جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع اسلام منهای معنویت، مربوط به سبک رفتاری دیندارانی است که با تمام توان تمام مناسک دینی را اجرا می‌کنند اما در ارتباط با خدا و معنویات بی‌اعتنا هستند. به عبارتی عبادات آنها صرفاً انجام برخی حرکات و سکنات و برخی اذکار است بدون اینکه ارتباط قلبی با خدا برقرار شود. معنویت دینی برآیندو حاصل شکلی از زیستن است که بر پایه ی رابطه ی قلبی و پیوند حبّی با خدا شکل گرفته و حالات و اعمال و زندگی فردمعنوی را بر پایه ی تعالیم وحیانی تبلور می بخشد. خداوند متعال در سوره حجرات آیه19خطاب به اعرابی که ادعا داشتند که ایمان آورده اند و به بهانه ی آن بر خدا و رسولش منت می گذاشتند،می فرماید:شما ایمان نیاوردید بلکه شما تنها اسلام آوردید. بنابراین، تفاوت اسلام و ایمان در این است که در اسلام،شکل ظاهری دارد و هرکس شهادتین را بر زبان جاری کنددر مسلک مسلمانان وارد می شود.ولی ایمان یک امر واقعی و باطنی و قلبی است و جایگاه آن دل است نه زبان و ظاهر. ایمانی که بر پایه ی عقل و منطق استوار و از استحکام و اتقان بر خوردار و در قلب و دل جای گرفته باشد،ایمان آگاهانه است.اساس این نوع ایمان،محاسبه و بررسی و تجزیه و تحلیل عمیق است و دارای ارزش بوده و مورد تاکید بزرگان دین می باشد.و این که در عالی ترین منابع اسلامی (قرآن و احادیث) همواره ما را به فکر، تدبّر، نظر و مشاهده عینی همراه با بررسی و تجزیه و تحلیل منطقی در خلقت دعوت کرده اند برای دست یابی به چنین ایمان آگاهانه و ارزشمندی است که متّکی به آگاهی و اطمینان باشد وگرنه فاقد ارزش و اعتبار است. ایمان ناآگاهانه ایمانی است که پایه و اساس درستی ندارد و فاقد استحکام و منطق است که تعالیم دینی ما از چنین ایمانی نکوهش می کنند.مانند ایمانی که در نتیجه ی تقلید و تبعیّت و بدون هیچ دلیل و برهان منطقی حاصل می شودکه ایمان بت پرستان ناشی از همین تقلید کور کورانه از پدران و نیاکان آنها می باشد.و همچنین از این ایمان ناآگاهانه ایمان سطحی است که فقط با زبان و گفتار است و ایمان در قلب آنان نفوذ نکرده است. بنابراین ایمان تنها با اقرار زبانی وانجام برخی از عبادات که ممکن است ناشی از یکسری عادات یا تقلید کورکورانه از گذشتگان باشد، صحیح نیست بلکه ادمی باید خدا را با قلب بشناسد و به او باور داشته باشد تا آن ایمان واقعی همراه با معنویت را داشته باشد. طولانی بودن رکوع و سجود و سایر عبادات ملاک معنویت و مومن بودن افراد نیست، زیرا هر نمازی ارزش ندارد و هر نماز گذاری بهشتی نیست. عده بسیاری هستند که نماز می خوانند اما نمازشان همراه با ریا، خود نمایی و سهو و غفلت از خداست که این گونه عباداتی که روح معنویت در آنها وجود ندارد ارزشی ندارد بلکه ارزش نماز و سایر عبادات به ذکر قلبی، نیت و خالص شدن برای خدا است. قرآن کریم که در باره ی هیچ مسئله ای به اندازه ی توحید سخن نگفته است، در معرفی مومنان واقعی یکی از نشانه های آنان را توحید خالص معرفی کرده است که نور توحید سراسر قلب آنها و زندگی فرعی و اجتماعیشان را روشن ساخته و تیرگی و ظلمت شرک از آسمان فکر و روح آنان به کلّی رخت بر بسته است. لذا انسان باید ابتدا عقاید خود از جمله توحید را محکم کند و بعد از آن به انجام مناسک و عبادات بپردازد، تا عباداتش آن معنویت و روح را داشته باشد و ثمره‌ی آن رضوان الهی باشد. در غیر این صورت تکلفی بیش برای انسان نیست. ایمان و معنویت آثار و فواید بسیاری در زندگی فردی و اجتماعی اشخاص دارد و برعکس آن زندگی بدون معنویت پیامدهای بسیاری هم از نظر روانی و هم اخلاقی و اجتماعی بر افراد دارد. در نتیجه از آنجایی که در جامعه و حتی جامعه دینداران مشکلات روانی، اخلاقی و اجتماعی بسیار دیده می شود، لازم است که به بررسی خوانش و پیامدهای اسلام منهای معنویت از منظر آیات و روایات پرداخته شود و نوع مواجهه دین با این مسئله مورد ارزیابی قرار گیرد تا بتوان با تبیین نوع رویکرد دین و حتی راهکارهای ارائه شده در دین گامی در راستای اصلاح این آسیب برداشت.

قرآن کریم از منظر جمیع فرق اسلامی به عنوان مصدر اساسی تقریر عقائد کلامی و عقیدتی مطرح است؛ در پژوهش حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان مهمترین مسئله مطرح در مبانی عقیدتی اسلامی به تحلیل تأثیر مبانی و روشهای تفسیری در این حوزه پرداخته شده است. منهج ما در این نوشتار پرداختن به نقش و کارکرد مبانی صدوری و دلالی تفسیر و روش‌های تفسیری در تبیین مفهوم توحید است. نگاه متمایز به وحی قرآنی با ارائه صبغه بشری و غیر الهی از ماهیت الفاظ و معانی آن نقطه عطف مبانی تفسیری جریان هرمنوتیک بوده که مستقیماً بر تلقی این جریان از جوانب مختلف مفهوم توحید مٶثر بوده است. در حوزه مبانی دلالی تأکید بر استقلال دلالی قرآن کریم در بین علماء فریقین بعضاً سبب گرایش به نظرگاه‌های سلف‌گرایانه را در حوزه توحید عملی شده است؛ روش تفسیری روایی در حوزه سنی آن در جریان سلفیه نمود یافته و با تکیه بر روایات ضعیف به تجسیم و تشبیه‌گرایی در حوزه توحید صفاتی دامن زده است. رویکرد روایتگری در حوزه شیعی نیز با مخدوش نمودن استقلال دلالی قرآن به تأویل و باطن‌گرایی در حوزه توحید انجامیده است. حضور پررنگ تفاسیر تأویل‌گرایانه و تمثیل‌گونه در روش تفسیر فلسفی و توجه به قرآن کریم به عنوان محصولی ادبی و فرهنگی در روش تفسیری ادبی نیز اثرات سوئی در تلقی اصحاب این دو جریان در حوزه توحید صفاتی داشته است.

جریان اخوان المسلمین با پشتوانه بیداری اسلامی برخاسته از تفکرات جمال الدین اسد آبادی و محمد عبده سعی در ارائه منهجی معتدل و موافق با سیره سلف در حوزه عقاید و مبانی کلامی داشته است؛در این میان اتهام سلفیه سنتی معاصر به این جریان مبنی بر ارائه ندادن منهجی روشمند در زمینه عقاید و تساهل در امر ترویج توحید ناب،تطبیق اندیشه های این دو جریان را اجتناب نا پذیر می نماید.سلفیان سنتی با طرح پاره ای از اندیشه های اخوانیون همچون معرفی مکتب تفویض به عنوان منهج سلف،بر شمردن استغاثه به عنوان امری محرم،رای به خروج مساله توسل از مباحث عقیدتی،تجویز شد رحال برای زیارت قبور،توجه به تقریب مذاهب و تعامل با اهل کتاب و مشروع دانستن تصوف به مبتدع بودن اخوانی ها تصریح دارند.در نهایت باید تاکید نمود جمود گرایی و جزم اندیشی قاطبه سلفیه در تعامل با عقاید مخالفین جریان اعتدال گرای اخوان المسلمین را نیز در شمار جریان های متخاصم با منهج سلف قرار داده است.

یکی از مولفه های اساسی مکتب سلفیه تلقی خاص ایشان از صفات خبریه الهی است. این تفسیر منحصر به فرد که تحت عنوان مکتب اثبات صفات ارائه می شود ضمن عدم همخوانی با آراء و بیانات سلف واجد نوعی جزم اندیشی افراطی بوده و مجالی را برای تخطئه اعتقادی مخالفین سلفیه فراهم آورده است.در نوشتار حاضر رویکرد تفسیری ابوالثناء محمود آلوسی در مبحث صفات خبریه به عنوان محملی برای سنجش پایبندی وی به مکتب سلفیه مطرح شده است.آلوسی از رویکرد تفویض معانی صفات خبریه به عنوان رای مشهور سلف دفاع نموده و مراد بودن ظواهر صفات خبریه را به علت لوازم فاسدی چون تجسیم مردود می شمارد.وی در کنار اصالت دادن به مکتب تفویض تاویلات شائع و مجمع علیه سلف در تفسیر آیات صفات را نیز مقبول می داند.نگارنده بر این باور است که تفسیر آلوسی از صفات خبریه نه تنها قرابتی با مکتب اثبات مورد ادعای سلفیه ندارد بلکه نشانگر موافقت اصولی وی با مکتب کلامی متاخرین اشاعره است،هر چند آزاد اندیشی فقهی و کلامی آلوسی تمایزاتی جزئی را در این حوزه رقم زده است.

کهن ترین الگوی تمایز علوم از آنِ ارسطوست (موضوع محور)، که توسط حکمای مسلمان ترویج شد. اما ناکارآمدی آن روز به روز برای عالمان مسلمان، خصوصاً اصولیان و در رتبه بعد متکلمان، منطقیون و ... آشکار شد؛ تا آنجا که محقق خراسانی الگوی غایت محور و محقق اصفهانی و امام خمینی (ره) الگوی سنخیت محور را مطرح کردند. اما هر یک از این الگوهای انحصارگرا نقاط ضعفی را داشتند و این سبب شد که الگوهای تلفیقی مطرح شوند و آنها نیز با آشکار شدن نقاط ضعفشان، جای خود را به رویکرد قراردادگرا دادند. به عقیده قراردادگرایان علم بودن یک علم نه به وحدت در موضوع است، نه روش و نه غایت (هر یک به تنهایی)، بلکه علم عبارت است از مجموعه ای از مسائل متشتته، که جامع آنها گاه ممکن است به دلیل سنخیت در ذات باشد (مثل موضوع، محمول، حیثیت) و گاه نیز ممکن است به دلیل امری عرضی باشد (مثل غایت). از اینرو مبنای تمایز علوم با توجه به غرض تدوین متفاوت خواهد بود و حتی تمامی جهاتی که در نزد عقلا معتبرند، نیز در این وحدت و تمایز دخیلند و ممکن است لحاظ شوند، مثل مدت زمان فراگیری علم، امور زیبایی شناسی، نیازهای جامعه، مرجحات تاریخی و ... .