جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در کتاب شریف نهج البلاغة - که در بردارنده گوشه ای از سخنان گهربار امیرمؤمنان علیه السلام است - دو نمونه از سخن مشاهده می کنیم که قسمتی از این سخنان، مشروعیت حکومت را در قبال مردم می دانند و قسمتی، مردم را در این باب دخیل ندانسته، بلکه این مسئله را از امور الهی می دانند. نگارنده در این پایان نامه، به نفی تناقض بین این دو دسته سخنان و اثبات این که این دو دسته سخنان در صدد ایجاد روشی نوین در نظام حکومتی هستند، پرداخته است. این نگاشته، از یک مقدّمه و یازده بخش تشکیل شده است: در مقدّمه، مسائلی از قبیل طرح اصل مسئله تحقیق، عنوان موضوع تحقیق و بستر تحقیق، مطرح شده است. در ابتدای پایان نامه، تعاریف متعدّدی از واژه حکومت ارائه شده و سپس، معنای مورد نظر از این واژه تبیین شده تا در میان معانی مختلف، محوریت ثابتی برای بحث باشد و از مغالطه در بحث، دوری شود. ضمناً از حیث مصداق نیز قدر متیقّن از حکومت نشان داده شده باشد تا هنگام بحث در این وادی، تمام اشکال حکومت را دربر گیرد. نگارنده در قسمت بعد، در صدد اثبات ضرورت اجتماعی حکومت برآمده و این که حکومت، فقط و فقط به عنوان یک گزاره مطلوب در اجتماعی محسوب نمی شود. وی در آغاز یک استدلال عقلی بر این قضیه آورده و سپس، روایاتی از امیر مؤمنان را مورد استفاده قرار داده که در آنها ضرورت حکومت در جامعه برای از بین رفتن هرج و مرج، مورد تأکید قرار گرفته است. سپس به فلسفه یا دلایل ضرورت حکومت پرداخته و آنها را ضمن مواردی برشمرده، که عبارت اند از: وحدت امّت در پرتو حکومت، اجرای عدالت و ظلم ستیزی، اقامه دین، تأمین حقوق عمومی و رفاه اجتماعی، و در هر مورد نیز به روایاتی از نهج البلاغة در راستای این ضرورت اجتماعی و فلسفه های متعدّد حکومت، استدلال نموده است. نگارنده، پس از این مقدّمات، به پاسخ این پرسش پرداخته که: حقّ حاکمیت در اصل از آن کیست؟ آیا حق، از آن خداوند است یا مردم نیز صاحب حقّ اند؟ و آمده است که چون مردم در عدم حاکمیت نسبت به همدیگر برابرند، لذا در خروج از این اصل اوّلیه عدم پذیرش سلطه غیر، دلیل قاطع و محکمی مثل دلیل اثبات ولایت خداوند، پیامبران و ائمه معصوم باید در دست باشد. وی در بحث دلایل ضرورت حاکمیت الهی، ابتدا در بخش حاکمیت در وضع قانون، خداوند را تنها قانونگذاری دانسته که ویژگی های منحصر به فردی در قانونگذاری دارد. در بخش حاکمیت در اوامر و نواهی نیز به این نکته پرداخته که امر نیز فقط بر عهده خداوند است ؛ زیرا حاکمیت، حقّ کسی است که به مصالح فرد و جامعه آگاه بوده، مسیر کمال آنها را بشناسد و ضمن به دور بودن از هرگونه حبّ و بغض و خودخواهی، بتواند کشتی هدایت و کمال بشر را به ساحل نجات، هدایت و کمال برساند، و این مطلب را به وسیله آیات قرآن و روایات نهج البلاغة اثبات نموده است. مبحث بعد در پاسخ به این پرسش است که آیا این حاکمیت با حاکمیت مردم در تضادّ است یا در طول آن قرار دارد؟ نگارنده در پاسخ می نویسد: تضادی بین دو حاکمیت وجود ندارد و این دو در امتداد یکدیگرند. منتها خداوند، بشر را طوری خلق کرده که دارای نیروی اراده و اختیار باشد و اگر با اختیار خود به حاکمیت الهی تن در دهد، در راه صواب است، وگرنه در ورطه هلاک و نابودی قرار می گیرد. سپس به اجمال، دلایلی از نهج البلاغة درباره مشروعیت حاکمیت مردم آورده و آیات و احادیثی نیز از باب شاهد آورده است. نگارنده، در ابتدای این بحث ها برای بهتر روشن شدن مطلب، اشاره ای گذار به نظام های عمده حکومتی در ادوار گذشته کرده و در یک تقسیم بندی مختصر، آنها را به چهار گروه تقسیم نموده است. پس از این تقسیم بندی نیز مجملی از روش حکومتی تئوکراسی و اقسام چهارگانه آن را شرح داده و سپس، اصطلاح «دموکراسی (مردم سالاری)» و انواع دموکراسی های موجود در دنیا را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

تحلیل نوع ارتباط میان اجزاء مرکب واژه «مردم سالاری دینی»، می تواند آثار بسیاری بر ماهیت نظام سیاسی و کیفیت ادارة آن داشته باشد. اگر ترکیب میان دو جزء این مرکب واژه، از قبیل ترکیب وصفی باشد، مردم سالاری دینی، دارای هویتی اصیل بوده و نه تنها حیثیت مردم سالاری نظام سیاسی با حیثیت دینی آن، در تنافی نخواهد بود، بلکه معرّف هویتی متمایز از نظام سیاسی است که مردم سالاری موجود در آن، مبتنی بر متن دین بوده و عاریت گرفته از نظام غرب نیست. بر اساس این قرائت، سنخ تدبیر مردم در نظام سیاسی، گونه ای خاص از مردم سالاری است که ضمن بومی بودن، و استناد به نصّ، از مزایای نظام های دموکراتیک و تئوکراتیک برخوردار بوده و از مضرّات آنان نیز مبرّاست. در این نظام سیاسی، مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی، دو روی یک سکه بوده و در کنار هم، برای تحقّق نظام سیاسی مردم سالار ضروری می باشند. در حالی که قول به ترکیب اضافی برای این مرکب واژه، مستلزم پذیرش خاستگاه مردم سالاری در غرب، و جای گزاری محتوای دینی برای این شکل از حکومت در نظام اسلامی است.