جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به اعتقاد بسیاری از فیلسوفان سابقه بحث از رابطه دین واخلاق به قدمت خود فلسفه است.امّا افلاطون با طرح گفتگوی سقراط با اوثیفرون شکل جدّی¬تری به آن داد. بحث از رابطه دین واخلاق درمیان مسلمانان به¬عنوان یکی از مسائل مهم کلامی مورد مداقّه بوده و به پیامدهای اخلاقی آن کم¬تر پرداخته¬اند. امّا رابطه دین واخلاق در اشکال مختلفی متصوّر است که در این نوشتار به حصر عقلی سه گونه«تباین دین از اخلاق» ،«تقابل دین با اخلاق»و«تعامل دین و اخلاق» سنجیده و در این میان ضمن تأیید تعامل دین واخلاق ،چگونگی و جهت این رابطه ارزیابی می‌گردد. درامتداد این بحث برای تبیین وابستگی اخلاق به دین،از میان گونه¬های مختلف وابستگی اخلاق به دین،وابستگی«معنا شناختی»،«وجودشناختی»،«معرفت شناختی»و«روان شناختی» اخلاق به دین را می¬سنجیم. درحقیقت گونه¬سنجی رابطه دین واخلاق با رویکرد علمی-پژوهشی،ما را به این نتیجه می‌رساند که اخلاق زاییده حقیقی ترین منبعی است که همه خیرات،مصالح و سعادات از آن ناشی می¬شوند و آن«دین»است.

کلام الاهی یکی از مسائل مهم، درازدامن و بحث‌برانگیز در میان مذاهب اسلامی است. اندیشمندان مسلمان تفاسیر مختلفی از این مفهوم و کیفیت اتصاف خدا به کلام مطرح کرده‌‌اند. این پژوهش به صورت تطبیقی آرای ابوالحسن اشعری و محمدحسین طباطبایی درباره کلام الاهی را بررسی می‌کند. هر دو شخصیت خدا را متکلم می‌دانند، ولی هر یک تفسیر متفاوتی از کلام الاهی دارند. ابوالحسن‌ اشعری کلام الاهی را از مقوله کلام نفسانی می‌داند و آن را کلام ذاتی خدا و وصفی قدیم معرفی می‌کند. طباطبایی مفهومی متفاوت و موسّع از «کلام» مطرح می‌کند و آن را به تمام اموری که کاشف مقاصد الاهی باشد توسعه می‌دهد. کلام الاهی از منظر طباطبایی دارای مراتب و مصادیق بسیار است. بر این اساس تمام آفرینش، که با کلمه وجودی «کن» پدید آمد، کلام خداوندی است و نزول وحی بر پیامبران، مرتبه و مصداق دیگری از کلام است.

رساله پیش رو به «بررسی و نقد ادله ضرورت امامت در کلام اسلامی»، می‌پردازد. اساس رساله بر اثبات اصل ضرورت، فلسفه، مقاصد امامت و بر رد دیدگاه منکران آن مبتنی است. پس از اثبات ضرورت، دلائل شرعی و عقلی وجوب امامت نزد فرق اسلامی در شیعه و غیر شیعه در مورد نقد و بررسی قرار گرفته که هشت دلیل نقلی ازسوی غیرشیعه و حدود بیست دلیل عقلی از جانب شیعه مورد تحقیق و تحلیل قرار گرفته است. در پایان به روند شکل‌گیری اندیشه عقلی امامت با نگاه به تبیین‌های عقلانی امامان، علیهم‌السلام، در روایات و دیدگاه‌های متکلمان تأثیرگذار اولیه شیعه در مسأله امامت پرداخته شده است که اهم آن‌ها در چند جمله خلاصه می‌شود: تا مکلفی بر زمین است، زمین از حجت خدا خالی نمی‌تواند باشد و این حجت، گاه امامی ظاهر و گاه امامی غایب و پنهان از دیدگان مردم است که به هر تقدیر، اثر وجود خویش را در جهان خواهد بخشید؛ این حجت قطعاً امامی معصوم از گناه و خطا است؛ امامان را تنها خدا برگزیده و مردمان از راه نص، بر امامت ایشان آگاهی می‌یابند؛ طاعت و پیروی از این امامان، بر همگان واجب الهی است و تخلف از‌ آن سبب گمراهی خواهد بود. نگارنده براین باور است که دلائل شیعی نسبت به غیرشیعی از استحکام و انسجام بهتری برخوردار است. البته این را نیز می پذیرد که برخی از دلایل، اعم از عقلی و نقلی، سست و بی اعتبارند و برخی از ادله مانند «دلیل اجماع» در اثبات اصل ضرورت قابل قبول بوده و برخی چون «جلب منفعت و دفع ضرر از نفس» یا «نصب امام، مقدمه واجب» را می توان با قاعده عقلی لطف یا براهین دیگر مانند آن مقایسه نمود، جدای از آن که برهان لطف، دلیل عقلی نیست بلکه دلیلی عقلایی می باشد.

پرسش از رابطه وجودی الفاظ و مفاهیم قرآنی با کنه وحی و چگونگی اعتبار آنها از مسائل مطرح در علم کلام است. تحقیق حاضر با نگاهی به پیشینه تاریخی بحث و با روش تحلیلی‌اسنادی، و با تکیه بر نظر محمدحسین طباطبایی و جوادی آملی در پاسخ به پرسش از فرآیندی معقول برای فهم کلام، با نظر به غایت فعل الاهی، که هدایت و درک مقصود متکلم از سوی بشر است، این نتیجه را افاده می‌کند که وحی و کلام الاهی، فعل و جعل الاهی است، که غایت آن تحقق هدایت بوده و لازمه آن نزول و دریافت وحی در قالب مفاهمه بشری است. این حقیقت از مرتبه کنه تا مرتبه اعتبار، امر واحدی است که نفس نبوی به سبب جامعیت و تناسب آن با عوالم مختلف، واسطه در نزول و ظهور مراتب گوناگون آن است و حقیقت نبی، هرچند از نظرگاه فلسفی عین علمی وحی و کلام قرار می‌گیرد، اما فاعل کلام نیست، و مسیر و ظرف تحقق و نزول وحی با جعل الاهی است.

تجدید بنا یکی از موضوعات مهم در مسائل مذهبی به شمار می‌رود. مهم‌ترین تجدید بنایی که اباضیه معاصر انجام دادند و البته در آن هم بسیار موفق‌بودند، بحث اتهام­زدایی است. اباضیان هنگامی که با اتهام­هایی از طرف مذاهب یا شخصیت­ها روبه‌رو شدند، برای ادامه حیات خود در جهان اسلام ناچار شدند دامان خود را از این­گونه اتهامات پاک و منزه کنند. این مقاله با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی عهده‌دار است به سه اتهام مهم مهم بپردازد و سخنان اباضیه در رد این اتهامات را تبیین کند: ۱. انتساب اباضیه به خوارج، ۲. روحیه خشونت‌طلبی و ۳. کراهت از صحابه. گفتنی است این اتهامات بسیار موجب آزرده‌­خاطرشدن اباضیه شده است.

وهابیت و اباضیه دو فرقه از فرقه‌های زنده جهان اسلام، با دو رویکرد متفاوت و تفکرات مختلف هستند. اباضیه، برگرفته از افکار جابر بن زید ازدی و وهابیت، برگرفته از افکار سلفیت احمد ابن حنبل و تحت تأثیر افکار ابن تیمیه به وجود آمد. می‌توان به‌طوری وهابیت را مجری افکار ابن تیمیه نامید. هدفی که این رساله به دنبال آن است، آشنایی با تاریخ و عقاید وهابیت و اباضیه در دو زمان کاملاً متفاوت است. یکی در دورهٔ نخستین اسلام و تحت رهبری عبدالله بن اباض و دیگری در قرن 12 هجری به رهبری محمد بن عبدالوهاب، با عقایدی کاملاً متفاوت؛ هم‌چنین پرداختن به اشتراکات و ممیزات این دو فرقه و تقابل و مقایسه کلامی که بین این دو فرقه وجود دارد. اباضیه باروحیه‌ای کاملاً متعادل و وهابیت باروحیه‌ای خشن و تند، که این در افکار و عقاید این دو فرقه هم تأثیرات به سزایی گذاشته است که این از اهداف این رساله است.

در این تحقیق به بررسی و مقایسه دیدگاه دو مذهب پویای وموجود، امامیه و اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی پرداخت شده است. در فصل اول به توضیح مفاهیمی از قبیل اباضیه و چگونگی پیدایش آن و معرفی برخی از شخصیت‌های مؤثر در این مذهب و همچنین به تبیین مفاهیمی همچون اسماء و صفات الهی از دیدگاه لغت و اصطلاح پرداخته‌ایم و در فصل دوم به بررسی دیدگاه امامیه در مورد اسماء و صفات الهی پرداخته شده است و در فصل سوم به بررسی دیدگاه اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی و آراء ایشان در مورد اسماء و صفات الهی پرداخته شده است و در پایان به جمع‌بندی در مورد آراء و دیدگاه این دو مذهب در مورد اسماء و صفات الهی و مقایسه دیدگاه دو مذهب پرداخته شده است. در انتها باید متذکر شوم که دو مذهب در مورد اسماء و صفات الهی تقریباً دیدگاه همسان و واحدی دارند و کمترین اختلافی بین امامیه و اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی وجود ندارد. اگرچه در موارد دیگر همچون حسن و قبح دیدگاه متفاوتی با هم دارند ولی در این مورد خاص با هم هم‌عقیده و هم‌رأی می‌باشند. به گفته دکتر صابر طعیمه از نویسندگان اباضیه، ایشان در مورد توحید بر خلاف دیگر عقائد تکیه به عقل نموده‌اند تا از تشبیه و تجسیمه به دور باشند و بر تنزیه باری تعالی تأکید دارند، همان چیزی که امامیه در اسماء و صفات الهی بر آن تکیه دارند .

موضوع نوشتارحاضر«بررسی تطبیقی اندیشه­‌های کلامی قاضی عبدالجبار همدانی (م415هـ) و قاضی عضدالدین ایجی (م756هـ) در باب توحید و صفات الهی» است که در چهار فصل نگارش شده است. در فصل اول با توجه به اهمیت این دو شخصیت و متعلق بودنشان به دو فرقه کلامی مهم معتزله و اشاعره ضمن تعریف علم کلام به شرح حال کامل زندگانی قاضی عبدالجبار و ایجی اختصاص یافته است. فصل دوم در باب توحید و معانی و مراتب آن است. هر دو شخصیت به «جزء نداشتن و مرکب نبودن پروردگار» و «نفی تشبیه و تجسیم او »قائلند. این­دو معرفت­‌شناسی خداوند را واجب دانسته با این تفاوت که قاضی عبدالجبار این وجوب را عقلی دانسته و قاضی ایجی آن را شرعی می­‌داند. در باب ایمان عبدالجبار، عمل را که شامل طاعات، واجبات و مستحبات است، داخل در ایمان نموده و آن را قابل زیادت و نقصان می­داند لیکن قاضی ایجی عمل را در آن داخل نکرده و ایمان را تصدیق بما جاء النبی می­داند و طبق اکثر اشاعره آن را قابل زیادت و نقصان‌ نمی­‌داند. در فصل سوم پس از بیان معانی لغوی و اصطلاحی اسم، صفت و ذات، و تقسمیات صفات از منظر عبدالجبار و ایجی، سخن از رابطه ذات و صفات شده که در این موضوع عبدالجبار قائل به نظریه «نیابت ذات از صفات» ابوعلی جبائی(م303ق) است. قاضی ایجی دیدگاه «زیادت صفات بر ذات» را بیان داشته در حالی که ادله­ی قدمای اشاعره بر این امر را رد کرده و خویش نیز بر آن استدلالی ننموده است. برخلاف ایجی، قاضی عبدالجبار قائل به عدم توقیفی بودن اسماء خداوند است. فصل چهارم در موضوع صفات خبریه و رؤیت خداوند است که قاضی عبدالجبار معانی صفات خبریه را تأویل کرده، و حمل معانی ظاهری این آیات و روایات را بر معانی حقیقی­‌شان ممنوع دانسته است. لیکن قاضی ایجی به دلیل عدم قطع به معانی تأویلی، ضمن نفی تشبیه و تجسیم و عدم پذیرش صفت بودن معانی ظاهری، قائل به توقف است. در موضوع رؤیت در قیامت، قاضی عبدالجبار، آن را به دلیل «مجاوره» و «حال» واقع شدن در صورت رؤیت، رد می­‌کند این درحالی است که قاضی ایجی رؤیت را صحیح می­‌داند و قائل است که مؤمنین در قیامت با چشم سر خداوند را خواهند دید.