی شناسانه مطرح نموده و لایب نیتس در سطح معرفت شناسانه و در قالب اصل جهت کافی. ابن سینا علل چهارگانه ی ارسطویی را پذیرفته و علت فاعلی را بر سایر علل برتری داده و آن را علت مفید وجود دانسته، در حالی که لایب نیتس تنها علت فاعلی و غایی را به صراحت، علت نامیده و علت فاعلی را علت طبیعی معرفی نموده و برتری را به علت غایی داده است. و البته هر دو به نوعی احیاکننده ی علت غایی در سنت فلسفی خویش هستند؛ ابن سینا با پاسخ دادن به اشکالات علت غایی به ویژه در مورد ذات الهی و لایب نیتس با برتری دادن آن بر علت فاعلی. وجود علت نخستین در فلسفه ی هر دو به عنوان علت حقیقی و مفید وجود و علت مبقیه ی موجودات به اثبات رسیده و در واقع لایب نیتس در بحث علت نخستین، به دیدگاه هستی شناسانه ی سینوی نزدیک شده است.

مبحث خیال در هر سه حیطه‌ی هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی قابل ورود و حائز اهمیت و تاثیر است. موضوع رویا موضوعی است که با مبحث خیال در هر سه حیطه مطرح می‌شود.عوالم وجودی در قوس نزول و صعود متناظر هستند. اما در تعداد این عوالم بین حکمت مشاء و حکمت متعالیه اختلاف وجود دارد. این اختلاف در واقع بر سر وجود عالم مقداری بدون ماده یا همان عالم خیال است. منشا این اختلاف هم تفاوت دیدگاه آنان نسبت به مساله‌ی مراتب تجرد می‌باشد که این نیز خود ناشی از اختلاف مبانی آنها در مسائلی است که در همان سه حیطه‌ی مذکور جای دارند. نظیر حرکت جوهری، اتحاد عقل و عاقل و معقول و اعتقاد به تجرد تام تمامی نفوس از ماده. این اختلاف که به رد و اثبات عالم خیال منفصل می‌انجامد، توجیه مسائلی از قبیل حشر نفوس جزئی، معاد جسمانی، وحی، نبوت و إخبار از غیب را متفاوت می‌کند. منکرین عالم خیال منفصل هر چند برای بعضی از این مسائل از قبیل نبوت توانسته‌اند توجیهاتی را بیان کنند اما در برابر برخی دیگر نظیر معاد جسمانی به بن‌بست خورده‌اند.رویای صادقه که از جانب حکما به عنوان مدخلی برای ورود به بحث وحی مطرحشده است، عبارتست از خلاصی قوای باطنی نفس از حواس ظاهره و اتصال به عالم ملکوت و عقل.

عقول به عنوان موجودات مفارق از ماده، در فلسفه اسلامی به خصوص مکتب مشاء و حکمت متعالیه جایگاه ویژه ای دارد. بحث وجودشناختی عقول برای حل مساله چگونگی صدور کثرات عالم مادی از واجب تعالی توسط فلاسفه مطرح شده است. نقش عقول در عالم از دو جنبه مهم قابل بررسی است؛ جنبه معرفت شناسی و جنبه وجود شناختی عقول که در بحث معرفت شناسی عقول، به چگونگی اتصال نفس ناطقه با عقل فعال و دریافت صور و معقولات از آن، علم و ادراک و اتحاد عقل و عاقل و معقول پرداخته می شود و بحث وجود شناختی عقول به دنبال چیستی صادر نخست و بیان چگونگی صدور کثرات عالم از واجب تعالی و نقش عقول در این روند است که این رساله عهده دار نقش وجود شناختی عقول است و از طریق جمع آوری مطالب به روش کتابخانه ای برای دست یابی به این مهم پرداخته و ابتدا به بیان علت های موجود و موثر در عالم طبیعت و بررسی قاعده الواحد و شناخت عقول طولیه و عرضیه از منظر ابن سینا و ملاصدرا پرداخته است و به این امر رسیده است که از نظر ابن سینا عقل دهم از سلسله طولی عقول یعنی عقل فعال ایجاد کننده کثرات عالم طبیعت و مدبر امور آن ها است اما عقول عرضیه در چینش نظام هستی شناسی او جایگاهی ندارد. در دیدگاه ملاصدرا نقش عقول مورد خدشه است و وجود منبسط به عنوان صادر نخست در همه مراتب ظهور دارد که در هر مرتبه با تعینی خاص همراهی می کند، پس در این عالم کثرتی وجود ندارد و هرچه هست، جلوه و تجلی حق است.واژگان کلیدی : عقل، عالم طبیعت، تدبیر، علیت، ابن سینا، ملاصدرا

یکی از اصول اساسی دین اسلام، اصل معاداست. آن‌چه از آیات قرآن و روایات رسول اکرم(ص) به دست می‌آید دلالت بر معاد جسمانی دارد. اختلاف آراء فلاسفه اسلامی از همین جا شروع می شود؛ زیرا بحث از معاد و رستاخیز از جمله مباحث مهم فلسفی است. بعضی از فیلسوفان معتقد به معاد جسمانی بوده و با مبانی فلسفی خود آن را به اثبات می-رسانند؛ امّا برخی از فیلسوفان مانند فارابی و ابن سینا معاد جسمانی را با مبانی فلسفی خود ناسازگار می دانستند ابن-سینا تنها با استناد به شرع، معاد جسمانی را می‌پذیرد. آن‌چه که به لحاظ فلسفی در اندیشه‌ی فارابی و ابن سینا منجر به رد معاد جسمانی می‌شود، مبانی ایشان در زمینه هستی شناسی، نفس شناسی و معرفت شناسی است. این پژوهش بر حسب این مبانی، در سه بخش مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا به مبانی هستی شناسی فارابی و ابن‌سینا پرداخته‌ایم که شامل مراتب موجودات در عالم هستی، یعنی عالم مجردات و مادیات می‌باشد که در تلقی فارابی و ابن‌سینا از معاد جسمانی حائز اهمیت می‌باشد. سپس مبانی نفس شناسی و تأثیر آن را در نگرش به معاد جسمانی نشان داده-ایم. این مبانی از جمله تجرد نفس، مادی بودن قوه خیال و انواع نفوس و سرنوشت آن‌ها پس از مرگ است و در بخش آخر مبانی معرفت شناسی آن‌ها در زمینه ادراکات حسی و خیالی و رابطه عاقل با معقول و نفی اتحاد عاقل با معقول را مورد بحث و بررسی قرار داده و تأثیر آن را در رد معاد جسمانی نشان داده‌ایم.

معرفت شناسی از مهم ترین مباحث فلسفی که عمده ترین مسائل مطرح شده در آن، بحث تحلیل و امکان معرفت،صدق، توجیه، منابع و ابزار معرفت و شکاکیت می باشد که در این میان مبحث توجیه از اهمیت ویژه ای برخوردار است و شاید بتوان گفت که مهم ترین بحث مربوط به معرفت شناسی می باشد. در زمینه توجیه باورها، نظریه های زیادی مطرح شده است که دیدگاه مبناگروی از جمله مهم ترین آنها می باشد.

چکیده :عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان، برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد و برجسته ترین نظریه ی مشایی در مورد عقل فعال در فلسفه ی فارابی و ابن سینا به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد.عقل فعال کار کردی عالی و گستردهدر وجود شناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقه ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات مبدأ صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه، مرکبات و نفوس ( غیر فلکی ) وابسته به افاضه ی صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد.عقل فعال در حیطه معرفت شناسی مشایی نیز جایگاهی برجسته دارد. معرفت انسانی ( ادراک حصولی ) در تمام مراتب خود وابسته به افاضه ی صور کلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است.سهروردی در تبیین صدور کثرات مادی، نظریه عقول عرضیه را مطرح کرد. وی عقول عرضیه را سلسله ای از انوار مجرد قاهره می داند، که هریک رب النوع یک نوع مادی هستند. این عقول کلی اند؛ به این معنا که اصل افراد خویش بوده و همه کمالات مادون را واجد بوده و فیض آنها به مادون علی السویه است. آنها در عرض هم واقع شده اند، به این معنا که فاقد رابطه ی علی و معلولی اند.عقول عرضیه از جهت وجود شناسی و معرفت شناسی نقش بسزایی در فلسفه ی سهروردی دارند؛ بدین صورت که عالم محسوسات، معلول انوار عرضیه ی حاصل از اشراقات است.اجسام عنصری از جهت فقر هر نور عرضی صادر شده اند. مّثّل معلقه، موجوداتی بالاتر از عالم محسوسات و پایین تر از عالم معقول هستند که توسط انوار عرضیه حاصل از مشاهدات، ایجاد شده اند.کلید واژه : عقل فعال، عقول طولیه،وجودشناسی،معرفت شناسی.

ابن سینا، انسان را حقیقتی مشتمل بر نفس و بدن با ویژگی‌های چون تعقل می‌داند که به وی جایگاه ویژه‌ای در هستی بخشیده است و او را از سایر جانوران متمایز گردانیده است. انسان از سه نفس نباتی، حیوانی و انسانی برخوردار است. متمایزترین‌ ویژگى‌ انسان‌ «تصور معانى‌ کلّى‌ عقلى»‌ است‌ که‌ به‌ کامل‌ترین‌ نحو تجرید، از ماده‌ مجرد شده‌اند. برنامه درسی مبتنی بر آرای انسان‌شناسی ابن سینا جنبه‌ی اسلامی و عقلانی دارد. شناخت انسان و جایگاه او در خلقت، خودشناسی، خودآگاهی و کمال‌جویی از مسائل بنیادی برنامه درسی سینوی است. در این آموزش و پرورش حقایق اساسی در باب موضوعات یاد شده به فراگیرندگان ارائه می‌شود و آنان خود باید به حدی از شناخت و درک برسند که عاقل و آشنا به معرفت الهی شوند. از نگاه خواجه نصیر، انسان موجودی والاست که در عین دارا بودن نیروهای متنوع نباتی و حیوانی، از نیروهای مانند عقل، اراده، کمال‌طلبی، اخلاق‌گرایی، حکمت، صنعت و مانند آن برخوردار است. اجناس فضایل، حکمت و شجاعت و عفت و عدالت است که از سه قوه عقل یا نفس، غضب و شهوت منشأ می‌یابد. سعادت سه نوع است: سعادات نفسانی، سعادات بدنی و سعادات مدنی. در برنامه درسی بر پایه‌ی دیدگاه‌های انسان‌شناسی خواجه، هدف دست‌یابی به کمال و سعادت و قرب الهی با به کارگیری عقل و اراده است. فرایند یادگیری به خودشناسی و کمال‌طلبی مربوط می‌شود. دانش‌آموزان علوم لازم را می‌آموزند و با استفاده از علم و شوق به دست آمده به تفکر و خردورزی می‌پردازند و با اختیار و اراده‌ی خویش به سوی کمال حقیقی گام برمی‌دارند.

چکیده