جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مکاتب فکری که بر تدوین و انسجام بینش‌های کیهان‌شناختیِ چین باستان تأثیر بسزایی داشت، مکتب «یین‌یانگ» است. ممکن است در نگاه نخست، کیهان‌شناسی این مکتب به دلیل اشتمال بر رگه‌هایی از «ماتریالیسم»، در ردیف کیهان‌شناسی‌های عرفی به‌شمار آید، اما آن مخصوصاً به دلیل قول به «تائو» و نیز تقسیم‌بندی ارواح بر اساس «یین» و «یانگ»، نمی‌تواند «ماده‌گرایی صِرف» تلقی شود. تحقیقِ پیش‌رو به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است و یافته‌های آن نشان می‌دهد که مکتب «یین‌یانگ» بسیاری از باورهای باستانی چین را اقتباس کرده و آنها را در صورتبندیِ کیهان‌شناسی خود به‌صورتی مدوّن به کار گرفته است. کیهان‌شناسی مکتب «یین‌یانگ» با الگوی صدور کثرات از وحدت سازگاری بیشتری دارد، چنان‌که بنابر آن، «تائو»، «تای‌چی» یا «غایت بزرگ» را صادر می‌کند و از «تای‌چی»، نیروهای متضاد و مکمل کیهانی، «یین» و «یانگ» به وجود می‌آیند. نتیجه هم‌کنشیِ «یین» و «یانگ» پیدایش «ووهسینگ» یا «پنج عنصر» است؛ و در نهایت کثرت‌های موجود حاصل فرمول‌های گوناگونِ ترکیب «ووهسینگ» تصور می‌شوند. اقوال فرجام‌شناختی این مکتب حکایت از این دارند که در پایانِ جهان، کثرات به همان ترتیب صدور از «تائو»، به اصل خود باز می‌گردند. نظریه «بازگشت» در فرجام‌شناسی این مکتب ظاهراً نظریه‌ای کاملاً مادی است و پرهیز از مابعدالطبیعه را، حتی در مسائل آخرالزمانی، نشان می‌دهد. با وجود این، انگاره‌های این مکتب از یک منظر وحدت‌گرایانه می‌تواند محل انتقاداتی باشد: اولاً در این مکتب فقدانِ خالقی ناظر بر هستی که ناظم و مدبّر کیهان باشد، بسیار احساس می‌شود؛ ثانیاً در این مکتب حالات روحی و عرفانی انسان مورد غلفت واقع شده‌اند و نهایتاً اینکه در این مکتب رویکردی دنیاگرایانه وجود دارد و از تبیین سرنوشت انسان در دنیای پس از مرگ خبری نیست.

در عصر حاضر، هزاران جنبش معنویت گرا در جهان وجود دارد که می کوشند نیاز فطری بشر به معنویت را پاسخ گویند و وجود اورا از نور، شادی و آرامش سیراب کنند.(مظاهری سیف، 1388ص28) در یک تقسیم بندی معنویت بر دو نوع است: سکولار و دینی. (خسروپناه ،1391ص2) امروزه یکی از مسائل مهم معنویت های سکولار ،مساله فرادرمانی است ؛فرا درمانی نظریه ای است که در آن از طریق مجراهای غیر طبیعی می توان بیماران جسمی و روحی را درمان نمود . درنگرش معنویت سکولار ، فرا درمانی نوعی درمان مکمل است که ماهیتی عرفانی دارد؛ در این شاخه از معنویت درمان نگر، بیمار ، توسط فرا درمانگر به شبکه شعور کیهانی (شبکه آگاهی وهوشمندی حاکم برجهان هستی) متصل شده و مورد کاوش قرار می گیرد.(طاهری، 1387ص10) این روش درمانی، شاخه ای از معنویت کیهانی می باشد که توسط محمد علی طاهری بنیانگذاری شده و اصول آن (بنابرادعای موسّس)با عرفان ایران (اسلامی ) مطابقت دارد .(طاهری، 1388ص72)ودرمان برای بیمار به عنوان یک سلوک عرفانی برای متحول کردن ساختاروجود او به کارگرفته می شود زیرا در این مدل از معنویت شفای جسم بدون تحولات مثبت درونی فاقد ارزشهای لازم است .(طاهری ،1388ص75) یکی دیگر از مدل معنویت های سکولار مدلی است که به اک ویدیا معروف است.(توئیچل، 1380ص41)که براثر یک تجربه عرفانی شخصی بنام پال توئیچل پدید آمد.(فعالی ،1389ص309) این مدل از معنویت ادعا دارد که معنویت اک، دانش باستانی سفر روح است.(کریمی شرودانی،1389ص3) و کوتاه ترین راه و صراط مستقیم به سوی حقیقت است. (شریفی،1392ص71) تاکیداین مدل از معنویت درمانگر ؛ تماما برتجربه مستقیم نور وصوت الهی است که با انجام مراقبه و تمرینات معنوی حاصل می شود .( کلمپ ،1381ص9)در این مدل از معنویت ؛ فرادرمانی وشفای معنوی جایگاه ویژه ای دارد تا آنجا که موضوع درمان دوبعد آن را شامل می شود.(توئیچل ،1381ص140)دراین مدل ازمعنویت معاصر شفا یکی از بزرگترین هدیه های خداونداست که از طریق مرشد معنوی به روح اهداء می گردد .(دیویس ،بیتاص205 ) فرادرمانی یامعنویت درمانی در این مدل از معنویت به روش های مختلفی صورت می پذیرد،در نگرش آنها روح ایزدی فرد بیماررا با روش های مختلف درمانی که حقیقتا نامحدود هستند درمان می کند. (کلمپ ،1381ص195)برای مثال انجام دادن مراقبه (ویپاسنه )و تمرین معنوی و زمزمه نمودن کلمه "هیو" نام باستانی خداوند یکی از شیوه های درمان می باشد.(کلمپ، 1379 ص260) که طی آن بزرگترین نیروی خلاقی که انسان می توانداز خودش انجام دهد به ظهور می رسد .(کلمپ بیتا،ص52)؛ رویاها یکی دیگر از شیوه هایی است که در اکثر موارد با جزئیات خاصی انسانها رامورد مخاطب قرار می دهد وبه آنها نشان می دهند که درلحظه حاضر برای شفا دادن خویش یا بهبود زندگی چه کار باید کرد ؟رویاها تمام سطوح زندگی بشررا تحت تاثیر قرار می دهند آنها فرصتی فراهم می آورند تا نگاهی اجمالی به آینده بیندازندیا برای شفاپیشنهادهایی می دهند مهمتر از همه می توانند بشر را مستقیم بسوی خدا هدایت کنند. (کاظم زاده،1388،ص 200)در این مدل از معنویت؛انسان باانجام ذکر و مراقبه و فهم حقیقت رویا ها به علت معنوی شرایط حاکم بر زندگی خود پی برده؛می تواند برای بهره مندی بیشتر از اسرار زندگی راهی مناسب بیابد.(کلمپ،1379ص259-260) باتوجه به اینکه مدل معنویت های سکولار هرکدام خودشان را مناسبترین روش رسیدن به حقیقت ودرمان معرفی می کنند و مبانی بنیادین ادیان تاریخی و سنتی راچندان قابل قبول نمی دانند ؛مساله ای که دراینجا این پژوهش عهده دار آن است این است که سوالاتی دراین زمینه وجود دارد مثلاً اینکه آیا معنویت های سکولار بر مساله درمان وشفای بیماران (جسمی ،روانی ،و...) موفق عمل نموده است یاخیر ؟ آیا موضوع درمان و شفای معنوی در این معنویت های سکولار نتیجه سلوک معنوی موسسان می باشد یاخیر ؟ یا ریشه های آن را باید در تفکر معنوی ادیان دیگر جستجو کردمیزان اثر بخشی نظریه فرا درمانی در بهبود سلامت معنوی جامعه تاچه اندازه است ؟واضح است که این شیوه در مقام گزارش و نقل شیوه ای پسندیده است اما بنظر می رسد که محقق دراین پژوهش تنها یک گزارشگر نیست او باید در مواردی به داوری بنشیند و به صحت وسقم دعاوی مربوط به مساله فرا درمانی در معنویت های سکولار رای دهد. به هرحال می توان گفت مدل معنویت های سکولار تفاوت های بنیادین در مبانی نظری و عملی با معنویت های دینی دارند شاید بتوان گفت که این مدل از معنویت ها یک معنویت التقاطی ازمجموعه جنبش های معنوی دیگر باشند. نگارنده در این پژوهش درصدد است با ارائه یک تبیین جدید جایگاه نظریه فرا درمانی را در دو مدل از معنویت های درمانگر به درستی بررسی کند تا بتواند نقاط ضعف و قوت و میزان اعتبار آن را نشان دهد.

«باور به حیات پس از مرگ» یکی از واکنش‌های نظری انسان به عطش جاودانگی است و برجسته‌ترین تجلّیگاه آن، ادبیات دینی می‌باشد. مهابهاراتا و ارداویراف‌نامه دو متن کلاسیک دینی هستند که به‌ترتیب به فرهنگ دینی هندویی و زرتشتی تعلق دارند. یودیشتیرا و ویراف، که اساساً وجود انسانی را در دو سنّت دینی متفاوت نمادپردازی می‌کنند، در قالب نوعی سفر روحانی، وضعیت انسان‌ها را در دنیای دیگر تجربه و توصیف مي‌نمايند. جُستار پیش‌رو با تطبیق این دو متن دینی درمی‌یابد که در هر دو متن، مرگ امری محتوم، اما نامطلوب است؛ هرچند نه به معنای نابودی، بلکه به معنای گذر از یک نشئة وجودی به مرتبۀ وجودی دیگر. در این دو متن دینی، کردار صحیح، دوشادوش پندار نیک و گفتار نیک، اهمیت بسزایی در سعادت آدمی دارد و نسیان جوهر الهی و اسارت مادی، ناشي از عدم بصیرت است. با وجود این، برخلاف مهابهاراتا که فرجام انسان را بر اساس هم آموزۀ سمساره (بازتولد) و هم انگارۀ بهشت و دوزخ تبیین می‌کند، ارداویراف‌نامه فقط از استقرار در بهشت یا دوزخ پس از مفارقت روح از بدن و عبور از پل چینود سخن می‌گوید.

مسأله ی مرگ و میل جاودانگی از دل مشغولی های وجودشناختی انسان است. هندوئیسم همچون ادیان دیگر همواره در پیِ رفع یا تسکین این دل مشغولی بوده است. وداها و اوپانیشادها اصالت بُعد روحانی و جاودانگی آن را به گونه های مختلف مورد اهتمام و پذیرش قرار داده اند. بهگودگیتا نیز جاودانگی نفس را صراحتاً در دفتر دوّم و تلویحاً با شاهدهایی در دفترهای دیگر تأیید می کند. گیتا با تصوّر انسان به مثابه روح جاودانه، مرگ را در معنای زوال کامل، امری موهوم می داند. عدم امکان تبدیل واقعی (وجود) به غیرواقعی (عدم)، مهمترین استدلال گیتا در اثبات توهم زوال نفس است. به رغم تنوع معانی جاودانگی، گیتا با همراه سازی آن با مسأله ی آگاهی و معرفت (جنانه) معنای متعال تری از حقیقت جاودانه ی انسان ارائه کرده است. نظریه ی سانکیه ای، نظریه ی ودانته ای، استدلالِ مربوط به اثبات توهم مرگ، اطلاق مفهوم جاودانگی، ویژگی های جیون موکتا، تمایز «اپاره ویدیا» از «پاره ویدیا»، آموزه ی اوتاره و انگاره ی زادمرد که هر یک به نوعی مؤیّد جاودانگی نفسند، شاهدهای تلویحی گیتا را در اذعان به جاودانگی نفس با مدلول «آگاهی از جاودانگی خویشتن» تشکیل می دهند.

شناخت وجود و موجود، دل‌مشغولیِ دیرپای و اصلی انسان است. هستی‌شناسی اسطوره‌ای، گونه‌ای از تلاش آدمی در این زمینه است که تأثیر ماندگاری بر پیدایی و پرورش افکار و کنش‌های بشر داشته است. در اسطوره، بر حَسَب برخی اصول مسلّم، از رهگذر «مینوی ساختن گیتی» یا «گیتیانه کردن مینو» به صورت‌بندی نظام هستی‌شناختی اقدام می‌شود. مطابقت و عینیّت گیتی با مینو، حضور و تجلی خدایان به ‌مثابة عوامل تقدس و در نتیجه، واقعیّت جهان، جانمندانگاری گیتی و امکان ارتباط انسان با آحاد موجودات، فقدان تمایزی روشن میان «عالم ثبوت» (عین یا گیتی) و «عالم اثبات» (ذهن)، وجود پیوند ذاتی میان انسان و گیتی از طریق انبازی آن دو در امر مینوی، زیستن بر مبنای الگوهای مثالی سلوک خدایان و بازآفرینی افعال ایزدان از طریق تکرار آنها در شعائر، از ارکان هستی‌شناسی اسطوره‌ای و از عملکردهای مبتنی بر آن به ‌شمار می‌آیند. در این منظر، انسان و جهان برخوردار از سرمنشأ الاهی و محضر و مجلای امر قدسی‌اند و به میزان انکشاف امر مینوی در آنها، از تقدس و واقعیّت برخوردارند. در اسطوره، واقعیّت، امر قدسی است و نامقدس، عدم.

گرچه شاید در نگاه نخست، بودیسم تهراواده (هینه‌یانه) عاری از هر گونه قداستی به ‌نظر برسد، اما در بودیسم مهایانه اعتقاد به امر قدسی و پرستش موجودات متعالی (انواع بودا)، فضای این آیین را مشحون از قداست کرده است. به ‌رغم تنوع آرای دین‌پژوهان، ظاهراً در بودیسم مهایانه قداست به‌ مثابۀ حقیقتی ذومراتب، دارای مجلاهای متنوع و ساحتِ ملکوتی همۀ موجودات در نظر گرفته می‌شود. نقاط عطف زندگی سیدارتاگوتَمه‌بودا و تعالیم وی مبنای بسیار مهمی در اعتقاد پیروان بودایی به قداست برخی از نمادها، مفاهیم و مکان‌ها بوده است. آموزۀ تری‌کایه، بودی‌ستوه‌هایی مثل اَوَلوکیتشوره و مَیتِریه، مفاهیمی چون «شونیاتا» و «چنینی» (تتاتَه)، اماکنی همچون استوپاها و معابد، انواع شمایل‌نگاری‌های قدسی، نمادهای دینی مثل مَندَله و مجموعۀ اساطیر بودایی و جاتَکه‌ها، در زمرۀ برجسته‌ترین وجوه قداست در مهایانه به‌ شمار می‌آید. غایت اصلی پژوهش پیش‌ رو که به روش توصیفی‌تحلیلی صورت پذیرفته، عمدتاً شناسایی عمیق‌تر قداست و نمودهای آن در بودیسم مهایانه بوده است.

به زعم برخی از دین‌شناسان، صورت‌بندی نظام‌مند الاهیّات مهایانه عمدتاً مرهون بسط فلسفی‌عرفانی آموزه‌های بودیسم سنّتی (تهراواده) است. با وجود این، تأثر از ادیان و فرهنگ‌های غیربودایی و سازگاری با فرهنگ‌ها و سنت‌های دینی بومی نیز در آن نقش بسزایی داشته­اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی در پی تبیین مشابهت‌ها و تأثیر فرهنگ‌های غیربودایی بر انتظام دینی مهایانه است و یافته­های آن نشان می‌دهد که تأثیر هندوئیسم بر بودیسم نه‌تنها در زمینۀ کیهان‌شناسی و مجموعۀ معبودهای مهایانه‌ای، بلکه در مناسک و ادبیات مهایانه نیز دیده می‌شود. فرهنگ ایرانی عمدتاً بر بوداشناسی، نجات‌شناسی و خلق معبودهای شخصیِ مهایانه تأثیر داشته و ظاهراً اثربخشی فرهنگ یونانی مخصوصاً در زمینۀ هنر قدسی و شمایل‌نگاری است. انعطاف‌پذیری مهایانه در مواجهه با ادیان خاور دور نیز عمدتاً در زمینۀ یزدان‌شناسی مهایانه قابل تفحّص است.

یکی از پدیده‌های مهم که از دیرباز ارباب ادیان به آن توجه داشته‌اند، نظم کیهانی است. اصطلاح «نظم کیهانی» بر راستی و انضباطی دلالت دارد که در تمام ساحت‌های عالم هستی جاری است و امور بر اساس آن انتظام می‌یابند. عنایت به این موضوع ظاهراً در زرتشتی‌گری و تائوئیسم جلوه‌های ویژه‌ای دارد؛ بنا بر متون مقدس این آیین‌ها، طبیعت تا حدی به واسطهٔ ظهور نظم کیهانی در آن مقدس است. در ایران باستان، نظم کیهانی معادل «اشه» است و به عنوان یکی از مبانی اصلی دین زرتشتی، قلمرو معنایی گسترده‌ای دارد. «اشه» به معنای راستی است، اما اصطلاحاً عبارت از قانون معنوی و اخلاقی سرمدی است که اهورامزدا تأسیس کرده است. بنا بر اشه، در حوزه رفتار و اخلاق انسانی، هر کنشی، واکنشی و هر کار نیک یا بدی، پاداش یا پادافره خاص خود را در پی دارد؛ در حوزه قانون طبیعی نیز، تبلور اشه نظم و تعادل طبیعت است که علّت مبقیهٔ آن به شمار می‌رود. تائو، اصطلاح دالّ بر نظم کیهانی در تائوئیسم است و به عنوان قانون فراگیر حیات، انتظام طبیعی و نظم اخلاقی را شامل می‌شود. تائو قانون ثابت و جاویدانی است که معیار تکامل هستی و سیر اشیا به شمار می‌رود. انسان، تائو و طبیعت، رئوس مثلث عالم هستی را در تائو‌ته‌چینگ شکل می‌دهند و هماهنگی آنها از طریق عوامل دیگری همچون یین- ‌یانگ به عنوان دو اصل فعّال و پذیرای هستی و پنج عنصر (وو- شینگ) میسر می‌شود.

یکی از مکاتب فکری اثربخش در انسجام و انتظام تصورات کیهان­شناختیِ مردم چین، مکتب «یین‌یانگ» است. «تسو یِن» و «تونگ­چونگ­شو» به­عنوان شخصیت­های اصلی این مکتب، بسیاری از باورهای مردم چین باستان را اقتباس کرده و آن‌ها را در صورتبندی نظام­مندِ کیهان­شناسی خود به کار گرفته­اند. یافته­های پژوهش حاضر که به­روش توصیفی- تحلیلی صورت می­پذیرد، نشان می‌دهند که برخلاف آن‌چه ممکن است در نگاه نخست به­نظر برسد، یین­یانگ به­عنوان یک مکتب، اصولاً وحدت­گراست، نه ثنویت­گرا. کیهان­شناسی مکتب «یین­یانگ» با الگوی صدور کثرات از وحدت سازگاری بیشتری دارد، چنان­که بنابر آن، «تائو»، «تای­چی» یا «غایت بزرگ» را صادر می­کند و از «تای­چی»، نیروهای متضاد و مکمّل کیهانی، «یین» و «یانگ» به وجود می­آیند. پیامد هم­کنشی «یین» و «یانگ» پیدایش «ووهسینگ» یا «پنج عنصر» است؛ و در نهایت کثرت­های بی­شمار پدیده­ها، برآیند فرمول­های گوناگون ترکیب «ووهسینگ» تصور می­شوند. اقوال فرجام­شناختی این مکتب حکایت از این دارند که در پایان جهان، کثرات به همان ترتیب صدور از «تائو»، به­صورت قهقرایی به اصل خود باز می­گردند.

جستار پیش رو این انگارۀ محتمل را به چالش می‌کشد که «تصوف، مولود فقر و برآیندِ محرومیت افراد فرودستِ جامعه است». شواهد دال بر کاستی‌ها و در مواردی کذب چنین انگاره‌ای بسیار است. بنا به گزارش بسیاری از منابع تاریخی و تذکره‌ای، فرادستانی چون ابراهیم ادهم، شبلی، علاءالدولۀ سمنانی، داراشکوه، غزالی، شمس تبریزی، مولوی و دیگران در حالی به تصوف روی آورده‌اند که خود از تموّل مالی، منزلت علمی یا مناصب دولتی عالی برخوردار بوده‌اند. در صورت پذیرش و مسلّم گرفتن این واقعیت، چالش بعدی به انگیزه‌های فرادستان از گرویدن به تصوف مربوط خواهد بود. پژوهش حاضر با رجوع به ادبیات صوفیانه و نیز با بهره‌گیری از آراء مشهور روان‌شناختی اندیشمندانی چون یونگ، ادلر و مازلو و تطبیق آن‌ها با احوال فرادستانِ معنویت‌گرا صورت پذیرفته است و یافته‌های آن حکایت از این دارند که ناکارآمدی علوم عقلی در کشف حقیقت، تلاش برای یافتن اطمینان قلب، معناجویی، خودشکوفایی، تسکین غم غربت، مهار نفس، عبودیت، سرخوردگی از عوامل مادی در سعادت انسان، رؤیاهای صادقه و بصیرت‌ها نقش بسیار اثربخشی در معنویت‌طلبی و گرویدن فرادستان به تصوف بازی کرده‌اند.