جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در روش‌های تاریخ‌گذاریِ روایات، غیر از قواعد کلی، برخی مؤلفه‌ها و نکات ظریف باید در کاربست هر شیوه به‌طور جدی مدنظر قرار گیرد؛ زیرا در غیر این صورت، اعتبار نتایج پژوهش خدشه‌دار می‌شود. در این نوشتار با بررسی آثار مختلف خاورشناسان و نیز تجربۀ عملی حاصل از تاریخ‌گذاریِ برخی روایات، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در تاریخ‌گذاریِ مبتنی بر متن استخراج شده که عبارت است از: کشف منابع متقدم‌تر و نسخه‌های جدید، وجود نسخه‌های خطی و چاپی مختلف از یک اثر، نسخه‌های در دسترس شارحان کتب روایی و نویسندگان متأخر، نام مؤلفان کهن در سند روایات و تعدد عنوان یک اثر. مهم‌ترین مؤلفه‌ها در تاریخ‌گذاری بر اساس کهن‌ترین منبع نیز به این قرار است: انگیزه‌ها و روش‌های جعل، مضامین حاکی از بافت تاریخی متن و نیز سیر تطور متن و عوامل مختلف آن در تاریخ‌گذاری بر اساس متن.

آیات مربوط به اراده و مشیت الهی، ازجمله آیات تأمل‌برانگیز قرآن کریم به شمار می‌آید که همواره محل بحث مفسران بوده است. آیه شانزدهم سوره اسراء: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً امرنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» ازجمله این آیات است که به سبب شبهه اراده عذاب از سوی خداوند قبل از استحقاق بندگان و متعلق "امرنا "، در زمره آیات مشکل قرار گرفته است. مفسران برای رفع تعارض آن با آیات و ادله دیگر، تلاش زیادی نموده‌اند که به آراء مختلفی منتهی شده است اما فقدان نتیجه واحد، نشان از حل نشدن مسأله دارد. در این مقاله تلاش شده است تا با رویکرد تحلیلی- تطبیقی در دامنه تفاسیر شیعه و سنی، به این پرسش‌ها درباره آیه فوق پاسخ داده شود: بر اساس ظاهر آیه، اراده عذاب قبل از ارتکاب معصیت چگونه قابل توجیه است؟ آیا متعلق "امرنا " در جمله "امرنا مترفیها ففسقوا "، فسق است یا طاعت؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که اراده عذاب در آیه به سبب گناهان متقدم آنان است نه گناهی که در آیه ذکر شده و منظور از " امرنا "، امر تکوینی است و لذا امر در معنای حقیقی به‌کاررفته و متعلق آن فسق است.

خاورشناسان روش‌های مختلفی را برای تاریخ‌گذاری روایات، ابداع و به مرور زمان اصلاح کرده و بسط داده‌اند. غیر از قواعد کلی که در هر روش وجود دارد، برخی مؤلفه‌ها و نکات ظریف باید در کاربست هر شیوه، مورد توجه جدی قرار گیرد؛ زیرا در غیر این‌صورت اعتبار نتایج پژوهش خدشه‌دار می‌شود. در این مقاله با بررسی آثار مختلف مربوط به تاریخ‌گذاری روایات و نیز تجربه حاصل از تاریخ‌گذاری نمونه‌هایی از روایات، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش‌های تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» و «تحلیل ترکیبی إسناد - متن» استخراج شده است. برخی از مؤلفه‌های مهم در تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» عبارتند از: «بازیابی سندهای دارای ابهام»، «توجه به نظرات مختلف در تبیینِ بخش‌های مختلف شبکه إسناد و اعتبار تاریخی آن‌ها» و «توجه به شیوه‌های بررسی امانت‌داری و اعتبار تاریخی راویان و نقل آن‌ها». مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش ترکیبی إسناد -متن عبارتند از: «به دست آوردن سیر تطور متن بر اساس طرق نقل در شبکه إسناد»، «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در اعتبارسنجی تاریخی روایات» و «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در یافتن تحریر اولیه و راویان مؤثر در تغییر روایت».

یحیی بن حبیب زیّات از راویان مجهولی است که باوجود کمی روایاتش در منابع حدیثی ولی نقل‌هایش از امام رضا (ع) در مدح زراره و مفضل بن عمر، تعیین وضعیت رجالی اش را حائز اهمیت ساخته؛ که توجه و تضارب آراء عالمان دربارۀ او از دورۀ قدما تا معاصران گویای آن است. این پژوهش با نقد، بررسی و رفع اشکالاتِ دیدگاه‌ها دربارۀ وی، به‌دنبال معلوم‌سازی وضعیت رجالی اوست. براساس روایتی در المحاسن اتحاد او و یحیی بن جندب زیّات قابل اثبات است. از بررسی سه دیدگاهِ مجهول بودن، توثیق و مدح، مشخص گردید، مجهول بودنش باتوجه‌به روایت الکافی درباره‌اش، صحیح نیست. توثیق طبرسی به دلیل عدم قرابت زمانی با یحیی و توثیق مظاهری به علت خدشه‌پذیر بودن قاعدۀ رجالی مورد استناد ایشان و عدم شمولیتش دربارۀ وی، قابل‌قبول نیست. دیدگاه مدح یحیی نیز باتوجه‌به اشکالات متنی و سندیِ روایت الکافی، پذیرفتنی نبود اما در این مقاله، اشکالاتِ مطرح شده، برطرف و مدح قریب به توثیق یحیی بن حبیب اثبات گردید.

یکی از مهم­ترین مستندات خاورشناسان برای اثبات غیروحیانی و بشری بودن قرآن، شبهه تفاوت ساختار قصه­های قرآن با عهدین است؛ دیدگاه این محققان پیرامون سه محور «بیان روایی متفاوت در سور مکی و مدنی»، «تکرار داستان­ها»، «ابهام و عدم انسجام داستان‌ها» تحلیل شده است. عوامل مهمی چون، غلبه رویکرد تاریخی و ادبی نسبت به محتوای داستان­های قرآن، غفلت از منشأ واحد الهی ادیان توحیدی، تلقی وحی به­مثابه تجربه شخصی پیامبر(ص) منجر به طرح شبهاتی در حوزه ساختار داستان­های قرآن شده است. در این مقاله با استنادات درون دینی (اعم از قرآن، تفسیر، کتب لغت و...) و برون دینی (عهدین، آراء خاورشناسان و داده­های تاریخی) به نقد و تحلیل شبهات خاورشناسان در این حوزه پرداخته شده است.

در نظر ونزبرو متن قرآن متشکل از واحدهایی کوتاه و مجزاست که در طی فرایندی تدریجی بسط ‌یافته‌اند و کنار هم قرارگرفته‌اند. با این فرض هدف از تحلیل ادبی متن قرآن شناختن این واحدهای مستقل، که ونزبرو آن‌ها را بیانات پیامبرانه می‌نامد، و بررسی فرم‌های مرتبط با آن‌ها و مراحل تاریخی گسترش آن‌هاست. در این راستا وی برای نمونه به تحلیل تحریر‌های مختلف داستان‌ شعیب در قرآن می‌پردازد و تحریر‌های مختلف این داستان‌ را نمایانگر وجود سنت‌های مختلف و مستقل در قرآن می‌داند که تفاوت در الگوی روایت در این تحریر‌ها ریشه‌ در اختلاف و استقلال آن سنت‌ها از یکدیگر دارد. به‌زعم ونزبرو این تفاوت به گونه‌ای‌است که بیش از یک نسل برای پدید آمدن آن لازم ‌است و از این امر به‌عنوان شاهدی برای تدوین دیرهنگام متن نهایی قرآن، یعنی اواخر قرن دوم، استفاده‌ می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی-انتقادی به تبیین و ارزیابی تحلیل ادبی ونزبرو از آیات مرتبط با داستان شعیب در قرآن و نتایج آن می‌پردازد و نشان‌می‌دهد که تحلیل ونزبرو بر پایۀ فرض‌هایی کلی استوار است که اعتبار آن‌ها محل مناقشه‌است.

به باور جان بُرتُن قرآن در زمان پیامبرخداd و توسط خود حضرت گردآوری شده است؛ از این‌رو، روایات جمع قرآن همگی جعلی هستند. وی انگشت اتهام خود را‌ به‌سوی فقهای اهل­سنت گرفته و زمان جعل را نیمۀ اول قرن سوم دانسته است. این مقاله درصدد است با تاریخ‌گذاری روایت «رجوع حذیفه‌ به‌عثمان و پیشنهاد توحید مصاحف» که به‌باور برتن از نخستین روایات جعل‌شده در این موضوع است، نشان دهد آیا ادعای این مستشرق انگلیسی توسط روشی‌که خود مستشرقین ابداع کرده‌اند، تأیید می‌شود یا خیر؟ مطابق این تحقیق، هرچند این روایت از مشکلاتی همچون منفرد بودن طریق و نامشخص ‌بودن راوی اصلی رنج می‌برد، اما حتی بر مبنای افرادی هم‌چون شاخت و ینبل نیز هیچ دلیل قاطعی مبنی بر جعلی ‌بودن آن، به‌ویژه در زمان مورد ادعای برتن وجود ندارد. چنان­که بررسی متن نقل‌های مختلف این حدیث نیز مؤید این مدعا می‌باشد.

ابن‌عباس از مفسران مشهور صدر اسلام است که روایات تفسیری بسیاری از وی در متون دینی ذکر شده است. از جامع‌ترین منابع روایات تفسیری، جامع‌البیان طبری است که در آن حدود شش هزار روایت از وی آمده است. باتوجه‌به جایگاه برجستهٔ وی در تفسیر، با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی داده‌ها به استخراج دیدگاه‌های وی در حوزه‌های مختلف تفسیر اعم از مبانی، روش‌ها و گرایش‌های تفسیر با تأکید بر جامع‌البیان می‌پردازیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد اعتقاد به جمع بین نزول دفعی و تدریجی، توقیفی‌بودن ترتیب آیات، جمع قرآن در زمان پیامبر(ص)، جواز تفسیر و تأویل قرآن و... ازجمله مبانی تفسیری اوست. وی همچنین عمدتاً از روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآن با حدیث و اجتهاد در شرح و تفسیر آیات بهره گرفته است. گفتنی است گرایش‌های ادبی، فقهی و کلامی نیز از برجسته‌ترین گرایش‌های تفسیری اوست.

اثبات انسجام و پیوستگی متن قرآن بر مبنای الگوهای ساختارشناسانه از رویکردهای نوین در مطالعات علوم ‌قرآنی است؛ گرچه توجه به نظم‌القرآن و تناسب آیات و سوره‌ها در مطالعات اسلامی پیشینه‌ای دیرینه دارد و به قرون اولیّه ظهور اسلام باز می‌گردد. در میان الگو‌های ساختار‌شناسانه شش الگو از اقبال بیشتری برخوردار بوده‌ که به نام طراحان آن نام‌گذاری شده است. غالب این الگو‌ها به‌ویژه برای کشف تناسب کلام الهی در قرآن طراحی شده‌اند و از میان آنها تنها الگوی هالیدی و حسن عمومیّت دارد و ‌انطباق‌پذیر بر متون دیگر است. هدف پژوهش حاضر، بررسی و معرفی نقاط اشتراک و افتراق این الگوها از سه جنبه مبانی فکری، روش کشف انسجام و مؤلفه‌های درخور ‌توجه است. برای نیل به این هدف، از روش مقایسۀ الگو‌های یاد‌شده و رویکرد توصیفی‌تحلیلی استفاده شده است. بیشترین نمود اختلاف الگوها در مؤلفه‌های مدّ‌نظر است که بسیاری از آنها در گذشته‌های دور محل ‌توجه دانشمندان علوم ‌قرآنی بوده است. بیشترین نمودِ اشتراک الگو‌ها در سیاق‌بندی سوره، توجه به عناصر شکلی به‌ همراه عناصر محتوایی و در نظر گرفتن نظریۀ پیوستگی به ‌همراه نظریۀ انسجام و همچنین، پیش‌فرض آنها نسبت به انسجام و هماهنگی سور مکّی قرآن است؛ البته نتیجۀ تلاش‌های ساختارشناسانۀ همۀ الگوها، نمایش تناسب کلام الهی است.

چندمعنایی در نظریه شبکه‌های شعاعی بر پایه مقوله‌بندی پیش‌نمونه‌ بنیاد بررسی می‌شود. به این منظور پس از تعیین معانی متمایز یک واژه، عضو برجستة آن‌ها (سرنمون) شناسایی، و سایر معانی در نموداری شعاعی حول آن نمایش داده می‌شوند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، چگونگی تحلیل چندمعنایی برای مقوله‌های واژگانیِ غیر از حروف اضافه و نیز کاربست قرآنی آن را، با مطالعه یک نمونه بازنمایی می‌کند. به این منظور، معیارهای تعیین سرنمون در این مقوله‌های واژگانی (با عنوان معنای مرجع) معرّفی شده است که شامل پنج معیارِ «نخستین معنای تأییدشده»، «غلبه در شبکة معنایی»، «قابلیّت پیش‌بینی سایر معانی»، «دارا بودن پیشینة شناختی قابل قبول» و «ارتباط با تجربه زیسته انسانی» می‌باشد. در کاربست قرآنی این نظریه، ریشه‌محور بودن ساخت واژگان عربی ایجاب می‌کند به مراحل بررسی، «تعیین واژه سرنمونی ریشه» و لحاظ معیار «کوتاهی و عدم تناظر دقیق وزن و معنا» در شناسایی سرنمون، اضافه شود. با به‌کارگیری این روش در بررسی ریشة ظهر در قرآن، برای آن، واژة سرنمونی «ظَهر» با معنای مرجع «پشت انسان» به‌دست می‌آید؛ که دیگر معانی واژگان این ریشه، مانند بخش ناپیدا، یاری، پشت حیوان، رو بودن، آشکار بودن، بالا رفتن، غلبه و آگاهی به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم از آن گرفته شده است.