جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مطالعۀ حاضر مقالۀ «بررسی معانی گوناگون اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در نظام صدرایی» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. در مقالۀ مذکور نفس اصالت وجود ملاک تفکیک دو معنای اصالت وجود دانسته شده است اما چینش آرای ملاصدرا نشان می­دهد ملاک تفاوت مذکور به نگرش­های متفاوت وی به اعتباریت ماهیت بازگشت می­کند. به جهت اینکه نویسندگان دو معنای اصالت وجود را به صورت عرضی و متقابل با یکدیگر در نظر گرفته­اند به وجود ناسازگاری در نظام صدرایی معتقد شده­اند. اما باید دانست دو معنای اصالت وجود در تفکر صدرایی رابطه­ای طولی و متلائم با یکدیگر دارد و ادعای ناسازگاری مقرون به صحت نیست. در نتیجه تفاوت دیدگاه­های ملاصدرا در برخی مواضع بدین جهت است که رأی ابتدایی ملاصدرا متلائم با معنای عام اصالت وجود بوده است و عمدتاً رأی نهایی وی در اینگونه مواضع مبتنی بر نگرش خاص در مبنای اصالت وجود است.

نگارنده در این اثر سعی کرده است، در حد توان خود ، تصویری روشن و دلکش از این مساله ارائه کند که نبوت چگونه و به چه کسانی تعلق می گیرد؟ به بیان دیگر، تعلق ویژگیهای چهارگانه انبیاء به افراد ، با چه ملاک و معیاری صورت می گیرد؟ پاسخ متکلمان مسلمان به این مساله ، همیشه به صورت واحد و یکنواخت نبوده است . در عالم اسلام به این سوال ، به سه صورت مختلف پاسخ داده شده است که عبارتند از: 1- نبوت صرفا موهبتی است از جانب خداوند ، که به هر کدام از بندگانش که بخواهد آن را عطا می کند. این نظریه ، دیدگاه « اشاعره » را بیان می کند. 2- نبوت در عین اینکه موهبتی است الهی، با این وجود ، به استعداد و قابلیت و لیاقت خود شخص نیز بستگی دارد در این دیدگاه ، نبوت تنها به افراد شایسته و لایق تعلق خواهد گرفت . این نظریه، بیانگر دیدگاه « متکلمان امامیه » است. 3- نبوت صرفا محصول کمال نفس و استعداد و قابلیت شخص است . در این دیدگاه نفس پس از طی مراحل مشخصی از کمال به مقام نبوت می رسد. این نظریه، بیانگر دیدگاه «آخوند خراسانی » در کتاب « کفایه الاصول» است. هر کدام از این پاسخ ها ، در یک فصل به نقد و چالش کشیده شده اند و نقاط قوت و ضعف هر کدام ، دقیقا هویدا شده است . پس از بررسی اصولی هر کدام از این پاسخ ها ،معلوم شده است ، صاحبان پاسخهای اول و سوم در نظریه خود ، راه صواب نپیموده اند و دیدگاه آنان از اعتبار و استحکام چندانی برخوردار نیست . اما در دیدگاه دوم ، تمام جوانب امر در نظر گرفته شده و همه سوالات به بهترین نحو قابل پاسخ می باشند . از اینروی ، همین رای در این رساله پذیرفته شده و از آن دفاع می شود.

شیخیه هورقلیا را مرتبه ای از عوالم وجود دانسته که نسبت به عالم ماده از لطافت بیشتری برخوردار است. از نظر شیخیه، در عالم هورقلیا هر چند که اجسام وجود دارند، شفافیت و لطافت آن اجسام نسبت به اجسام عالم ماده بیشتر است. آنها این عالم را همان عالم مثال منفصل دانسته اند. به دلیل عدم هماهنگی در اندیشة شیخیه، جایگاه عالم هورقلیا گاه بین عالم ملک و عالم ملکوت و گاه بین عالم ملک و عالم جبروت معرفی شده است. شیخیه باتفکیک جسم از جسد برای انسان چهار بدن لحاظ کرده اند که برخی مربوط به عالم ملک و برخی مربوط به عالم هورقلیا هستند. جسد دوم انسان، از اقسام چهارگانة بدن او، که مربوط به عالم هورقلیاست همان چیزی است که در احادیث تحت عنوان «عُجبُ الذنَب» و در فلسفة ملاصدرا تحت عنوان «قوة خیال» از آن یاد شده است. مقالة پیش رو بر آن است ضمن تبیین دیدگاه شیخیه در مورد عالم هورقلیا و جسد هورقلیایی، صحت و سقم تطبیق آنها را بر عالم مثال منفصل و مثال متصل بررسی نماید.

در سنت فلسفۀ اسلامی به دلیل اذعان به ناکامی نفس در دستیابی به کنه وجودی و نفس الامریِ اشیا مسئلۀ اطلاق گراییِ معرفتی بروزی جدی می یابد. اما در این بین، نگاه ملاصدرا به این مسئله رویکردی متمایز را ارائه می دهد. صدرا در تفکر عام خویش، طبق مشرب فلاسفه، توانایی نفس در شناخت حقایق اشیا را آماج تردید قرار می دهد. با وجود این، در رویکرد نهایی اش بر اساس برخی مبانی وجودی و معرفتیِ تفکر خویش، دغدغۀ این مسئله را طرح می کند و در نهایت، راهکاری پیش می نهد. ملاصدرا در گام اول اذعان می دارد که به دلیل اختلاط محاکی ادراکات حسی و خیالی با نقص و شرافت وجودی محاکی ادراکات عقلی و همچنین خساست وجودی نفس که لازمۀ حدوث جسمانی آن است، محتمل است ادراکات نفس قرین ابهام و عدم وضوح گردد و در حد ظواهر و اعراض اشیا باقی بماند. اما وی در گام نهایی با تأکید بر ماهیت وجودی حقیقت علم، اشتداد نفس و تعالی آن از خساست جسمانیه را مرهون فرایند وحدت عاقل و معقول می داند. صدرا معتقد است به هر میزان که نفس در فرایند وحدت با ادراکاتش گسترش بیشتری یابد، به همان میزان از نقایص وجودی و شواغل معرفتی تعالی می یابد و در نتیجه، ادراکاتی مأخوذ از کنه و ملکوت اشیا و محاکی نفس الامری را به دست می آورد.