جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارۀ ظرفیت‌های نظریهٔ فطرت برای تحول و پیشرفت علوم اجتماعی، اظهارنظرهایی از سوی برخی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است که کمتر واکاوی شده و شرح و بسط داده شده‌اند. این مقاله با هدف ارزیابی این اظهارات و برپایۀ این پیش‌فرض که نظریهٔ انسان‌شناختی فطرت می‌تواند افق‌های نوینی در برابر علوم اجتماعی، به‌ویژه در حوزه‌های مهمی همچون جامعه‌شناسی دین، جامعه‌شناسی اخلاق، جامعه‌شناسی خانواده و آسیب‌شناسی و تغییرات اجتماعی بگشاید، ابتدا با رویکردی فلسفی و با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فلاسفۀ مسلمان به‌ویژه بزرگانی، همچون علامه طباطبایی، شمائی کلّی از این نظریه و اصول و مفروضات آن ارائه داده است که در پنج اصل خلاصه شده‌اند: تدرج انسانیت، تمایز قائل شدن میان فطرت غریزی و فطرت عقلی، امکان وقوع تزاحم میان امور فطری، امکان انحراف از فطرت و لزوم تفکیک فطرت الهی از طبیعت ثانویه. در ادامه، به منظور پاسخ به این سؤال که نظریهٔ فطرت چه تأثیر ملموسی بر تحول علوم اجتماعی می‌تواند در پی داشته باشد، با رویکردی استکشافی تحلیلی کوشش شده است این تأثیر، در قالب نمونه‌هایی واقعی از مباحث رشتۀ جامعه‌شناسی، نشان داده شود که این مهم به‌عنوان نوآوری این مقاله، با عطف توجه به مسائل ذیل صورت گرفته است: امکان شناخت جوامع دیگر، عقلانیت مردمِ جوامع دیگر، تقدم تغییرات درونی انسان‌ها بر تغییرات بیرونی جوامع در بیشتر مسائل، امکان اِسناد بسیاری از تحولات معرفتی و فرهنگی جوامع به تبدّل طبایع ثانویۀ افراد و ارتقای ظرفیت علوم اجتماعی در تبیین اموری مانند خاستگاه خانواده، تفاوت رفتار انسان‌های متعالی با انسان‌های پست، عرفی‌شدنِ جامعه، تأثیر ایمان و اخلاق بر تقویت پیوند زناشویی و تأثیر ایمان و اخلاق بر اقتدار رهبری دینی.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ در اين دوره كه به لحاظ در قبال هم قرار گفتن دو انديشه معتقد به علم دينی از اهميت خاصی برخوردار است، ابتدا دكتر ايت‌اللهي نظر خود را از تعارض علم و دين در سطح جامعه شناختی ترسيم كرده و با توجه به آن به بيان حدود نظريه علم دينی می‌پردازند. در مقابل حجت‌الاسلام بستان نيز نظر خود را در خصوص تلقی های حداقلی و حداكثری از علم دينی تبيين كرده و به نحوه جمع شدن ديدگاه حداقلی و حداكثري مي‌پردازند. پس از هر جلسه ارائه اساتيد محترم نقد خود را در خصوص استاد ارائه دهنده عرضه داشته و در نهايت دو جلسه را به صورت مناظره بر مبنای مقالات "جامعه شناسی اسلامی" دكتر بستان و "رويكردی اسلامی به علوم انسانی" دكتر آيت‌اللهی و نظريه اخلاق فضای مجازی دكتر آيت اللهی كه موردی از علم ديني در نظر ايشان است، سامان می‌دهند اين موضوعات كه تقريبا از دهه هفتاد در ايران مطرح شد مدت طولاني اي در صدر بحث‌ها و مناظرات فكری جامعه قرار داشت. اين انديشه‌ها با تلقي‌اي كه از جايگاه علم و دين دارند جهان هايي با وزن‌هاي مختلف از اين دو امر براي ما ترسيم مي‌كنند و اين دو موضوع كه حقيقتا از موضوعات مهم زندگی انسان هستند را در جايگاه مورد نظر خود قرار داده و جريان يافتن هر كدام از اين نگاه‌ها در زندگي و جامعه ما قطعا تاثيرات مهمی خواهند داشت. از تاثيرات مهم اجتماعی اين نگاه‌ها می‌توان به سياست گذاری‌های آموزشی و فرهنگی آن‌ها، تاثيرات آنها در برنامه‌ريزی آموزش عالی و ... اشاره كرد كه توضيح عمق اين تاثيرات مجالی مفصل می‌طلبد.

این نوشتار به بررسی و تحلیل مسئله‌ی علّت و حکمت در احکام می‌پردازد. یافته‌های اصلی این تحقیق عبارتند از: 1) ارائه‌ی مفهوم‌شناسی از دو مفهوم علّت و حکمت؛ 2) تعیین اصل اوّلی در مسئله در فرض شک در علّت یا حکمت بودن تعلیل؛ 3) ارائه‌ی چارچوب مرجعی برای تشخیص علّت از حکمت و تعیین مواردی که علّت یا حکمت می‌توانند معمّم یا مخصّص حکم باشند.

نظريات فمينيستي به‌ويژه نظريه اگزيستانسياليستي سيمون دوبووار، نه‌تنها در جوامع غربي، که در جامعه ما نيز تأثيرگذار بوده است. تعريف دوبووار از زن که «زن زاده نمي‌شود؛ زن مي‌شود»، در حکم بيانيه‌اي است که موضع کلي هستي‌شناختي فمينيست‌ها را پيرامون زنان بيان مي‌کند. در اين تعريف، وي ماهيت و چيستي زن را ساختگي و محصول جامعه مي‌داند و زنانگي را امري تاريخي و فرهنگي تلقي مي‌کند، نه برآمده از سرشتي الهي. اين تعريف از زن با مباني و آموزه‌هاي ديني و فرهنگي ما تضادهاي فراواني دارد که مورد غفلت واقع شده است. اين مقاله‌ بر آن است تا با پاسخ به اين پرسش که «ماهيت و چيستي زن در فمينيسم اگزيستانسياليسمي سيمون دوبووار چيست؟» نقد و بررسي آن را از ديدگاه اسلامي مورد نظر قرار دهد. بر حسب يافته‌هاي تحقيق دوبووار با انکار وجود طبيعت و سرشتي ثابت براي زنان، نقش‌هاي مربوط به طبيعت و بيولوژي زن همچون مادري و همسري را ساختگي، فرهنگي و تاريخي مي‌داند. درحالي‌که ادله او براي ساختگي و جعلي بودن نقش‌هاي زنانه کافي نيست، وجود اين تفاوت‌ها در طول قرن‌ها خود نشاني از سرشت ثابت در انسان‌هاست. اين تحقيق، پژوهشي است ژرفانگر که با روش توصيفي و تحليل محتواي کيفي و به شيوة اسنادي صورت گرفته ‌است.

این مقاله به بررسی نظری عوامل و پیامدهای بروز جنسیت در ساختار و کارکردهای خانواده با رویکرد جامعه‌شناسی اسلامی می‌پردازد. به منظور معرفی بهتر رویکرد اسلامی، که هدف اصلی مقاله است، ازسویی در بخش چهارچوب نظری، مبانی عام و خاص این رویکرد به‌اختصار مطرح شده‌اند. مبانی عام به مبانی جامعه‌شناسی اسلامی در همه حوزه‌ها و مبانی خاص به مبانی جامعه‌شناسی اسلامی در حوزه خانواده و جنسیت اشاره دارند؛ ازسوی‌دیگر، در خلال مباحث، با اشاره‌ای گذرا به دیدگاه‌های جامعه‌شناختی، به‌ویژه موضع رویکرد فمینیستی در هر مسئله، زمینه مقایسه و بررسی تطبیقی رویکرد اسلامی با رویکردهای رقیب فراهم شده است. نتیجه این بررسی بیانگر آن است که جامعه‌شناسی اسلامی در الگوی معرفی‌شده، ازحیث روش‌های تجربی و فنون آماری، داعیه ویژگی منحصربه‌فردی را ندارد و ویژگی‌های اصلی آن را باید در ابعاد نظری شامل ابعاد تبیینی، تفسیری و هنجاری جست‌وجو کرد.

عملکرد مطلوب خانواده مستلزم ارتباط مناسب همسران است که این ارتباط الگوی تعاملی مناسبی را طلب می‌کند. پژوهش حاضر با هدف تدوین اصول تعاملات زوجین و خانواده و عرضه الگوی ارتباطی مناسب انجام شده است. این پژوهش حاصل تحلیل متون دینی (قرآن و روایات) و یافته‌های روان‌شناسی است و روش آن، تحلیل محتوا است. طبق نتایج حاصل از پژوهش، اصول حاکم بر روابط همسران و تعامل اعضای خانواده چنین است: «حقیقت مشترک»، «همسانی در استعداد کمال»، «تفاوت‌های جنسیتی»، «نقش‌های جنسیتی»، «تعادل‌گرایی» و «تعالی‌گرایی». تعامل مناسب همسران و خانواده بر اساس الگوی «مهر و قدرت» شکل می‌گیرد که مبتنی بر نقش و نیاز است. اقتداربخشی و مهرطلبی، نقش و نیاز زنانه را ترسیم می‌کند. مهرورزی و اقتدارطلبی، نقش و نیاز مردانه را به تصویر می‌کشد. این الگوی تعاملی با پذیرندگی و جلوه‌گری زنان و مهرورزی و تکیه‌گاه بودن مردان تحقق می‌یابد. بر اساس این الگو، جایگاه اقتدار خانواده بیشتر نقش مسئولیت‌پذیرکردن فرزندان فرزندان را بر عهده دارد و جایگاه مهرورزی خانواده بیشتر نیازهای عاطفی آنها را پاسخ می‌دهد.

برخلاف افراط و تفریط‌های مکاتب مدعی احیای حقوق بشر، در آموزه‌های قرآن کریم، جنسیت در هویت و جایگاه انسانی هیچ نقش و تأثیری ندارد، از این روی در بسیاری از احکام و تکالیف فردی میان زن و مرد تشابه و اشتراک کامل وجود دارد و در این زمینه تفاوتی بین آن‌ها نیست. در عین حال به اقتضای پاره‌ای تفاوت‌های طبیعی و در راستای حفظ مصالح اجتماعی، مجموعه‌ای از تفاوت‌های جنسیتی که فاقد هرگونه بار ارزشی‌اند، در بین زن و مرد مفروض گرفته شده است. در نتیجه موجب تفاوت پاره‌ای از حقوق و تکالیف آن‌ها گردیده است. از این روی مقاله حاضر، ضمن نگاهی کوتاه به احکام مشترک میان زن و مرد اعم از تکالیف فردی و احکام جزائی در قرآن، با تحلیل مضامین آیات قرآن و با استفاده از آراء مفسران به ویژه مفسران شیعه و نقد برخی از دیدگاه‌ها، تفاوت‌های حقوق و تکالیف اجتماعی زن و مرد و همچنین منشأ آن را در هفت محور مورد مطالعه قرار داده است.

این مقاله که بخشی از یک طرح پژوهشی را منعکس می‌کند، حاوی کوششی نظری در جهت ارائۀ نظریه‌ای درون‌دینی در باب پدیدۀ عرفی‌شدن است. این مقاله براساس یافته‌های مرحلۀ پیشین طرح که در آن از روش استقرا در متون دینی به منظور استخراج عوامل مؤثر بر عرفی‌شدن استفاده شده است، از روش تأمل نظری در جهت کشف روابط منطقی و عینی میان عوامل استخراج‌شده بهره گرفته است. حاصل این تلاش، ارائۀ نظریه‌ای اشباع‌شده در باب عرفی‌شدن است که درصدد بوده همۀ عوامل و سازه‌های تبیین‌کننده را در خود جای دهد و روابط منطقی میان آنها را بیان کند. در کنار اهتمام به تعیین عوامل اصلی و فرعی عرفی‌شدن، تأملی نیز پیرامون عوامل مسلّط این پدیده صورت گرفته و به‌طور کلّی پنج الگوی محتمل و در خصوص ایران، الگویی ترکیبی مبتنی بر دو عامل گسترش رفاه‌طلبی و لذّت‌گرایی جنسی شناسایی شده‌اند.

این مقاله با رویکردی منطقی ‐ فلسفی به بررسی سه مسئلة بنیادی در موضوع جایگاه ارزش‌ها در علم، یعنی مسئلة «است ‐ باید»، نسبیت‌گرایی ارزشی و بی‌طرفی یا جانبداری ارزشی می‌پردازد. روشن است که اگر جامعه‌شناسی اسلامی بخواهد به عنوان یک پارادایم توانمند و تأثیرگذار در عرصة علوم اجتماعی ظاهر شود، ناگزیر باید موضع خود را نسبت به این‌گونه مسائل پارادایمی به گونه‌ای مشخص کند که امکان مقایسه با پارادایم‌های موجود فراهم شود. محورهای اصلی مورد تأکید این مقاله عبارت است از: امکان استنتاج احکام هنجاری از گزاره‌های توصیفی و بالعکس، رد نسبیت‌گرایی ارزشی بر پایة پذیرش مبانی فطری برای ارزش‌های اخلاقی و حقوقی و لزوم جانبداری ارزشی در علم به عنوان یک آرمان و در عین حال، تلاش برای افزایش عینیت در مباحث توصیفی و تبیینی علم.