جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خشونت و افراطی گری در زمانه ی کنونی ما به شکلی فزاینده در حال گسترش است و چنانچه شاهد هستیم اقدامات نظامی و تدابیر امنیتی حکومت ها و سیستم های حاکم بر جهان تحت هر ایدیولوژی و تفکری تا حال بر کاهش خشونت و برقراری صلح اثری نداشته و حتی واکنشی معکوس داشته است، به نظر شما چگونه می توان به درکی صحیح از شرایط حاضر دست یافت و اینکه اساساً صلح در چه ابعاد و مختصاتی قابل بررسی است؟

امروزه از شکلگیری و ظهور پدیده و هویتهای ملی قرار دارد. برخی از صاحبنظران معتقدند این فرهنگ جهانی رفتهرفته فرهنگهای ملی مستقل را در خود جذب و هضم خواهد کرد. آیا حضرتعالی به وجود یک فرهنگ جهانی باورمند هستید و است یا آنگونه که برخی از منتقدان جهانیشدن میگویند، عملاً » جهانی « به نظر شما آیا این فرهنگ واقعاً است که آمرانه میخواهد خود را بر سایر فرهنگها تحمیل کند؟ » فرهنگ غربی و آمریکایی « همان برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید منظور خود را از سه مفهوم محلی ) local (، جهانی ) global ( و جهانشمول ( universal تفاوت بنیادینی » جهانشمول « و » جهانی « ( روشن کنیم. معمولاً در ادبیات رایج علوم انسانی بین مفهوم قائل نمیشوند و از این حیث میگویند امروزه معیارهایی جهانی مثل اقتصاد سرمایهداری یا نظام پولی شکل گرفته است که کسی نمیتواند از آنها عدول کند. چنین برداشتی به یک معنا درست و به یک معنا نادرست است. باید توجه داشت که اتفاقی در تاریخ تمدن مسیحیتِ کاتولیکِ غرب رخ داده که بر چهار محورِ انقلاب علمی، نهضت اصلاح دینی، انقلاب سیاسی )گذار از قدرت به مثابه موهبت الهی به قدرت به مثابه اراده ملی( و انقلاب صنعتی استوار بوده است…

شاید مقایسهای بین دو واحد سیاسی ایران و سوئد که ممکن است در نگاه اول هیچ ربطی به هم نداشته باشند، در رسیدن به پاسخ، به ما کمک کند. سوئد در سالهای 1890 تا 1913 دچار یک قحطی بزرگ میشود و بسیاری از سوئدیهایی که امروز در آمریکا و انگلیس زندگی میکنند در زمان همین قحطی، دست به مهاجرت قطعی زدهاند. جامعه ایران هم در همان سالها تجارب مشابهی دارد. اما یک تفاوت وجود دارد؛ با اینکه سوئد در سالهای زیادی مهاجرفرست بوده، از سال 1950 تا امروز، دولت و حاکمیت این کشور، سیاستهای توسعه را به شکلی بسیار متعهدانه دنبال کردهاند؛ درحالیکه در ایران، سیاس تهای توسعه شکست خورده و بعد از جنگ، ما نسبت به مفهوم توسعه و این ایده که ایران باید توسعه کامل پیدا کند یا نه، دچار سردرگمیهای بیشماری شدهایم. و همین باعث میشود که سوژه ایرانی به این نتیجه برسد که عاملیتی ندارد و هیچ چشماندازی برای توسعه کشور پیش رویش گسترده نیست. ایجاد اشتغال، توسعه فضاهای زیستی انسان ایرانی و… تحتتأثیر سیاستهای غیرتوسعهای، مختل شده است؛ پس لاجرم مهاجرت را به ماندن در این وضعیت ترجیح میدهد.

یک ایده آکادمیک مبتنی بر تحقیقات میدانی و درک عمیق از مفهوم ادیان جهانی باشد، ماحصل یک استراتژی نومحافظ هکارانه سیاسی بود که اتفاقا ب هجای اینکه بیاید یک حقیقتی را ترسیم کند داشت یک نقشه راهی را تزریق م یکرد که برای اینکه آمریکا بعد از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد بتواند نظام سیاسی و سلطه خودش را در جهان بدون شوروی و بلوک شرق تحمیل کند نیاز به یک تغییر استراتژی و نیاز به یک تغییر بازی دارد تا بتواند بازیگران نوظهور را مرعوب و سازوکارهای خودش را نهادینه کند. چون این نظام سیستم جهانی بعد از پایان جنگ جهانی دوم شکل گرفت و بسیاری از کسانی که بعد از جنگ جهانی دوم برای خودشان ب هعنوان بازیگران سیاسی اصلی حقوقی قائل شدند زاییده وقایع پس از جنگ جهانی دوم بودند. آمریکا بعد از فروپاشی شوروی و نابودی بلوک شرق دنبال یک نظام ت کبعدی رفت. اتفاقا قبل از اینکه ما نظریه هانتیگتون را ب هعنوان یک مطالعه تطبیقی تمدنی آ نگونه که توی نبی یا شریعتی آورد هاند، ببینیم باید یک مانیفست سیاسی نومحافظ هکار تلقی کنیم. وقتی ای نگونه در نظر گرفتیم نوع برخورد ما با این ایده ب هگونه دیگری خواهد بود.

ایکنا: اشاره کردید که در جهان ایرانی فلسفه در خدمت شریعت بوده است و به جای این که دین عقلانی شود و صورت بندی عقلانی پیدا کند، این فلسفه است که یک صورت بندی دینی پیدا کرده، با این وصف آیا می‌توان گفت این وضعیت نیز در راستای همان نگاه قشری است، و اگر اینچنین راه علاج آن چیست؟ قشری مفهوم جامعه‌شناختی دارد و رویکردی که در جامعه شکل گرفته است، اما اگر بخواهیم بحث عقلی داشته باشیم، باید بگوییم واقع امر این است که قسمت‌بندی که فارابی از زبان استعاری و برهانی انجام می‌دهد و بین برهان و استعاره تمایز قائل می‌شود و فیلسوف را بالاتر از نبی قرار می‌دهد، این در فرهنگ و تمدن اسلامی جا باز نکرد. این را می‌توانید به دولت‌هایی که آمدند نسبت دهید و اساسا بسیاری از حکومت‌هایی که قبل از صفوی تا دورانی فاطمی‌ها شکل گرفت‌ را نگاه کنید که تا برامدن صفویان بسیاری از امپراطوری‌ها ذیل نگاه اهل سنت بود و بسیاری از فرمانروایان و حاکمان، خودشان را ذیل این نگاه بودند و با نگاه فقهی شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی کار می‌کردند و یکی از قشری‌ترین تفکر فقهی، نوع نگاه حنبلی بود. البته در ایران نتوانست به صورت گسترده خودش را نشان دهد، اما در بسیاری از مناطق جهان اسلام مخصوصا در خاور میانه عربی جایگاه ویژه‌ای داشت و در جهان عثمانی هم نوع نگاهشان این گونه بود، همچنین یک مقدار در آنجا حنفی‌ها به قیاس معتقد بودند اما واقع امر این است که نوع نگاه فلسفی هیچ گاه در صدر سیاست‌گذاری‌ها و در عرصه سیاست ما قرار نگرفته است، در دوران صفویه شکوفایی نگاه فلسفی را شاهد هستیم که این دوران نیز مدت کوتاهی دارد و مجددا فلاسفه به دلیل سیطره متصوفه و فقها در اقلیت قرار می‌گیرند و این نوع تفکر موتور محرکی را شکل می‌دهد. بسیاری از افراد می‌گویند مشعل جریان فلسفی در ایران خاموش نشد که به یک اعتبار درست است، اما در واقع این یک شمعی بود که نتوانست جهان را شکل بدهد و مانند خورشید تابان بدرخشد. یک نکته قابل تامل این است که ورود نوعی از اسلام عربی در دوران صفویه که بسیاری از علمای طراز اول از جبل عامل و از عراق می‌آیند و تا امروز هم این تفاوت را می‌بینیم و آن این که این نوع نگاه یک تاثیر ظاهر گرایانه شدیدی روی فهم ما از دین گذاشته است. امروز هم بین حوزه قم و حوزه نجف ممکن است نجف در امر سیاسی و در مورد ورود دین به سیاست نظر مساعدی نداشته باشد و دموکرات‌تر از قم باشد، اما در بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی بسیار محافظه‌کار هستند و این نوع نگاه از زمان صفوی غلبه پیدا کرد و نوع نگاه فیلسوفان نتوانست در جهان ایرانی رشد کند. اما در مقایسه با جبل عامل یا لبنان امروز، از یک منظر لبنان امروز از علمای نجف و قم پیشروتر هستند، چون در حوزه تکثر دینی به دلیل جغرافیای لبنان امروز نسبت به بسیاری از مسائل گشوده‌تر برخورد می‌کنند اما در روزگار صفویه در منطقه شامات و لبنان کنونی، اینها چون تحت سیطره عثمانی‌ها بودند یک نوع نگاه اقلیتی به وجود آمد. وقتی در اقلیت باشید نوع نگاهتان از دین و دیگری متفاوت است، نسبت به زمانی که در اکثریت باشید، آن تنوع نگاه وارد دستگاه فکری ایرانی‌ها شد و از منظر عقلانی تاثیرات منفی را به جا گذاشت و فکر می‌کنم باید از منظر تایرخی هم این مسئله را مورد مطالعه قرار داد. از یک منظر می‌گویند علامه مجلسی خدمت بزرگی کرد و احادیث را تدوین کرد، اما از یک طرف هم باعث شد که فهم ما از دین، حدیث‌محور و ظاهرگرایانه شود، به جای این که کل مفهوم دین را در نوع نگاه فارابی‌اش ببینیم و از آن منظر مدینه و شهر دینی و مدرن را پایه‌ریزی کنیم آمدیم با یک نوع نگاه حدیث‌محورانه با مفهوم دین برخورد کردیم و تاثیرات شدیدی بر تمدن و زیست جهان ایرانی گذاشت. ایکنا: بپردازیم به فلسفه غرب و مدرنیته‌ای که امروز شاهد هستیم، بفرمایید که بین این پیشرفت‌ها در زمینه تکنولوژی و … فلسفه چه نسبتی برقرار است و آیا فلسفه می‌تواند عهده‌دار به وجود آمدن تغییرات و پیشرفت‌هایی از این دست باشد؟ ببینید یک واقعیتی وجود دارد و آن این که بعد از دوره رنسانس و بعد از برآمدن انقلاب علمی و بعد آهسته آهسته عصر روشنگری و انقلاب فرانسه و بعد ورود اروپا و تحول و تغییر و دگرگونی زیست جهان انسان از عصر کشاورزی به تکنولوزی، اینها همگی به صورت یک مجموعه‌ای، ریشه‌هایش شاید به عنوان مثال در قرن دهم و یازدهم میلادی بوده است….

ایکنا: ضمن تشکر از این که دعوت ما را پذیرفتید در ابتدا تعریفی از فلسفه ارائه کنید و بفرمایید که فلاسفه به دنبال چه چیزهایی هستند و غایت فلسفه در چیست؟ در مورد اینکه فلسفه چیست، بحث‌های زیادی صورت گرفته است، به صورت ساده اگر بخواهیم آغاز کنیم باید بگوییم که خود واژه فلسفه واجد برخی از آن رگه‌هایی است که در تفکر فلسفی وجود دارد و می‌توانیم برای تعریف فلسفه از طریق همان واژه‌شناسی به نتیجه برسیم؛ به این معنا که فلسفه از دو واژه فیلوسوفیا تشکیل شده، فیلو یعنی کسی که عاشق و دوست‌دار است و به دنبال سوفیا یعنی دانایی است. یعنی کسی که دوست‌دار دانایی است و تلاش می‌کند توسط عقلش جهان را به تصویر بکشد و مفهوم‌سازی کند و به حقایق و حقیقت اصلی که بنیان‌های اصلی حیات و عالم را تشکیل می‌دهد دست پیدا کند. اما این که فلسفه در طول تاریخ از کجا و چگونه شروع شده و آیا به عنوان مثال تنها شیوه تفکر و اندیشیدن، فلسفه است یا خیر، بحث‌های زیادی پیرامون آن صورت گرفته است؛ اگر بخواهیم از مفهوم فلسفه شروع کنیم، در مورد همین واژه فیلوسوفیا اشاره می‌کنند که ابتدا این فرم از اندیشیدن از یونان و آرام آرام و حدودا ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح آغاز شده و به افرادی مانند سقراط، افلاطون و ارسطو و بعد به نقاط مختلف جهان رسیده است، من جمله در ایران نیز این شیوه از تفکر اشاعه یافته که معمولا از آن با عنوان خرد هلنی یاد می‌کنند. برخی هم معتقدند این شیوه از تفکر که به آن فلسفه می‌گوییم، ریشه‌های آن در شرق بوده و برخی می‌گویند از ایران و مصر امروزی آغاز شده و عده‌ای هم معتقدند که یک پیوندی بین تفکری که به آن تفکر وحیانی و عقلانی می‌گویند به وجود آمده و این دو امتزاجی پیدا کرده و بر این باورند که فرضا افلاطون از نزد خودش شروع کرده باشد و افلاطون شده باشد. افلاطون به عنوان مثال به شرق یا به منطقه فلسطین امروزی آمده و برخی می‌گویند به ایران آمده و تحت تاثیر تفکر زرتشت بوده و بحث‌های زیادی وجود دارد که چگونه این تفکر شکل گرفته است، اما اگر نخواهیم خیلی این مسئله را شرقی و غربی کرده و به یک مکان وصل کنیم باید بگوییم که فلسفه یک شیوه‌ای از اندیشیدن است و در یک معنای وسیع‌تر نه فقط به معنایی که در آن صورت هلنی‌اش مدنظر باشد که در یک معنای وسیع‌تر نوعی از اندیشیدن است که تلاش می‌کند یک تصویر عقلانی بر پایه یک نظام مفهومی ارائه و جهان را مفهومینه کند. ایکنا: شاهد این هستیم که در شرق و به صورت خاص در قلمرو اسلام نیز فلاسفه‌ای ظهور کرده‌اند، اهداف این دو دسته از فلاسفه غربی و اسلامی چه بوده است؟ به چند گونه می‌توان به این سؤال پاسخ داد، معمولا ظهور تفکر و ظهور سیستم‌ها و نظام‌های فکری یکباره شکل نمی‌گیرد، تفکری که به آن خرد هلنی می‌گوییم پیش از اسلام، در جهان ایرانی و در خاورمیانه یک ظهور و بروزی پیدا می‌کند، مخصوصا در دوران اسکندر و بعد از او تا حدود هزار سال قبل از اسلام این شیوه از تفکر به هلنیزم معروف می‌شود و در بسیاری از مناطق آن روزگار رواج یافته بود. با آمدن اسلام که با محوریت قرآن بود، پرسش‌هایی را برای انسان مطرح می‌کند؛ در واقع انسانی که در جهان اسلام است با پرسش‌های سترگی روبرو می‌شود که یک عقبه‌ای داشته، اما قرآن پرسش‌هایی را مطرح می‌کند و از مفاهیمی مانند غیب، شهادت و معاد صحبت می‌کند و بسیاری از پرسش‌ها در مورد ماهیت خداوند را پیش می‌کشد و مفهومی که از خداوند و خالق در دستگاه فکری ارسطو وجود دارد، آن کسی است که حرکت اولیه را شکل می‌دهد، اما این تصور با تصوری که در قرآن ترسیم شده فاصله دارد. یعنی خدایی است که نه‎تن‌ها این جهان را خلق کرده و به حرکت انداخته بلکه فیض مداوم را به این جهان تزریق می‌کند و اگر نباشد و یا یک لحظه دست خودش را و یا فیض خودش را بردارد این جهان از بین می‌رود؛ این خدا با آن خدا متفاوت است یا نظام باورمندی که قرآن در چهان اسلام ایجاد می‌کند پرسش‌هایی را به وجود می‌آورد. اینجا می‌بینیم که بسیاری از فیلسوفان بزرگ مانند فارابی، الکندی، ابن‌سینا و سهروردی تا خواجه نصیر، دشتکی، ملاصدرا و ابن رشد می‌آیند و دست به یک سنتزی می‌زنند و مفاهیم قرآنی و مفاهیم جهان اسلام که شکل گرفته را صورت‌بندی مفهومی می‌کنند، البته فقط فلاسفه نیستند که وارد این کار می‌شوند و چند جریان بزرگ در مواجهه با ظهور جهان‌بینی اسلامی شکل می‌گیرد که یک دسته از اندیشمندان ذیل کلام قرار می‌گیرند….