جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه پراکنده‌کاری و عدم تمحض پژوهشگران بر قلمرو موضوعی محدَّد و محدود در پژوهش‌های علوم انسانی، از جمله کاستی‌ها و کژی‌های بنیادین این حوزة معرفتی است. بر این اساس مسئله مقاله حاضر عبارت از تعریف و تبیین راهبرد تخصصی‌سازی پژوهش (تخصص‌گرایی تمحض‌محور)‌ در عرصه علوم انسانی و فرایند اجرای آن است. در این مقاله ابتدا واکاوی پیشینه پژوهش حاضر در ایران و جهان با مراجعه به ادبیات علمی مربوط صورت بسته و بیان دستاوردهای مشخص آن، مرحله بعدی را تشکیل داده است. همچنین ضمن تعریف مفاهیم مرتبط با پژوهش حاضر و بیان چهارچوب نظری آن از جهت غایت و روش، توضیح داده شده است که چرا راهبرد تمحض‌گرایی در پژوهش‌های علوم انسانی به گونه‌ای که مقالة حاضر به تبیین آن پرداخته، دارای اهمیت و ضرورت است. در ادامه به بررسی و تحلیل مفاد مقاله از جهات مختلف پرداخته، نهایتاً الگویی بومی از برنامه تمحض‌محوری و تخصص‌گرایی پژوهش به دست داده شده است. روش پژوهش حاضر از جهت ماهوی، نظری- تجربی و از جهت گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است. این تحقیق را می‌توان فشردة نظریه و نظام پژوهشی‌ای قلمداد کرد که مبتنی بر انگاره‌ای خاص به نام «تخصص‌گرایی تمحض‌محور» در فلسفة پژوهش است.

«نظریه معرفت‌شناسی واقع‌گرای دینی» که مؤلف مقاله آن را ارائه کرده است، بر مقدمات و مقوِّمات چندی استوار است. این مقدمات و مقومات را در قالب اصول و انگاره‌های هشت‏گانه‌ در این مقاله تبیین شده است. خلاصه نظریه عبارت است از: 1. «معرفت» برایند فرایندهایی است که با عناصر شش‎گانه زیر در پیوند است: یک) فاعل معرفت (شناخت‌بخش) که حق تعالی است؛ دو) وسایط و وسایل معرفت (شناخت‌افزارها)؛ سه) معِدّات معرفت (شناخت‏یارها)؛ چهار) موانع معرفت (شناخت‌شکن‌ها)؛ پنج) قابل معرفت (شناختگر/ شناسنده) که انسان است؛ شش) متعلق معرفت (شناخته) که موجودات‏اند. 2. تکون معرفت برایند دو فرایند «طولی- عمودی» و «عرضی- افقی»‌ای است که در ترابط با اطراف شش‎گانه پیش‌گفته صورت می‌بندد. 3. فرایند «طولی- عمودی» تکوّن معرفت، از «سپهر ربوبی» آغاز و با طی فرایند خاص و مناسب با هر یک از وسایط و وسایل معرفت، به «ساحت انسانی» تنزل می‌کند. 4. فرایند «عرضی- افقی» نیز- که با چهار ضلع/ عنصر مرتبط است- در ساحت بشری و متناسب با مقتضیات نشئه ناسوت و در تعامل میان عناصر چهارگانه این فرایند (عناصر دوم، سوم، چهارم، و ششم) صورت می‌بندد. 5. برای دستیابی به آگاهی قدسی که معرفت صائب است، باید عوامل دخیل در تکون معرفت به‎درستی مدیریت شوند. 6. تولید علم دینی نیز از فرایند و سازکارهای مذکور در تبیین نظریه معرفت‌شناسی واقع‌گرای دینی تبعیت می‌کند.

مراد از معیار علم دینی، شاخص یا شاخص‌هایی است که «علم دینی» (قدسی) را از «علم غیر دینی» (سکولار) به لحاظ «ماهوی» متمایز می‌سازد. به نظر راقم سطور دینی‏بودن علم در گرو دینی‏بودن «مؤلفه‌های رکنی پنج‌گانه» علم است. توضیح اینکه دانش‌ها از سه دسته عناصر «تکوّن‌بخش» و «تشخّص‌بخش»‌ برخوردارند: 1. «مؤلِّفه‌های رکنی»؛ ۲. «ممیزه‌های ماهوی»؛ ۳. « مختصات هویتی ـ صوری». «مؤلِّفه‌های رکنی دانش» را به عناصر تکوّن‌بخش آن اطلاق می‌کنیم. این عناصر عبارت‌اند از «مبادی نظری» (پیش‌انگاره‌ها)، «موضوع»، «مسائل»، «غایت» و «منطق» علم. عناصری چون «نحوه وجود» علم و قضایای آن، «مختصات معرفت‌شناختی» علم و قضایای آن، «مختصات ارزشی» علم و نیز «هندسه معرفتی» آن را در زمره ممیزه‌های ماهوی دانش به ‌شمار می‌آوریم. ممیزه‌های ماهوی دانش، برساخته مؤلِّفه‌های رکنی‌اند. با توجه به توضیحات بالا علم دینی «بالمعنی الاخص» عبارت است از «دستگاه معرفتی‌ای‌‌ که همه «مؤلفه‌های رکنی» آن دینی بوده، گزاره‌های تشکیل‌دهنده آن نیز به واقع «اصابت کرده» باشد. اطلاق عنوان «علم دینی» به این‌ گونه دانشی، اطلاق حقیقی است.

این شبهه اگر به ذهن خطور کند که ما مسلمانان برای رهایی از نسبی‌گرایی معرفت نباید بگوییم که معرفت چند گونه است و بگوییم همه‌ی معرفت‌ها برحقند، درست نیست، بلکه ما می‌گوییم معرفت تحت تأثیر مبادی و منطق و غایت و دیگر عوامل تأثیرگذار تولید می‌شود و بسته به اینکه عوامل تأثیرگذار ایجابی یا سلبی، چگونه نقش‌آفرین باشند و ماهیتاً چگونه باشند معرفت حاصل می‌شود.