جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیۀ 72 سورۀ احزاب از مشکل‌ترین آیات قرآن است که مفسران در فرازهای مختلف آن دارای آرای مختلفی هستند. از جمله فرازهای این آیه، عبارت "إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا" است که دیدگاه‌های مختلف مفسران را به دنبال داشته و به گونه‌ای سرگردانی در فهم آیه را در پی دارد. شمار زیادی از مفسران، این عبارت را سرزنش انسان دانسته‌اند و گروهی از مفسران متأخر، با برداشتی متفاوت، آن­را مدح انسان دانسته‌اند. در این مقاله، با مراجعه به بیش از 150 تفسیر، به 10 معنا از ظلوم و 14 معنا از جهول در تفاسیر، دست یافتیم که بیشتر این آرا، از معنای واقعی این دو وصف در آیۀ شریفه به دور هستند. با بررسی و نقد دیدگاه مفسران طرفدار ذم انسان و دیدگاه طرفداران مدح، ادلۀ هر دو گروه را ناتمام یافتیم. براساس یافته‌های پژوهش، این دو وصف به ویژگی طبیعی و اختصاصی انسان‌ها اشاره دارد که زمینۀ پذیرش امانت از سوی خدا شده تا در سایۀ آن، خود را از ظلم و جهل رهانیده و به عدل و معرفت برساند. از این­رو، این عبارت به­رغم سرزنش‌نما بودن، ذم انسان نمی‌باشد. چنان­که برداشت مدح انسان از این اوصاف نیز دشوار و غیر قابل­پذیرش است، و این دو صفت، تنها به بیان ویژگی‌های اختصاصی انسان اشاره دارد.

در قرن دوم هجری معتزلیان برای مقابله با اهل حدیث و نقل‌گرایی افراطی به عقل­گرایی در دین به ویژه در تفسیر قرآن و حدیث روی آوردند که نتیجه آن پیدایش تفسیر ادبی و تکامل تدریجی آن بود. در مقاله حاضر، برای پاسخ به این پرسش که عقل‌گرایی در تفسیر، چه نقشی در گرایش مفسران معتزلی به تفسیر ادبی داشته، به روش تحلیلی، جایگاه عقل‌گرایی در تفسیر و تأثیر آن در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی بررسی شده و به طور خاص به مقایسه دیدگاه‌های عقل‌گرایانه ابومسلم و زمخشری ـ دو مفسر عقل‌گرای معتزلی ـ در تفسیرِ برخی آیات با تفسیرِ نقل‌گرای اهل حدیث و اشاعره پرداخته شده است. حاصل این پژوهش آن است که عقل‌گرایی معتزله، نقش آشکاری در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی داشته و میان این دو رویکرد در تفسیر، تأثیر متقابل وجود دارد. نیز این دو تفسیر ادبی در مواردی فهم ناصحیح از آیات داشته­اند.

فن «الهزل الذی یراد به الجدّ» یا «جدّ هزل‎وار»، یکی از آرایه‎های دانش بدیع است که هرچند بلاغت‌پژوهان سنتی زبان عربی گواه‌های گوناگونی برای این شیوه ادبی برشمرده‎اند، ولی به نمونه‌های قرآنی این آرایه نپرداخته‌اند. از آنجا که برخی تفسیرپژوهان، شناخت آرایه‎های بدیع را در فرآیند تفسیر کارساز ندانسته و تنها در زیبایی‎شناسی متن کارا دیده‌اند، این نوشتار برای نخستین بار در کاوش‌های تفسیری- زبانی، افزون بر یافتن نمونه‎های نغز و برجسته از این شیوه ادبی در قرآن، در پی پاسخ بدین پرسش است که شناخت این آرایه، چه کارکردهایی در تفسیر قرآن دارد؟ برای پاسخ بدین مسئله، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی، با بازبینی تلاش ادب‎پژوهان و با یاری از دستاوردهای برخی زبان‌شناسان معاصر، در پی بازکاوی سازوکار این صنعت ادبی رفته است تا با فرآیندشناسی این آرایه، کارایی شناخت این شیوه را در تفسیر روشن سازد. با برآیند کاوش در سازوکار این آرایه، به دست می‎آید که مفسر آشنا با فرآیند شگرد ادبی جدّ هزل‌وار، به مدلول ظاهری آیات بسنده نکرده و در پی دریافت پیام جدی سخن می‌رود؛ و افزون بر این، پرده‌برداری از انگیزه گزینش واژگان جایگزین، هویداسازی نقش عاطفی «مشبه به» و پیش‎آوری تفسیری پیوسته نیز پیامد شناخت عملکرد این فن ادبی است.

بیان تاریخچه یک بحث افزون بر اینکه ما را با سرچشمه‌هاى طرح آن بحث آشنا مى‌سازد، موافقان و مخالفان آن مسئله و نیز شرایط و عوامل تأثیرگذار در موافقت و مخالفت را نیز به ما مى‌شناساند. در این مقاله پیشینه و سیر تحول دیدگاه‌ها در یکی از مسایل نسبتا مهم، اما کمتر به آن پرداخته علم اصول، معروف به مسأله استعمال لفظ در بیش از یک معنا بررسی شده است. از این مسأله معمولا با دو عنوان «حمل لفظ مشترک بر همه معانی‌اش» و «استعمال لفظ در بیش از یک معنا» یاد می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این مسأله از همان ابتدای طرح، همواره موافقان و مخالفانی داشته است، اما بر خلاف تصور رایج، مخالفان آن همیشه در اکثریت نبوده‌اند. هم چنین در تاریخ این مسأله همواره شاهد تحول و توسعه مباحث این مسأله بوده و هستیم.

یکی از مباحث اصول فقه که از آغاز تدوین بحث های اصولی مورد توجه اصولیان بوده است بحث استعمال لفظ در بیش از یک معناست. علی رغم آن که در همه کتابهای اصول فقه از این مسأله بحث شده ولی به طور وی‍ژه در دوره های متأخر و معاصر، دانشمندان به اختصار به این بحث پرداخته‌اند و آنچنانکه باید به تبیین آثار علمی و عملی این مسأله نپرداخته‌اند. آیه‌الله سید مصطفی خمینی نیز از جمله اصولیان معاصر است که به اجمال به بحث نظری در باره این مسأله پرداخته است. مقاله حاضر به دو جریان فکری در باب این مسأله اصولی در دوره معاصر یعنی پس از آخوند خراسانی که تحت عنوان دو مکتب قم و نجف از آنها یاد می‌شود، می‌پردازد. بررسی دیدگاه سید مصطفی خمینی از این جهت حائز اهمیت است که به عنوان تجلی تلفیق دو دیدگاه مکتب قم و نجف اشرف مطرح شده است و به نظر نگارنده به رغم نارسایی، اما در زمینه ارائه نظریه در باب مسأله مذکور گامی رو به جلو می‌باشد. هم چنین در مقاله حاضر پس از تبیین دیدگاه سید مصطفی خمینی مبنی بر امکان عقلی استعمال لفظ در بیش از یک معنا و جواز وقوع آن در ادبیات و عرف در صورت وجود قرینه کافی ممتنع بودن آن در قرآن کریم این دیدگاه مورد نقد قرار گرفته است.

از آغاز پیدایش بشر، باور به موجودات ماورایی از جمله فرشتگان و نقش آنان در زندگی انسان، به شکل‌های گوناگون وجود داشته و این باور، همواره در معرض انحراف و خطا بوده است. یکی از رسالت‌های قرآن، تصحیح باورهایی است که در زندگی بشر نقش‌آفرین بوده است. با این‌حال، فهم قرآن در میان باورمندان به قرآن نیز دستخوش خرافه، کج‌فهمی و انحراف بوده است. در دوره معاصر و با تحول علوم و پیشرفت تکنولوژی در غرب، برخی مفسران مسلمان، تحت تاثیر آن به تفسیر جدیدی از فرشتگان روی آوردند که گاه احساس می‌شود وجود روحانی فرشتگان در معرض انکار قرار می‌گیرد. یکی از این مفسران و در راس آنان، رشید رضا است. در نوشتار حاضر، با هدف بررسی درستی دیدگاه‌های رشید رضا، دو مساله ماهیت و رویت ملائکه در دو تفسیر المنار و المیزان به صورت تطبیقی بررسی شده است. رشید رضا، فرشتگان را به قوا و انرژی‌هایی که در طبیعت انسان و موجودات وجود دارد، تفسیر می‌کند که قابل رویت نیستند؛ ولی علامه طباطبایی با تمسک به ظواهر آیات قرآن، ملائکه را موجوداتی غیر مادی می‌شناساند که از اوصاف و لوازم زندگی مادی منزه هستند.

یکی از دانش های علوم قرآنی که نقش مهمی در فهم و تفسیر قرآن مجید دارد ، دانش مفردات قرآن یا غریب القرآن است. تاکنون دانشمندان زیادی به زبا های مختلف، به ویژه دو زبان فارسی وعربی ،آثاری درباره شرح کلمات قرآن تدوین کرده اند. یکی از بهترین این آثار، کتاب قاموس قرآن ،تالیف دانشمند قرآن پروژه استاد سید علی اکبر قرشی است که در زمان معاصر به زبان فارسی نگارش یافته است. این کتاب با وجود ویژگی های فراوان و نوآوری هایش ، تاکنون آن گونه که شایسته است معرفی نشده و مورد استفاده محققان قرار نگرفته است . در این مقاله تلاش شده است ضمن معرفی قاموس قرآن به برخیی از امتیازات آن نیز اشاره شود اجتهاد در معنای کلمات ، نو آوری در بیان معنای کلمات، استفاده از دستاوردهای علوم تجربی در شرح کلمات قرآن و آزاد اندیشی همراه با تواضع علمی نویسنده به نظر می رسد قاموس قرآن با وجود برخی کاستی های ناچیز همچون عدم یکدستی متن و اختصار در بحث از معنای بعضی کلمات، یکی از بهترین و محققانه ترین منابع شرح کلمات قرآن در طول تاریخ تفسیر در میان کتب فارسی و عربی باشد.

یکی از مباحث اصول فقه مسئلۀ استعمال الفاظ در بیش از یک معناست. از آغاز طرح این مسئله، همواره میان اصولیان اختلاف نظر بوده است که آیا استعمال لفظ در بیش از یک معنا جایز است یا جایز نیست. موضوع اصلی این مسئله نیز الفاظ قرآن مجید بوده است. از سویی یکی از ابعاد معانی قرآن معانی باطنی آن بوده است. با اینکه از لحاظ تاریخی نخستین بار راغب اصفهانی میان معانی باطنی قرآن و مسئلۀ استعمال الفاظ در بیش از یک معنا پیوند برقرار کرد، همواره این پیوند و ارتباط از چشم اصولیان پنهان مانده است. در اصول فقه شیعه ابتدا در حدود دو قرن پیش از این و به طور رسمی از زمان آخوند صاحب کفایه در همه‌جا دربارۀ ارتباط معانی باطنی قرآن با استعمال لفظ در بیش از یک معنا بحث شد و آخوند، خود بر بیگانگی معانی باطنی قرآن با استعمال لفظ در بیش از یک معنا نظر داد. در مقالۀ حاضر بعد از بیان سیر تاریخی این موضوع، دیدگاه‌های مختلف دربارۀ رابطه معانی باطنی قرآن با مسئلۀ استعمال لفظ در بیش از یک معنا بیان و شمول استعمال لفظ در بیش از یک معنا در معانی باطنی اثبات شده است.

فن "مشاکله" از آرایه‌های معنویِ بدیع و بر پایة همگونی است که بسیاری از نمونه‎های برجستة آن در میان کاوش­های قرآنی، ناشناخته یا کم‎شناخته مانده است. این پژوهش پس از بازخوانی تاریخچه و بازشناخت جایگاه مشاکله در علوم بلاغت ‎و بازتعریف گونه‎های آن، به شیوة توصیفی-تحلیلی، با نو‌خوانی آیات در پی یافتن نمونه‎های تازه و نغزِ این آرایه در قرآن رفته است. از آنجا که برخی قرآن‌پژوهان، دانش بدیع را تنها در زیبایی‎شناسی متن کارا دانسته و در تفسیر سودمند ندیده‌اند، هدف بنیادین این جستار، پاسخ بدین پرسش است که شناخت آرایة مشاکله در فرایند برداشت معنای متن قرآن چه کارکردهایی دارد؟ این پژوهش نشان می‎دهد مفسّر آشنا با این شیوة ادبی، به مدلول ظاهریِ واژگان بسنده نکرده، در دام خطای در تفسیر نیفتاده و در پی آشکارسازی انگیزه گزینش واژگان خواهد رفت. افزون بر این چند سودمندی، نشان داده می‎شود نمایان‌سازی لحن تهکمی متن و پیش‌آوری برداشتی رسا و گیرا بر پایة همگونی، از دیگر کارکردهای شناخت آرایه مشاکله است.

از آرایه‌های دانش بدیع که با هنجارگریزی دستوری و فریب‌آرایی، سخن را زیبا و گیرا می‌کند، فنّ «تأکید الشیء بما یُشبِه نقیضَه» است. این پژوهش پس از مطالعه کاوش‌های ادب‌سنجان در گستره تاریخ دانش بلاغت، در پی پرده‌برداری از سازوکار این صنعت ادبی و دلالت‌های معنایی گونه‌های آن رفته است. با کندوکاو نظری در فرایند این آرایه به دست می‌آید که کارکرد این فنّ در گزاره‌های هنری، می‌تواند همچون تأکید، مبالغه، و گاهی تعلیق به محال و شبه برهان ادبی باشد. با این دستاوردها آشکار می‌شود که اگر مفسّری در نمونه‌های برجسته این آرایه در قرآن، تنها به برایند تلاش برخی نحوپژوهان بسنده کند، دلالت‌های معنایی و نمودهای زیبایی آیه‌ها را آشکار نکرده و گاه در برداشت از متن دچار لغزش می‌شود. آشنایی با این شیوه بلاغی، گاه از حمل بی‌دلیل واژگان بر معانی غیر ظاهر پیشگیری کرده و در تفسیر یکپارچه آیاتِ با این فنّ ادبی نیز یاریگر است.