جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آیات مربوط به سکونت حضرت آدم(ع) و حوا در بهشت، خداوند آنها را از نزدیک شدن به درخت معینی، نهی می‌کند که مفسران فریقین، در مورد چیستی این درخت وجوه مختلفی را مطرح کرده‌اند. برخی مفسران شیعه، با استناد به سه روایت از معصومان، شجرۀ ممنوعه را با وجود اهل‌بیت(ع) مرتبط دانسته‌اند. راستی‌آزمایی این قول بسیار حائز اهمیت است چرا که در صورت صحت، می‌تواند دلالت آیاتی از قرآن را بر خلقت نوری اهل‌بیت(ع) به اثبات برساند. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی، روایات یادشده را از حیث سند و محتوا ارزیابی ‌کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که لااقل یکی از این روایات، از اتقان سندی و متنی کافی برخوردار است. اما در سند دو روایت دیگر، خدشه‌هایی وجود دارد؛ با این حال، شواهدی از عقل، قرآن و روایات، موجبات مقبولیت آن‌ها را فراهم آورده است. تحلیل محتوایی این روایات نیز بر این مطلب دلالت دارد که درخت ممنوعه، از میوه‌های مختلفی برخوردار بوده؛ لیکن در بین میوه‌ها، آنچه برای حضرت آدم(ع) و حوا جذابیّت داشته، علم محمد و آل محمد(ص) بوده است. مطابق این وجه، به نظر می‌رسد آیات شجرۀ ممنوعه، بر وجود نوری اهل‌بیت(ع) نیز اشارت دارد.

اندیشمندان شیعی و اغلب دانشمندان اهل‌سنت، بر اساس دلایل عقلی و نقلی، اجداد پیامبر گرامی اسلام را مؤمن دانسته‌اند؛ یکی از دلایل مهم آنان، آیه شریفه 219 سوره شعراء؛ وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ، است. این نوشتار با واکاوی 114 تفسیر شیعی و اهل‌سنت در ذیل آیه پیش گفته، با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی آرایِ قرآن پژوهان فریقین پرداخته است. یافته های این پژوهش، نشانگر آن است که مفسران شیعی وسنی دارای چهاردیدگاه اصلی می‌باشند: دیدگاه نخست، مفاد " وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ " را، انجام رکوع و سجود پیامبر گرامی اسلام (ص) در نمازجماعت دانسته وآیه را به دور از موضوع بحث، معرفی کرده است . دیدگاه دوم، آن را اشاره به امکان رؤیت پیامبر، اصحاب پشت سر خود را به هنگام نماز جماعت می دانند. دیدگاه سوم؛ برخی از مفسران تفاسیر ماثور شیعی، به استناد روایات، مراد از ساجدان را اهل البیت علیهم السلام شناسانده اند، ولی دیدگاه چهارم که دیدگاه اغلب مفسران است؛ تقلب در ساجدین، را ناظر به انتقال پیامبر (ص)در اصلاب اجداد مومنی که در برابر خداوند سجده می کرده اند، ارزیابی نموده‌اند و رأی خود را به روایات، فهم صحابیان و مفسران نخستین، دلالت مفهومی از مفردات و معنای جمله، مدلل ساخته اند. نگارندگان این مقالت، با بررسی دلایل چهار رأی پیش گفته و بررسی اشکالات برخی از تفاسیر به دیدگاه چهارم ، امکان استناد به آیه 219 سوره شعراء برای موحد بودن اجداد پیامبر (ص) را تأیید و آن را به استناد روایات تفسیری و دلالت مفاد استعمالی مفردات و ترکیب آن، به عنوان معنای اظهر یا یکی از وجوه و نظایر معنایی یا بر اساس امکان حمل یک جمله بر بیشتر از معنای واحد، پیش رو، نهاده است.

پدیدارشدن رویکرد و متون تفسیر علمی، موافقان و مخالفانی را برانگیخت؛ تفسیر ادبی مشهور به تفسیر بیانی، روش تفسیری بود که امین الخولی و همسرش بنت ‌الشاطی، با هدف جلوگیری از چالش‌های آسیب‌زای تفسیر علمی و گرایش‌های افراطی برخی مفسران معاصر، به ساماندهی و برجسته‌سازی آن پرداخته‌اند. امین الخولی گرچه استفاده از دو علم روان‌شناسی و جامعه‌شناختی را در تفسیر ادبی لازم می‌داند، اما به نقدِ تفسیر علمی پرداخته و برای فروافتادن در دام تحمیل نظریات علمی بر آیات، روش تفسیر بیانی را پیشِ رو نهاده است. بنت ‌الشاطی همسر وی نیز تفسیر علمی و همۀ گونه‌های تفسیر عصری را به‌شدت نقد و با مطرح‌ساختن اعجاز بیانی قرآن، به تقابل با اعجاز علمی برخاسته و آن را انکار و رد می‌کند. این پژوهش با روش تحلیل محتوا و به شیوه تطبیقی، به ارتباط تقابلی تفسیر علمی و بیانی پرداخته است. یافته‌های این کنکاش، نشانگر آن است که هرچند که هر دو قرآن‌پژوه پیش‌گفته، مخالف تفسیر علمی هستند، اما از آن جهت که دیدگاه امین الخولی در نقادی روش تفسیر علمی، به اعتدال نزدیک‌تر است، می‌توان وجوه مشترکی میان تفسیر علمی و بیانی یافت؛ اما بر اساس دیدگاه افراطی بنت‌الشاطی در این زمینه، هیچ وجۀ مشترکی میان تفسیر علمی و بیانی وجود نداشته و این دو روش تفسیری، دارای تقابل خواهند بود.

بدون تردید در طول تاریخ برخی کوشیده‌اند تا معنای آیات قرآن را بر اساس دیدگاه‌های خود تفسیر نمایند. این اقدام ناپسند، در روایات، «تفسیر به رأی» نام گرفته و به افراد تحریف‌گر نسبت داده شده است، نه به قرآن؛ ولی به تدریج در میان قرآن‌پژوهان شیعه و اهل سنت، «تفسیر به رأی» افراد، با «تحریف معنوی» قرآن همسان تلقی شده و تعبیر تحریف معنوی، به قرآن کریم انتساب یافته و به دلیل وقوع تفسیر به رأی افراد، تحریف معنوی قرآن نیز حتمی انگاشته شده است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی و نقد این دیدگاه پرداخته و با ارائه دلایل عقلی و نقلی، این‌همانی بودن تفسیر به رأی افراد و تحریف معنوی قرآن را به چالش کشیده، بر تفاوت‌های روشن تفسیر به رأی صاحبان آرای باطله با تحریف‌یافتگی معنوی قرآن تأکید می‌ورزد؛ چرا که تفسیر به رأی، به افراد نسبت می‌یابد، ولی تحریف معنوی، به قرآن نسبت یافته است. بدین رو، وجود تفسیر به رأی افراد، نه به دلالت مطابقی، همان تحریف معنوی قرآن است و نه به دلالت تضمنی و التزامی، آن را در بر داشته و اثبات می‌کند. نگارندگان انتساب تحریف‌گری معنایی به افراد را به جای انتساب تحریف‌یافتگی معنوی به قرآن کریم پیش رو می‌نهند.

هدفدار بودن نظام هستی، غایت‌مند بودن تاریخ و ضرورت به تکامل نهایی رسیدن فرد و جامعه بشری، یکی از آموزه‌های مشترک همه ادیان الهی است که در قرآن کریم، گزارش شده است؛ افزون بر آموزه‌های وحیانی، از قرن هفدهم که اندیشه تکامل تاریخ و جامعه، از سوی اکثر مورخان، فلاسفه تاریخ، دانشمندان علوم اجتماعی، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان مغرب‌زمین، پذیرفته شد، بسیاری از اندیشمندان آن سامان، هم‌چون اسپنسر و تایلور (tylor)، پاسکال (pascal)، ئیگو، اگوست کنت، کندرسه (condorcet) و هگل که قائل به روح مطلق جهانی است، بر آن شدند که برای گونه، چگونگی و کیقیت تکامل جامعه و تاریخ انسانی، اشکال معینی را ترسیم کنند. اگرچه مبنا و نوع نگرش و تفاصیل اندیشه آن متفکران، با چالش‌های فراوانی، همراه است و بررسی آن از عهده این مقاله، خارج است، ولی براساس آیات قرآن کریم و روایات نبوی و اهل‌بیت، هدفداری نظام آفرینش، غایتمندی تاریخ و تکامل آحاد و جامعه انسانی، با ظهور منجی آخرالزمان در جامعه مهدوی، تحقق و تجلی می‌یابد. یافته‌های این مقاله که با روش توصیفی _ تحلیلی به بازخوانی آیات و روایات پرداخته، این واقعیت را مدلل می‌سازد که آرمانشهر مهدوی، تنها جامعه‌‌ای است که عالی‌ترین مرحله تکاملی تاریخ، جامعه و کمال افراد انسانی را به نمایش می‌گذارد و انسان را در اوج بندگی حضرت حق، عقلانیت و دانشمندی قرار می‌دهد؛ بدین‌سان آرمانشهر مهدوی، از یک سو، تجلی کمال‌یافتگی خرد، بلکه همه ابعاد و فضایل انسانی و از سوی دیگر، تحقق رحمت گسترده ربوبی است که جهانیان را برای برخورداری از آن رحمت، آفریده است fa en

ترادف یکی از انواع روابط معنایی و از مباحث لغوی است که در متون فقه اللغه، اصول و تفسیر در مباحث ادبی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. اندیشمندان در مورد وقوع ترادف در قرآن کریم، بر یک رأی و نظر نیستند. زمخشری از جمله مفسران ادیبی است که تفسیر وی از کم نظیرترین تفاسیر ادبی به شمار می‌آید. طبرسی نیز از مفسران بزرگ معاصر زمخشری بوده و در فنون ادبی چیره دست بوده است. لذا تفسیر «مجمع البیان» نیز در زمره تفاسیر ادبی به شمار می‌آید. بررسی تطبیقی «کشاف» و «مجمع البیان» نشان‌گر آن است که زمخشری با بهره‌گیری از الفاظی چون «متقاربان» و «معنی واحد» برخی از واژگان را مترادف با یکدیگر تلقی کرده و در مواردی میان الفاظ به ظاهر مترادف، به تفاوت‌های معنایی اشاره می‌کند. طبرسی نیز بسیاری از لغات را با الفاظی نظیر «متقارب المعنی»، «نظائر» و «بمعنی واحد» هم‌معنا و مترادف دانسته است، گرچه در برخی مواقع نیز به تفاوت معنایی برخی واژه‌ها اشاره می‌نماید. در واقع می‌توان چنین گفت که این دو مفسر علی‌رغم هم معنا دانستن برخی واژگان، از آنجا که قائل به فروق الفاظ نیز می‌باشند، ترادف جزئی در قرآن را پذیرفته‌اند و نمی‌توان گفت این دو از منکران ترادف هستند چنانکه برخی گفته‌اند.

استفهام از سبک‌های زیبای قرآنی برای بیان حقیقت و آگاهی دادن به مخاطب است. غالب استفهام‌های قرآن در بر دارندة اغراض و اهدافی غیر از استفهام حقیقی است. دانشمندان علم بلاغت، معانی ثانویة متعددی را از جمله انکار، استهزاء، تعجب، تقریر، نفی و... برای استفهام برشمرده‌اند. در نوشتار حاضر، با روش تطبیقی دیدگاه زمخشری و علامه طباطبایی در فهم استفهامات قرآنی بررسی شده‌است. هرچند شباهت‌های بسیاری در تبیین معنای ثانویة استفهام در دو تفسیر وجود دارد، لیکن وجوه اختلافی هم مشاهده می‌شود. تفاوت برداشت دو مفسر در فهم معنای استفهام، بیان نشدن معنای ثانویه از جانب یکی از دو مفسر یا از جانب هر دو مفسر، نمونه‌هایی از این وجوه اختلاف است. تفاوت برداشت دو مفسر از عواملی ناشی می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها، توجه به سیاق کلام، قرینه‌های لفظی و معنوی و نیز مخاطب آیه است.

قرآن تنها سند سالم وحیانی از جانب خداوند در دست بشریت است؛ که از گزند حوادث زمینی و آسمانی محفوظ مانده است. از این رو، نقد دلایل ادعای وقوع تحریف در آن، نزد مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا این ادعا با حجیت ظواهر قرآن - اعم از لفظ و معانی آن- ارتباط مستقیم پیدا می‌کند؛ به همین دلیل، از قرون اولیه ظهور اسلام تاکنون مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است.علمای اسلامی عموماً در طول تاریخ، خود را موظف به اعلام موضع در این باره کرده اند؛ زیرا روایات قابل توجهی در منابع روایی و تفسیری فریقین حکایت از وقوع تحریف در قرآن می‌نماید. علمای متأخر و متقدم تشیع با بررسی دقیق سندی و متنی روایات تحریف که بعضاً در کتب معتبر روایی نیز نقل شده است، روایات ضعیف السند را طرد و رد نموده و روایات صحیح را به معانی مختلف توجیه و تأویل کرده‌اند تا چهره تابناک قرآن کریم را شبهه تحریف در الفاظ آن پاک نمایند.یکی از مهمترین توجیهات آنان درباره روایات تحریف، آنها به " تحریف معنوی قرآن " است. قائلین به تحریف معنوی هر چند توانسته اند چهره قرآن را از شبهه تحریف لفظی پاک نمایند، امّا تحریف در معنا را برای قرآن طرد نکرده‌اند.در این تحقیق با بررسی لغویی و اصطلاحی و پیشینه تحریف در متون اسلامی و بررسی محتوای روایات تحریف و روایاتی که پیرامون مصحف امیرمومنان علی7 به دست ما رسیده است به این نتیجه رسیدیم که: معنای تحریف در این روایات اهل بیت:، تحریف معنوی در مصحف کنونی نبوده؛ بلکه این روایات حکایت از تحریف به کاستی در " وحی بیانی قرآن" دارد؛ که به همراه وحی قرآنی بر رسول اکرم‌6 نازل شده است. وحی بیانی عبارت است از: تفسیر و تأویل و بیان آیات که همانند قرآن بر پیامبر اکرم6وحی شده است.بنابراین اظهارات مکرر اهل بیت :نشان از وقوع تحریف به کاستی از حیث معنا و مفهوم آیات قرآنپس از رحلت رسول اکرم6دارد. اما وحی قرآنی که همین مصحف کنونی است از حیث لفظ و معنا از تحریف مصون مانده است.در نتیجه در قرآن تحریف معنوی از طریق تفسیر به رأی یا هر روش دیگری صورت نپذیرفته؛ و منظور از تحریف در روایات تحریف نما ناظر به حذف وحی بیانی از قرآن است.

چکیدهتدبّر در قرآن یک فرآیند است که از تلاوت آیات آغاز می‌شود و با تفکّر عمیق و ژرف‌اندیشی در معنا و مقاصد پیام‌های مفردات، آیات، سوره‌ها و کل قرآن، ادامه می‌یابد و با تعهد و التزام قلبی و عمل به مضامین آن‌ها ختم می‌گردد. تدبّر در قرآن کریم دارای مراتب چهارگانه‌ی عبارات، اشارات، لطایف و حقایق می‌باشد. قلمرو تدبر غیر معصوم فقط ظاهر الفاظ قرآن است که با تدبّر در این حیطه، متناسب با میزان تلاش فکری و صفای باطن خود قادر خواهد بود حداکثر، تا فهم مرتبه‌ی سوم صعود نماید. دسترسی به حقایق قرآن در انحصار خداوند و معلمان واقعی قرآن – معصومین علیهم السلام – است.تدبّر در قرآن، وظیفه‌ای همگانی است، ادای این تکلیف با موانعی به شرح زیر مواجه است:1-

این پژوهش به «شیوه ها و ابزار تسلط شیطان بر انسان از منظر قرآن و روایات و بازشناسی و آسیب شناسی راه های نفوذ و سلطة شیطان پرداخته و در هشت فصل و یک خاتمه تنظیم شده است: در فصل اول به کلیات مطالب پرداخته شده است. فصل دوم به بررسی واژه های شیطان و ابلیس و همچنین نسل و لشکریان او پرداخته است. فصل سوم به این سؤال اختصاص دارد که آیا شیطان در عالم خلقت وجود فیزیکی دارد یا نه؟ فصل چهارم در مورد ملاقات شیطان است. در فصل پنجم، مسئله روابط میان شیطان و انسان مطرح شده است. در فصل ششم، اهداف، قدرت نمایی، دایرة فعالیت شیطان و نیز ابعاد سلطة او بر انسان ها بیان شده است. در فصل هفتم که پیکرة اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد راه های تسلط شیطان و ابزار تسلط او بر انسان مورد بحث قرار گرفته است.