جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله کتب برجسته عرفانی است که در دوره اوج و اعتلای تدوین این دسته از آثار (سده ششم هجری) پدید آمده است. زبان نویسنده در این اثر، زبانی، بالیده بر بستر بلاغت خاص صوفیه است که شگردهای قاعده کاه و قاعده افزای زبانی، سبب برجستگی و تشخص آن در دو محور همنشینی و جانشینی شده است. عوامل قاعده افزای زبانی که پژوهش حاضر به بررسی آن اختصاص یافته است، از مهم ترین عوامل برجسته ساز زبان عبهرالعاشقین در محور همنشینی به شمار می‏رود؛ عواملی که سبب ایجاد توازن در لایه های مختلف زبان آن شده است. از میان این انواع، آنچه بیش از همه مورد توجه نویسنده واقع شده است، توازن حاصل از تکرار واژگانی، به ویژه تکرار ناقص آن است. آنچه در این اثر، نمودار بسامد کاربرد این شگرد برجسته ساز زبانی (تکرار واژگانی) را اوج و فرود می دهد، گونه‏ای همسان پنداری ناخودآگاه در زبان روزبهان است که متاثر از حالات خاص عرفانی و لحظه های فراوان کشف و شهود وی است؛ بدین مفهوم که توازن موجود در عبهرالعاشقین، محصول کاربرد آن دسته از تکرارهایی است که بر مبنای تشابه آوایی پدید آمده اند. این همسان پنداری ناخودآگاه نه تنها در محور همنشینی زبان عبهرالعاشقین نمود یافته است بلکه در محور جانشینی نیز کاربرد انواع تشبیه را نسبت به استعاره، بسامد برجسته ای بخشیده است.

در بررسی ساختار معرفتی و زبانی شطح، رویکردهای متفاوتی وجود دارد. برخی از این رویکردها، عموما شطح را ناشی از وجود پارادوکس در سطح گزاره- اعم از پارادوکس وصفی و اسنادی- می دانند. برخی دیگر سعی در رفع تناقض و تقلیل شطح به گزاره های حقیقی دارند. بعضی هم با بررسی احوال عارفانه و معرفت شهودی سعی می کنند بین این شکل خاص بیانی و اشکال ویژه تجارب عارفانه پیوند ایجاد کنند.همه این رویکردها، ضمن روشن ساختن برخی از خصیصه های زبان عرفانی، به طور عام، و شطح، به طور خاص، سعی در تحلیل و تاویل شطحیات دارند. با وجود این، به نظر می رسد یکی از شاخص های اصلی و بنیادین شطح؛ یعنی تفکیک وجودشناختی و معرفت شناختی در همه نگرش های رایج، مغفول مانده است. این مقاله به بررسی شاخص های تفکیک وجودشناختی و معرفت شناختی و اهمیت آن در پیدایی و تاویل شطح می پردازد.