جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشروعیت، یک ویژگی در یک نظام حکومتی است که به‌سبب‌آن، حاکم حکمرانی خویش را صحیح می‌داند و مردم تبعیت از حکومت را وظیفۀ خود می‌شمارند. مشروعیت پاسخی به این پرسش است که چرا عده‌ای حق حکومت دارند و دیگران موظف به اطاعت از آنانند؟ مسئلۀ مشروعیت، همان پرسش از حق حاکمیت فرمانروایان است. مفسران فریقین به‌دلیل صراحت آیات مربوط به حکومت، به‌اتفاق، خداوند متعال را، منشأ ذاتی مشروعیت حکومت می‌دانند و بر این نظرند که چون خداوند اجلّ از ماده است و در قالب مادی نمی‌گنجد و نمی‌تواند خود در جامۀ انسان‌ها درآید و بر آنان حکم راند، حتماً مرتبه‌ای از ولایت خود را به برخی از انسان‌ها تفویض کرده است. آنها همچون اکثر قریب‌به‌اتفاق مسلمانان، معتقدند که در زمان حضور پیامبر(ص)، خداوند حق حاکمیت را به ایشان واگذار کرده است؛ لیکن اختلاف عمده بر سر منبع یا منابع مشروعیت حکومت حاکمان پس از پیامبر(ص) است. مفسران شیعه اعتقاد به مشروعیت الهی حکومت و نصب امام با نص از جانب خداوند دارند؛ اما مفسران اهل‌سنت به‌رغم مسلّم دانستن این طریق برای اثبات امامت، به‌دلیل آنکه آن را ثابت نشده می‌دانند، معتقدند که امامت و حکومت از راه‌های گوناگونی از جمله بیعت و انتخاب اهل حل و عقد، ولایتعهدی و استخلاف امام سابق، زور و غلبه منعقد می‌شود؛ هرچند راه آخر یعنی زور و غلبه بیشتر مورد توجیه و حتی تخطئۀ این مفسران قرار گرفته تا مورد تأیید.

از دیدگاه علم تفسیر، شرط لازم برای صحّت هر رأی تفسیری ـ از جمله روایات تفسیری ـ مطابقت با اصول و قواعد پذیرفته‌ شده تفسیری است؛ از این رو تحلیل تفاسیر مأثور با قواعد تفسیری به صورت تطبیقی روشی مهم در بررسی میزان اعتبار آنهاست. ذیل آیۀ دوم سورۀ فتح، روایات و آراء تفسیری مختلفی در تبیین معنای «ذنب» و انتساب آن به پیامبر (ص) و «مغفرت» آن مطرح شده است. در این نوشتار هر یک از این آراء، دلالت‌ها و ملزومات معنایی آنها از ابعاد مختلف مطرح در علم قواعد تفسیر از جمله مطابقت آن رأی با مادۀ لغوی در مفردات و ترکیبات،قواعد ادبی، دلالت سیاقی، آیات و روایات هم مضمون، ضروریات و مسلّمات، گزاره‌های عقلی مورد تحلیل قرار گرفته و تلاش شده است، اعتبار هر یک از آراء مختلف نسبت به اصول عقلایی تفسیری سنجیده شود. به نظر می‌رسد، رأی تفسیری منقول از امام رضا (ع) نسبت به سایر آراء بیان‌ شده، تناسب و توافق بیشتری با اصول تفسیری دارد.

آیه 82 سوره نساء از مشهورترین آیات قرآن کریم است که در موضوعات مختلفی به آن استناد شده است. پژوهش حاضر از میان موضوعات مختلف مرتبط با این آیه، ملازمه‌ای را می‌کاود که این آیه میان بشری‌بودن متن و مبتلاشدن به اختلاف کثیر برقرار کرده است؛ و این پرسش اساسی را پی می‌جوید که: آیا هر متن بشری به طور کلی و همیشه دارای اختلاف کثیر است یا آنکه قرآن ویژگی خاصی دارد که بازیابی آن در متون بشری، عامل پدیداری اختلاف کثیر در این متون است؟ بدین‌منظور در رویکردی تحلیلی‌انتقادی، دیدگاه‌های مفسران درباره اختلاف مذکور در آیه بررسی شده و بر اساس امکان انطباق بر متون بشری و مفاد خود آیه راستی‌آزمایی شده است. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد اختلافی که قرآن مبرّای از آن بوده و متون بشری در صورت همانندی به قرآن مبتلای به آن خواهند شد ناظر به شبکه گسترده ارتباطات دلالی در قرآن است. از این‌رو متون بشری به طور کلّی به اختلافات و تناقضات درونی فراوان مبتلا نیست، بلکه فقط وقتی بخواهد همچون قرآن دارای تشابک دلالی باشد، ناسازگاری‌های درونی‌ در آنها بروز می‌کند.

گفتاری یا نوشتاری بودن زبان قرآن از موضوعات نوپدید در قرآن‌پژوهی معاصر است که پذیرش هر دیدگاهی در این باب، نوع رویکرد به کلام الهی و فهم آن را متفاوت می‌سازد. با وجود نگارش آثاری چند پیرامون این موضوع، بسیاری از نگاشته‌ها به تمایز میان دوگانۀ «گفتار/نوشتار» با دوگانۀ «گفتاری/نوشتاری» توجه نکرده و لذا دچار خلط بین مفهوم «نوشتار» و «نوشتاری» از یک طرف و مفهوم «گفتار» و «گفتاری» از طرف دیگر شده‌اند. جستار حاضر در روشی توصیفی-تحلیلی با تبیین تفاوت میان دوگانه‌های مذکور و تفکیک حوزه پژوهش هر کدام، قرآن را به مثابه رخداد زبانی لحاظ کرده و مبتنی بر روایات به بررسی شاخصه‌های آن در دوگانه «گفتار/نوشتار» پرداخته است. بررسی انجام گرفته نشان می‌دهد قرآن کریم تلفیقی از شاخصه‌های گفتار (همچون حضوری بودنِ رابطه زبانی، وابستگی زیاد به واحدهای زبرزنجیری) و شاخصه‌های نوشتار (مانند تعیّن پیشانزولی متن، یکسویه بودن ارتباط زبانی) را دارا می‌باشد.

ملاک‌هایی که مفسران برای دلالت‌یابی آیات بر می‌گزینند در هر دوره متفاوت بوده است. در برخی از ادوار تاریخ تفسیر، روایت، تنها ملاک یا مهم‌ترین ملاک مقبول بوده و در برخی از دوره‏ها بافت کلام، بر روایت ترجیح یافته است. گاه نیز مفسران بین این دو قرینه، تعامل ایجاد کرده‏اند. مفسران بر اساس نوع ملاکی که پذیرفته‏اند، درباره آیات حوزه زنان در سوره نساء به نتایج معناداری دست یافته‏اند. مقاله حاضر به روش توصیف و تحلیل محتوای تفاسیر، این تعامل را پی گیری نموده است. نتیجه این بررسی نشان داده است که مفسران دوره معاصر در تعامل سیاق با روایت در اکثر موارد، سیاق را بر روایت ترجیح داده‏اند. در دلالت‌یابی آیات حوزه زنان در سوره نساء به طور کلی دو نوع تعامل مشاهده می‌شود: 1. تعامل مجموعی (عام)، 2. تعامل جزئی (خاص) و تعامل جزئی از بسامد بالاتری برخوردار بوده است.

هر آنچه که در فهم متن حدیث اثر گذار باشد, می‌تواند از موضوعات علم فقه الحدیث قلمداد شود. یکی از این موضوعات, شناخت مخاطب سخن و احوال او است. سؤال اصلی در این باره آن است که شناخت مخاطب حدیث معصوم (علیه السّلام)، چرا و چگونه به فهم بهتر حدیث کمک می‌کند. در پاسخ به این سؤال باید گفت از قواعد مهم فقه الحدیثی, توجه به مقام ایراد سخن از سوی معصوم (علیه السّلام) است. چرا که حدیث با بستر صدور آن, ارتباطی ناگسستنی دارد و شناخت فضای صدور, قرینه‌ای مهم در فهم حدیث است. مخاطب معصوم (علیه السّلام) مهم‌ترین عنصر تشکیل‌دهنده فضای صدور حدیث است؛ زیرا معصومان (علیهم السّلام) بلیغ‌ترین انسان‌ها بودند که جز به اقتضای حال سخن نمی‌راندند. ایشان به علم الهی از ویژگی‌های مخاطب خود آگاه بودند و سخنی را روا می‌داشتند که در محدوده عقل و درک مخاطب بگنجد, مطابق نیاز او باشد و زمینه رشد و تعالی ایمانی او را فراهم آورد. بنا بر این خطاب معصوم (علیه السّلام) ناظر به صفات مخاطب سخن است. شناخت برخی از ویژگی‌های مخاطب در فهم صحیح روایت، اهمّیّت بیشتری دارد که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان عمدتاً در ویژگی‌های اعتقادی (دین, مذهب, درجه ایمان و ...)، علمی (میزان دانش, قدرت فهم و ...) و طبعی جستجو کرد. از نظر موضوعی، شناخت مخاطب در موضوعات کلامی، تفسیری، فقهی و طبّی اهمّیّت بیشتری را داراست، اما در برخی ابواب روایی همچون روایات اخلاقی نیاز کمتری به آن وجود دارد. نکته دیگر در پاسخ به این پرسش، شناخت عمومیت خطاب معصوم (علیه السّلام) است؛ بدین معنا که خطاب حدیث در اصل اوّلی عام (حقیقی) و مشتمل بر همه مخاطبان مستقیم و غیر مستقیم است مگر این‌که به دلیلی، خاص (شخصی) بودن آن ثابت شود. از این رو خطاب‌های شخصی، به رغم وجود, حجم بسیار اندکی از میراث روایی ما را تشکیل می‌دهند؛ اما در اکثر قریب به اتفاق روایات, خطاب, به شکل قضیه حقیقیه و متوجّه سایر مخاطبان است. برای تشخیص خطاب‌های حقیقی و شخصی, ملاک قطعی و مسلّمی وجود ندارد؛ اما وجود قرائنی می‌تواند احتمال عام یا خاص بودن خطاب را افزایش دهد. نظر برگزیده در این زمینه آن است که خطاب معصوم (علیه السّلام) می‌تواند خاص باشد, اما نه به معنای خاص مکانی و زمانی؛ بلکه با نظر به ویژگی‌ها و صفات مخاطب؛ یعنی خطاب معصوم (علیه السّلام) در طول زمان جاری است و هر مخاطبی را که هم وصف با مخاطب نخستین باشد, در بر می‌گیرد.

در بخشی از روایاتِ ائمه:، علاوه بر ارائه قرائتی متفاوت از قرآن کریم، قرائت رایج را با استدلال‏هایی تخطئه نموده‏اند. چندگونگی این استدلال‏ها و نقد آن‏ها مسأله این پژوهش است. اهمیت فهم صحیح قرآن، در پرتو قرائت درست آن، از یک‏سو و جایگاه اهل‏بیت: به عنوان مفسران حقیقی قرآن از سوی دیگر، اهمیت واکاوی این‏گونه روایات را آشکار می‏سازد. تخطئه قرائت مشهور با استدلال‏هایی به گونه‏های عقیدتی یا تاریخی یا ادبی دیده می‏شوند. اعتبار سندی و قوت فقه الحدیثی برخی از این روایات از یک‏سو و سازگاری قرائت ارائه شده در آن‏ها با رسم‏الخط و اصول قرائت از سوی دیگر می‏تواند جایگاهی قابل قبول برای این روایات ایجاد کند.

زبان قرآن و چگونگی منطق بیانی آن، از جمله موضوعاتی است که در دوره معاصر در کانون توجه قرآن‌پژوهان قرار گرفته است. تحقیقات صورت گرفته در این زمینه عموماً مبتنی بر دستاوردهای دانش زبان‌شناسی و معناشناسی و یا بر محور مباحث زبان دین در غرب، بوده است و کمتر پژوهشی با محور قراردادن روایات معصومان(ع) به تحلیل و تبیین زبان قرآن پرداخته است. از این‌رو، با نظر به جایگاه تبیینی منحصر به فرد روایات نسبت به قرآن، پژوهش حاضر مبتنی بر روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی-استقرایی به بررسی روایات پرداخته و تلاش نموده است نظرگاه روایات را نسبت به برخی از مهمترین موضوعات زبان قرآن، استخراج کند. نتایج بدست آمده از بررسی روایات نشان می‌دهد که قرآن به لحاظ گفتاری و نوشتاری بودن، تلفیقی از شاخصه‌ها در دوگانه «گفتار/نوشتار» را دارا است. زبان قرآن علاوه بر کارکرد معرفت‌بخشی برخوردار از کارکرد انگیزشی نیز است تا بدان‌جا که ظهور این کارکرد در تأثیرگذاری و شورانگیزی قرآن می‌تواند معیار همانندآوری در آیات تحدّی باشد. قرآن دارای لایه‌های دلالی متعدد در سطح ظاهر و باطن است که همگی در چارچوب قواعد زبان عرفی قرار دارند. دلالت‌های پنهان بیان شده در روایات تأویلی دلالت‌هایی گسسته و بی‌ارتباط از یکدیگر نبوده بلکه دارای ارتباطات معنایی منطقی و خردپذیر هستند. ملاک در فهم‌پذیری قرآن، فهم عرف آگاه به عربی عصر نزول، فهم معانی مقصودِ برآمده از دلالت‌های عرفی و تحقق فهم به نحو موجبه جزئیه است. زبان قرآن کاملاً منطبق با زبان قوم عرب نبوده و در نسبت با آن دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی است. تعامل قرآن با فرهنگ زمانه به گونه‌ای بوده است که علی‌رغم تحوّل‌آفرینی و اصلاح‌گری نه تنها به مقبولیت اجتماعی آن ضربه نزده بلکه آن را ارتقا نیز بخشیده است. تناظر دلالی در قرآن دارای دو سطح سازگاری درونی و پیوستگی شبکه‌ای است که دومی از اختصاصات قرآن کریم می‌باشد.

روایات تفسیری همچون سایر احادیث، از آسیب جعل، خطا، سهو و اشتباه برخی از روات در سماع، فهم و یا نقل حدیث مصون نمانده‌اند. این تحقیق با روش تحلیل متن و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای، در نظر دارد ضوابط نقد قرآن‌محور این روایات را با استفاده از سنجۀ مورد سفارش معصومینk، یعنی عرضۀ حدیث بر قرآن کریم، بررسی و تحلیل کند. این پژوهش، از حیث ارائۀ ضوابط عرضۀ حدیث بر قرآن بر پایۀ سیرۀ معصومانk و تطبیق این ضوابط در عرضۀ روایات تفسیری، بدیع و نگرشی نو دارد. از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق می‌توان به این موارد اشاره کرد که به‌رغم امکان عرضۀ همۀ روایات تفسیری بر قرآن، زمینۀ ضرورت عرضه این روایات بر قرآن، تردید و شبهه‌ در معنا و صدور روایت است. بر اساس نمونه‌های روایی عرضه توسط معصومانk، گسترۀ مدلول قرآن در فرایند عرضه، مدلی مرکب از حداقل یکی از نص، ظاهر، اصول و مدلول تأویلی باطنی قرآن(به شرط عدم مخالفت با سایر مدلول‌ها) است. همچنین مراد از موافقت، همان مطابقت است و منظور از مخالفت، اعم از مخالفت کلی، عدم موافقت و پیدا نکردن موافق است

مسأله پوشش و حدود آن از مهم­ترین مسائل حقوقی اجتماعی است که در برهه کنونی فقیهان را با چالش جدی روبه‌رو کرده است. پذیرش وجوب پوشش، خود این سؤال را پدید می­آورد که حداقل حدودی که یک زن مسلمان واجب است رعایت کند، چقدر است؟ این سؤال به ویژه با توجه به تنوع پوششی که امروزه در جوامع اسلامی رایج شده است، پاسخی تازه می­طلبد. بر اساس برخی تفاسیر جدید از واژه‌های بکار رفته در آیات و روایات، سعی شده است که نظری بر خلاف نظر مشهور فقیهان ارائه شود تا به برخی از انواع پوشش­ها که در جامعه کنونی مشاهده می­شود، مشروعیت داده شود. بر اساس یافته­های این تحقیق که با روشی توصیفی- تحلیلی به تبیین و نقد ادله موافقان و مخالفان پرداخته است، نمی‌توان تنها با توسل به معنای یک کلمه، در این مورد نتیجه­گیری کلی کرد و جواز استفاده از پوشش‌های تنگ و چسبان و ظاهر نمودن زیورآلات، آرایش و پابند و... را که از مصادیق زینت­های مخفی هستند، در برابر مردان نامحرم صادر کرد.