جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش آشنایی با منابع اصیل اسلامی و آیات نورانی قرآن کریم ، روایات معصومین علیهم السلام و آراآ فقهای بزرگ امامیه و قوانین مدنی در ارتباط با حقوق مالک و مستاجر بوده است روش پژوهش فیش برداری و کتابخانه ای است طرح پژوهش : پایان نامه از چهار بخش تشکیل شده که هر بخش بر سه فصل تقسیم گردیده ، بخش اول عقد اجاره ، بخش دوم قواعد عمومی اجاره ، بخش سوم احکام اجاره و بخش چهارم مربوط به مسائل روز که در آن به موضوع سرقفلی اشاره شده است نتیجه کلی : رعایت این احکام و قوانین از طرفین (مالک و مستاجر) در اجتماع ، بستر مناسبی را برای اجرای عدالت فردی و اجتماعی و رفع ضمان در جامعه فراهم خواهد آورد.

هدف پژوهش بررسی کتب مختلف در زمینه قرآن ، تفسیر، روایت ، عهدین ، تواریخ و ادبیات در رابطه با اصحاب کهف است روش پژوهش : استفاده از کتابخانه ها و مراکز علمی و فرهنگی جهت تنظیم موضوعات مربوط درباره اصحاب کهف است نتیجه کلی : از کل داستان اصحاب کهف این حقیقت معلوم میشود که وضعیت خواب و بیداری و محل غار آنها و مدت زمانی که خوابیده اند لازم است که کاملا مکتوم و مجهول باشد. مردم همین اندازه باید بدانند که چنین واقعه ای در تاریخ اتفاق افتاده است و یک داستان حقی است برای عبرت بندگان و اثبات واقعی توحید و معاد، و هر انسانی باید خود را از حوادث روزگار و آفات عقل و ایمان در پناه خدا قرار دهد

موضوع تحقیق بررسی تطبیقی برهان وجودی آنسلم و برهان وجودی ملاصدرا می باشد.این تحقیق درصدد است تا با تقریر این دو برهان و بررسی آن دو، برتری و اتقان برهان صدرایی بر برهان آنسلمی را تبیین نماید.ضرورت ایجاب کننده ی پژوهش وجود تشکیک در براهین اثبات خدا که از ریشه های جهان بینی الحادی مدرنیته است، می باشدکه بررسی آنها واثبات برتری فلسفه اسلامی، می تواند پاسخگوی مناسبی در برابر آنها باشد . این مجموعه با بهره جستن از شیوه کتابخانه ای و فیش برداری و استفاده از منابعی همچون اسفار و شواهدالربوبیه ملاصدرا، پروسلوگیون آنسلم و وجود خدا در فلسفه غرب پل ادواردز و فلسفه دین نرمن گیسلر و ... گردآوری شده است . مطالب مورد بحث و بررسی در این تحقیق بطور خلاصه به صورت زیر قابل تبیین می باشد. لزوم دفع ضرر محتمل و جلب منفعتهای احتمالی، حس کنجکاوی و پاسخ گویی به ندای درونی فطرت مبتنی بر حقیقت جوئی و لزوم شکر منعم بیان کننده ضرورت برهان آوری بر اثبات خداهستند ؛ براهین خداشناسی به دو دسته عمده و جامع قابل تقسیم می باشند : دسته اوّل براهینی هستند که وجود واجب تعالی را از طریق مخلوقات و افعالش به اثبات می رسانند و دسته دوّم ادلّه ای هستند که بر وجود واجب تعالی از طریق غیر افعال و مخلوقاتش استدلال می کنند . برهان وجودی آنسلم و برهان صدیقین ملاصدرا جزء دسته دوّم محسوب می شوند . برهان وجودی یا ذاتی در قرن یازدهم میلادی توسط سنت آنسلم مطرح شد. او برهان خویش را این چنین تقریر کرد : همه کس حتی شخص سفیه تصوّر دارد از ذاتی که از آن بزرگتر ذاتی نباشد، چنین ذاتی البته وجود هم دارد زیرا که اگر وجود نداشته باشد ،بزرگترین ذاتی که به تصوّر آید که وجود داشته باشد، از او بزرگتر است و این تناقض است پس یقینا ذاتی هست که در حقیقت بزرگترین ذات باشد و او خداست . نخستین تقریر از برهان صدیقین توسط ابن سینا ارائه گردید که پس از او ملاصدرا برهان وی را فاقد خصوصیت برهان وجودی بیان کرد و تقریری تازه از آن را بیان کرد که به این شرح می باشد : وجود اصیل است و مراتب تشکیکی دارد و بین مراتب آن رابطه علیت و معلولیت قرار دارد و بالاترین مرتبه وجود، همان مرتبه ای است که متعلق به غیر نمی باشد، پس در میان موجودات کثیر یک موجود هست که متعلق به غیر نیست و واجب الوجود است . آنچه که ملاحظه می شود این است که در هر دو برهان سعی شده تا با تکیه بر کوتاهترین مبادی و بهره جستن از قضایای بدیهی اوّلی و مقدمات عقلی، برهانی بدیهی الانتاج ارائه شود که بدان نه تنها وجود خداوند بلکه تمامی صفات او نیز قابل اثبات می باشد. هر چند که هر دو برهان وجوه مشترکی دارند ولی تفاوتهای اساسی بین آنها وجود دارد که بیان کننده برتری برهان صدیقین بر برهان وجودی آنسلم می باشد . مهمترین این تفاوتها عبارتند از : 1- ضرورت اثبات شده در برهان وجودی، ضرورت ذاتیه است یعنی مادامی که ذات موضوع در ذهن باشد حکم به ضرورت وجود او می کنیم ولی ضرورت در برهان صدیقین، ضرورت ازلیه است که حتی از فرض عدم موضوع باز وجود آن لازم می آید. 2- ضرورت در برهان وجودی به حمل اوّلی است پس به حمل شایع خدا ممکن الوجود است ولی در برهان صدیقین به حمل شایع است .3- برهان آنسلم به خاطر تکیه بر ذهن از ارزش معرفت شناسی برخوردار نمی باشد. کلید واژه : آنسلم قدیس، برهان صدیقین، برهان وجودی، خدا، شناخت شناسی،ملاصدرا موضوع تحقیق بررسی تطبیقی برهان وجودی آنسلم و برهان وجودی ملاصدرا می باشد.این تحقیق درصدد است تا با تقریر این دو برهان و بررسی آن دو، برتری و اتقان برهان صدرایی بر برهان آنسلمی را تبیین نماید.ضرورت ایجاب کننده ی پژوهش وجود تشکیک در براهین اثبات خدا که از ریشه های جهان بینی الحادی مدرنیته است، می باشدکه بررسی آنها واثبات برتری فلسفه اسلامی، می تواند پاسخگوی مناسبی در برابر آنها باشد . این مجموعه با بهره جستن از شیوه کتابخانه ای و فیش برداری و استفاده از منابعی همچون اسفار و شواهدالربوبیه ملاصدرا، پروسلوگیون آنسلم و وجود خدا در فلسفه غرب پل ادواردز و فلسفه دین نرمن گیسلر و ... گردآوری شده است . مطالب مورد بحث و بررسی در این تحقیق بطور خلاصه به صورت زیر قابل تبیین می باشد. لزوم دفع ضرر محتمل و جلب منفعتهای احتمالی، حس کنجکاوی و پاسخ گویی به ندای درونی فطرت مبتنی بر حقیقت جوئی و لزوم شکر منعم بیان کننده ضرورت برهان آوری بر اثبات خداهستند ؛ براهین خداشناسی به دو دسته عمده و جامع قابل تقسیم می باشند : دسته اوّل براهینی هستند که وجود واجب تعالی را از طریق مخلوقات و افعالش به اثبات می رسانند و دسته دوّم ادلّه ای هستند که بر وجود واجب تعالی از طریق غیر افعال و مخلوقاتش استدلال می کنند . برهان وجودی آنسلم و برهان صدیقین ملاصدرا جزء دسته دوّم محسوب می شوند . برهان وجودی یا ذاتی در قرن یازدهم میلادی توسط سنت آنسلم مطرح شد. او برهان خویش را این چنین تقریر کرد : همه کس حتی شخص سفیه تصوّر دارد از ذاتی که از آن بزرگتر ذاتی نباشد، چنین ذاتی البته وجود هم دارد زیرا که اگر وجود نداشته باشد ،بزرگترین ذاتی که به تصوّر آید که وجود داشته باشد، از او بزرگتر است و این تناقض است پس یقینا ذاتی هست که در حقیقت بزرگترین ذات باشد و او خداست . نخستین تقریر از برهان صدیقین توسط ابن سینا ارائه گردید که پس از او ملاصدرا برهان وی را فاقد خصوصیت برهان وجودی بیان کرد و تقریری تازه از آن را بیان کرد که به این شرح می باشد : وجود اصیل است و مراتب تشکیکی دارد و بین مراتب آن رابطه علیت و معلولیت قرار دارد و بالاترین مرتبه وجود، همان مرتبه ای است که متعلق به غیر نمی باشد، پس در میان موجودات کثیر یک موجود هست که متعلق به غیر نیست و واجب الوجود است . آنچه که ملاحظه می شود این است که در هر دو برهان سعی شده تا با تکیه بر کوتاهترین مبادی و بهره جستن از قضایای بدیهی اوّلی و مقدمات عقلی، برهانی بدیهی الانتاج ارائه شود که بدان نه تنها وجود خداوند بلکه تمامی صفات او نیز قابل اثبات می باشد. هر چند که هر دو برهان وجوه مشترکی دارند ولی تفاوتهای اساسی بین آنها وجود دارد که بیان کننده برتری برهان صدیقین بر برهان وجودی آنسلم می باشد . مهمترین این تفاوتها عبارتند از : 1- ضرورت اثبات شده در برهان وجودی، ضرورت ذاتیه است یعنی مادامی که ذات موضوع در ذهن باشد حکم به ضرورت وجود او می کنیم ولی ضرورت در برهان صدیقین، ضرورت ازلیه است که حتی از فرض عدم موضوع باز وجود آن لازم می آید. 2- ضرورت در برهان وجودی به حمل اوّلی است پس به حمل شایع خدا ممکن الوجود است ولی در برهان صدیقین به حمل شایع است .3- برهان آنسلم به خاطر تکیه بر ذهن از ارزش معرفت شناسی برخوردار نمی باشد. کلید واژه : آنسلم قدیس، برهان صدیقین، برهان وجودی، خدا، شناخت شناسی،ملاصدرا

دیوید هیوم فیلسوف اسکاتلندی قرن 18 میلادی بنیانگذار مکتب تجربه گرایی است. با اندکی تحقیق در زندگی، افکار کلی و آثار وی می توان به راحتی دریافت که هیوم تنها ملاک صحت و سقم هر گزاره علمی و حتی فلسفی را تجربه پذیر بودن آن می دند و به همین دلیل به نظر می رسد که علم نزد هیوم، به علوم حسی و تجربی محدود شده و علوم عقلی را در بر نمی گیرد. این طرز تفکر هیوم، همه اعتقادات علمی و فلسفی او را تحت تأثیر قرارداده و از آن جمله می توان به فلسفه دین هیوم اشاره کرد. البته به دلیل همین تجربه گرایی و شکاکیت هیوم، نمی توان او را فیلسوف دین دانست و از نظریاتی که در باب مسائل مختلف فلسفه دین ابراز کرده است، می توان چنین نتیجه گرفت که او درباره ثبوت این مسائل هیچ گونه مشکلی نداشته بلکه اثبات عقلانی آنها را زیر سؤال برده و معتقد است که عقل و فلسفه توانایی هیچ گونه دخالتی را در این باب ندارند. به همین دلیل اشکالاتی که هیوم در باب مسائل مختلف فلسفه دین طرح کرده و هنوز هم همه فلاسفه دین درگیر پاسخ گویی به آنها هستند، به صورت نکات قابل تأملی در فلسفه دین درآمد. موضوع این پایان نامه بررسی برخی مسائل فلسفه دین هیوم است که در آن ابتدا برای آشنایی با تفکرات هیوم و علت این نوع تلقی او از مسائل مختلف فلسفه دین، به طور خلاصه به بررسی عقاید کلی او در علم و فلسفه پرداخته شده و پس از آن فلسفه دین هیوم به طور عام و سه مسأله اساسی «اثبات وجود خدا»، «مسأله شر» و «معجزه» را به طور خاص مورد بررسی قرار گرفته و انتقادات وارده به آراء هیوم از سوی فلاسفه اسلامی و یا حتی برخی از فلاسفه غربی بیان شده و اگر در مورد این انتقادات هم اشکالاتی وجود داشته، مورد بررسی قرار گرفته اند

چکیده حکیم ابو معین ناصرخسرو قبادیانی ملقب و متخلص به حجت ، یکی از داعیان اسماعیلی است که پس از گرایش به این مذهب به عنوان حجت جزیره خراسان به دعوت مردم به مذهب اسماعیلی و بیعت گرفتن از آن ها با خلفای فاطمی مصر مأمور شد . وی در فلسفه و حکمت شهرت بسیاری یافت و در جهت پیشبرد اهداف و مقاصد فاطمیان به نگارش دیدگاه های فلسفی و کلامی اسماعیلیه پرداخت . در این رساله سعی بر آن است تا محورهای جهان بینی ناصرخسرو مورد تبیین قرار گیرد . محورهای اصلی جهان بینی او خدا ، انسان و جهان است و به دنبال آن مباحث مربوط به نبوت ، امامت و معاد مطرح می گردد . در اندیشه او خداوند برتر از کلیه صفات مخلوقات ، اعم از ثبوتیه و سلبیه ، بوده و برتر از حدود فهم و درک بشری است . به همین دلیل برای آن که در امر آفرینش مشکل صدور کثیر از واحد پیش نیاید معتقد است که از فرمان و امر خدا عقل کل پدید آمد . سپس نفس کل توسط عقل از کلمه امر باری وجود یافت و از نفس کلی و به تأیید عقل ، طبیعت کل ، هیولا ، امهات و اجرام سماوی و موالید پدید آمد . صدور عقل کل از فرمان باری به طریق ابداع و صدور سایر موجودات که توسط عقل و نفس از امر به وجود آمده اند به طریق انبعاث است . لذا سرآغاز آفرینش در اندیشه او ابداع ، خلق لا من شیء ، است . مجموعه عالم در اندیشه او ابداعی است ؛ یعنی خداوند عالم را به یک کلمه و به صورت بالقوه در عقل کل آفرید و هر یک از این صور بالقوه به تدریج به فعلیت می رسند. در اندیشه او حق تبارک و تعالی صرفاً امر می کند و جهان به امر او موجود می شود . وی علاوه بر باری تعالی ، مبادی دیگری نیز برای جهان قائل است و آن عقل کل و نفس کل است که به منزله کارکنان حق تعالی هستند . عقل کل ، مبدَع نخست و علت العلل بوده و موصوف به صفات است . در واقع ناصرخسرو کلیه صفات را برای عقل کل اثبات می کند . نفس کل نیز در مرتبه پایین تر از عقل کل ، صانع عالم جسم است . غرض صانع از آفرینش عالم ، پدید آمدن انسانی است که همه افاضات عقل کل را به تمامی بپذیرد و بر تمامی خلق مسلط شود و وقتی چنین شخصی پدید آمد بساط عالم برچیده شده و قیامت برپا می شود و هر انسانی بر حسب اعمال خود ، مستحق ثواب یا عقاب می شود . البته این ثواب و عقاب در اندیشه او علمی است نه حسی ؛ زیرا در اندیشه او بازگشت نفس در قیامت به بدن دنیوی مستلزم تناسخ است .در نتیجه او منکر معاد جسمانی است و به همین دلیل متعلق ثواب و عقاب در اندیشه او نفس است . عقل جزئیه انسانی در اندیشه او پیامبر بالقوه (پیامبر درون) است که به یاری پیامبر بالفعل ، که وی از آن به ناطق تعبیر می کند ، به فعلیت می رسد . ناطق در هر عصری به تشریح و حفظ ظاهر شریعت می پردازد و وصی او به تأویل ظاهر شریعت می پردازد و امام پس از ناطق و وصی ، حافظ ظاهر و باطن شریعت است و به همین دلیل است که مرتبه امام در اندیشه او برتر از ناطق و وصی است .

هدف پژوهشگر: بررسی فضائل و رذائل اخلاقی با نگاه به سوره های «الحجرات و الشعرا» تا با شناخت بیشتر بر آنچه برای انسان مفید با مضر است به سوی کمال مطلوب گام برداشته و در بابا فضائل اخلاقی و رذائل خلاق در خور این رساله مقدمه ای را بیان نمایم تا غریزه حب فضلیت روانسان بیدار شود و او را به جواب حضرت حق نزدیک سازد و همچنین آنچه را مایه بدبختی و گرفتاری اوست بشناسد تا پیوست شیطان را رها ساخته و پیروان وسوسه های از نگردد روش نمونه گیری : فیش برداری مطالب به طریق کتابخانه ای و طبقه بندی و تنظیم و تدوین مطالب روش پژوهش : مراجعه مستقیم به کتب و مقالات از جمله قرآن ، نهج البلاغه و کتب و تفاسیر و احادیث ابزار اندازه گیری : قرآن - نهج البلاغه ، تفاسیر، کتب احادیث و کتب دیگر که مناسب با موضوع داشته است طرح پژوهش : استفاده از قرآن بعنوان اصلی ترین منبع و در کنار آن نهج البلاغه ، شناسایی و استخراج نظریات علماء از بعضی تفاسیر مولف شیعه و سنی و استفاده از بیانات ائمه معصومین (ع ) از کتب حدیث مختلف و همچنین استفاده از کتاب های دیگر پس از بررسی درباره آنها و جمع آوری مطالب مهم آنها با توجه به موضوعات موجود در رساله نتیجه کلی : آنچه می شود به صورت اختصار بعنوان نتیجه کلی از موضوعات و مطالب این رساله بیان نمود. این است که انسان پس از شناخت فضائل و رذائل اخلاقی آنچه را موجب سعادت و رسیدن به مقام کمال وق رب حق است شناخته و انگیزه انجام اعمال نیک در او بوجود بیاید به سوی سعادت و رستگاری گام بردارد و در نتیجه به مقام والای انسانیت نائل گردد و همچنین آنچه را باعث فقر و بدبختی و گرفتاری و رنج و عذاب است خواهد شناخت تا نفس از از آن بترسد و قلبش به چلش در آید و از سوآ عاقبت و رسوائی بهراسد و پیرامن گناه و نافرمانی نگردد فضائل گوئی دمی است عیوی که در کالبدهای بیروح و میه ی شود تا آنان زرا زنده کند و به وجود آورد و مقدمه ای باشد تا غریزه حب فضیلت را در آنها بیدار کند و رذائل مایه بدبختی انسان است که او را به جه هلاکت می کشاند و باعث سوآ عاقبت و رسوائی او می گردد پس اگر چه این کتاب حجمش اندک است امام می تواند مقدمه ای باشد برای اینکه انسان با کوش و تلاش خویش خود را به مقام والای انسانیت و درجات رفیع قرب حق برسان و از خواب غفلت بیدار گشته و خود را از مرتبه پست حیوانیت و از چنگال اهریمن گناه نجات دهد.«والعاقبة للمتقین».

مسألة ادراک و چگونگی حصول ادراکات از موضوعات مهم فلسفی و کلامی است که از دیر زمان توجه خاص فلاسفه و اندیشمندان را به خود جلب کرده و عرصة تلاش های فکری و تأملات عقلانی آنها بوده است. موضوع این رساله در مورد بررسی ادراک و اقسام آن از دیدگاه مکتب مشاء و اشراق بوده که در سه بخش کلیات، نفس و قوای نفسانی و بررسی ادراک از دیدگاه دومکتب تدوین شده است که هر کدام از آن شامل فصل های متعددی است. در بخش نخست،، ابتدا واژه ادراک را بررسی کرده و سپس به اصطلاحات مشابه و مقابل آن پرداخته شده است. همچنین دو مکتب مشاء و اشراق معرفی شده است. باتوجه به اینکه ماهیت علم و ادراک بدون فهم نفس وقوای آن روشن نمی گردد لذا بخش دوم به مسألة نفس و قوای مدرکه اختصاص داده شده است. وبخش نهایی که مهم ترین و اصلی ترین قسمت رساله است به دیدگاههای دو مکتب مشاء و اشراق در مورد ادراک و اقسام آن پرداخته شده و همچنین به ادراکات دیگری از قبیل وحی، الهام و...اشاره شده است../

دنیای امروز شاهد وجود ادیان متعدد و متنوعی است، ادیانی که هر یک همراه با ادعای حقانیت، خود را یگانه راه نجات و سعادت بشر می داند. در برابر توجیه و تبیین فلسفی این واقعیت، سه دیدگاه عمده مطرح می شود: ‎1- انحصارگرایی : که حق و نجات را منحصر در یک دین خاص می داند و خارج از آن دین، برای پیروان سایر ادیان، هیچ نجاتی متصور نیست. ‎2-شمول گرایی : بر این عقیده است که حقیقت نهایی و مطلق، تنها در یک دین وجود دارد، اما از طریق سایر جریانهای دینی نیز به نحوی می توان به نجات دست یافت و آنها نیز، بهره ای از حقیقت دارند. ‎3-کثرت گرایی : در این دیدگاه همه سنتهای دینی، راههایی یکسان و مساوی به سوی نجات می باشند و همه ادیان از اعتبار و ارزش یکسانی برخوردار هستند. دراین رساله برآنست که دلیل ارائه شده بر کثرت گرایی دینی مورد ارزیابی قرار گیرد

چکیده (فارسی): فلسفه به هر جا که پا می گذارد چالش های فکری عمیقی را ایجاد می کند و عده ای را به تکاپو برای یافتن خرسندی خاطر وا می دارد. اخلاق و دین نیز از این امر مستثنی نبوده اند. این چالش با افلاطون شروع می شود. وی در رساله اثیفرون برای یافتن علت و منشأ نیکی اعمال و کارها می پرسد که : «آیا آنچه خوب است چون خوب است محبوب خدایان است یا چون خدایان آنرا دوست داشته اند خوب است؟». از آن پس دین باوران برای نجات قدرت مطلق خداوند، خداوند و اراده او را ملاک خوبی قرار می دهند و متفکران اخلاقی درصدد حفظ آزادی و ارزش های بنیادی انسان اخلاقی و نجات حکمت و عدالت خداوند برآمده اند و لذا اصول عینی و کلی اخلاق را، فی نفسه، ملاک و معیار قرار داده اند. کانت نیز از فیلسوفانی است که به این پرداخته است. وی اخلاق را مقدم از دین می داند و معتقد است اصول رفتار درست بدون مراجعه به دین، درخود انسان قابل کشف است. و در جستجوی «اصل اعلای اخلاق»، به عنوان ملاک تشخیص خوبی اعمال، مفهوم «خواست خوب» را کنکاش می کند و در آن به مفهوم «تکلیف» و در آن به مفهوم «قانون» که عقل عملی ناب به اراده معطوف به آن فرمان می دهد، و «احساس احترام» نسبت به همان قانون توسط اراده عقلانی و لذا «الزام» به اطاعت و پیروی از چنین قانونی می رسد. وی قانون اخلاق را تألیفی پیشینی می داند و پنج صورت بندی برای آن ذکر می کند که بهترین صورت بندی، صورت بندی خودمختاری اراده می باشد که در آن مطیعِ قانون اخلاق، به جهت تبعیت خود از این قانون، واضع آن نیز شمرده می شود و بدین ترتیب اصل آزادی نیز، که از اصول عقل عملی است اثبات می شود. اما کانت برای تحقق خیر اعلی و برای اینکه اخلاق بدون پشتوانه مقتدر نباشد، که اگر کسی خلاف آن عمل کرد یا طبق آن، جزای عمل خود را ببیند، متوسل به فرض وجود خداوند می شود و اینجا دین لازم می آید تا به عنوان نتیجه اخلاق، ضامن اعتبار آن نیز باشد. دین در نظر کانت یا وحیانی است، که نسبت به انسان امری خارجی است، و اشکال مختلفی در تاریخ دارد و یا طبیعی است که امری درونی و عملی است و یکی بیشتر نیست و ادیان تاریخی باید به آن تحویل برده شوند. دین طبیعی قاعده اخلاق نیست بلکه نتیجه آن است. «دین وحیانی» به عنوان دین فوق طبیعی برای بهره مندی بشر از لطف الهی، به جهت نقص بشر، ضروری است و مکمل «دین طبیعی» است که یکسره به تلاش خود انسان بستگی دارد و فضیلت تنها در دین طبیعی قابل دسترسی است که همان نتیجه اخلاق است. بنابراین دین طبیعی به عنوان نتیجه ضروری اخلاق و دین وحیانی به عنوان دین فوق طبیعی و جلب کننده رحمت الهی برای دستگیری از بشر محدود و ضعیف مکمل همدیگرند اما رو آوردن فقط به دین وحیانی به عنوان دین جلب رحمت از طریق عبادت و پرستش و عموما مراسم عبادی منهای دین طبیعی یک اغوای دینی است و بدون دین طبیعی انسان به کمال شایستگی ها نمی رسد و در جهت انسانیت بهتر از پیش نمی شود لذا اساس انسانیت یکسره به دین طبیعی به عنوان تلاش درونی برای کسب فضیلت های اخلاقی و امید به سعادت به خاطر ایمان به خدایی که حافظ اخلاف و ضامن سعادت ماست بستگی دارد. پس اخلا ق مقدم بر دین است.