جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرائت‌های شاذ و غیرمشهور، به‌عنوان یکی از انواع قرائت‌های قرآن کریم، کمتر مورد توجه و بازخوانی واقع شده است. قرائت شاذ، قرائتی است که سند آن صحیح، ولی به طریق تواتر و یا استفاضه که میان مردم مقبولیت دارد، نقل نشده باشد. تعمّق و بازپژوهی در این قرائت‌ها، می‌تواند کارکردهای قابل ملاحظه‌ای در تفسیر فریقین از آیات قرآن داشته باشد. ازاین‌رو، نمی‌توان قرائت‌های شاذ را به طور کامل مردود و نادیده انگاشت. تبیین قرائت‌های شاذ و کارکردهای آنها در تفسیر فریقین در مقایسه با قرائت‌های مشهور، مسئله پیش‌رو است. بدین‌منظور، در این نوشتار ابتدا مهم‌ترین مؤلفه‌ها و مباحث مربوط به قرائت‌های شاذ مورد تبیین و بررسی قرار گرفته است. سپس، با ارائه شواهدی از این قرائت‌های آثار و کارکردهای مختلف آن در تفسیر فریقین از قرآن کریم نشان داده شده است. تبیین و توسعه معنایی آیات از مهم‌ترین کارکردهای قرائت‌های شاذ در تفسیر قرآن کریم است. از این رهگذر، با پردازش و تحلیل نمونه آیاتی از قرائت‌های شاذ در کنار قرائت‌های مشهور، می‌توان به نوعی بر خوانش‌های تفسیری آیات افزود و کارکرد آنها را نمایان ساخت

تحقیق حاضر در مقایسه و تحلیل آراء تفسیری آیت الله معرفت و ابن عاشور، ذیل آیۀ امامت (بقره/124)، است. «امام» در نظر معرفت، پیشوای معصوم و واجب الاطاعه در امور دینی و دنیوی و والاتر از رسول و نبی است؛ ولی در نظر ابن‌عاشور، رسول و مجاز به انجام ارتکاب گناهان صغیره است. به نظر می رسد، حضرت ابراهیم(ع) قبل از ابتلائاتش رسول بوده‌است و مقام امامت ایشان، جدای از مقام رسالت اوست؛ زیرا «رسول» طبق روایات کسی است که ملائکه در بیداری بر وی نازل می شوند و با او سخن می گویند و لذا نزول ملائکه بر ابراهیم(ع) و بشارت به فرزنددار شدنش در بیداری نشانۀ رسالت او قبل از ابتلائاتش است؛ علاوه بر آن حمل واژۀ "«مام» بر معنای رسول، خلاف ظاهر آیه و بدون قرائن معتبر عقلی و نقلی است و تفسیر به رأی به شمار می‌آید. اطلاق واژه «الظالمین» را نمی‌توان بدون قرینه معتبر به گناهان کبیره و شرک محدود نمود و گناهان صغیره را از آن خارج کرد؛ بر این اساس، مراد آیه، عصمت از هرگونه ظلم و گناه است. از نظر عقلی نیز اعتقاد به جواز انجام گناهان صغیره برای امام یا رسول موجب سلب اعتماد مردم از آنان و نقض غرض بعثت رسل است.

مطالعات تطبیقی در متون اسلامی به ویژه آیات قرآن کریم از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. آیات یکم تا ششم سوره دخان، شرافت و عظمت نازل کننده، نازل شونده، بر او نازل شده و زمان نزول را اجمالاً بیان کرده است؛ لذا می توان در میان مباحث تفسیری آیات گفته شده به مسئله شب قدر و نزول قرآن پرداخت. در فرآیند تفسیر تطبیقی آیات ابتدایی سوره دخان می توان به نکاتی دست یافت از قبیل بهترین معنایی که می توان از "حم" با راهنمایی معصوم (ع) برداشت نمود، "ای محمد" است؛ "و الکتاب المبین" یعنی قسم به کتاب مبین یعنی همان امور مقدر شده از لوح محفوظ؛ مقصود از نزول در آیات ابتدایی سوره دخان، نزول قرآن در شب قدر و نیز تقدیر امور از لوح محفوظ و منظور از انزال، نزول دفعیِ قرآنِ بسیط و اجمالی یعنی حقیقت قرآن است که در قالب الفاظ و یک امر تشریعی نبوده بلکه یک امر تکوینی است که بر قلب پیامبر (ص) افاضه گردیده است؛ مورد خطاب آیات ابتدایی سوره دخان را اصالتاً به پیامبر (ص) و تبعاً به افراد دیگر دانست؛ امر حکیم امری است که به سبب اتقان، اقتضای تعلق نهی و امر را پیدا می کند و پس از اقتضا و انشا، به مرحله فعلیت می رسد. این مهم در شب قدر با تقدیر امور از لوح محفوظ صورت می گیرد. سپس به قلب پیامبر (ص) نازل گردیده و به مناسبت در هنگام نزول تدریجی و ابلاغ پیامبر (ص) به مردم، منجز می شود.

آیه "تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ء" (نحل:89) یکی از آیات چالش بر انگیز قرآن است. مفسران در تفسیر این آیه دیدگاه‌های مختلفی را بیان کرده اند که عبارتند از: جامعیت علمی قرآن، جامعیت تشریعی مطلق قرآن، جامعیت تشریعی نسبی قرآن، جامعیت هدایتی قرآن، جامعیت قرآن به همراه سنت، و جامعیت قرآن ویژه معصومین. در این مقاله پس از نقد و بررسی دیدگاه‌های مختلف درمورد جامعیت قرآن، مشخص شد که کلمه تبیان به معنای نهایت وضوح و روشنی بوده و مراد از عبارت "کل شیء"، معارف فطری است که ریشه در ضمیر انسان دارند و قرآن نیز به عنوان "ذکر" این معارف را یادآوری نموده تا اتمام حجت نماید. برخی روایات تفسیری آیه از باب جری و تطبیق بوده به حقایقی فراتر از الفاظ قرآن اشاره دارد

قرآن کریم، متنی است که مخاطبانش به منظور دریافت مُراد آن نیاز به «تفسیر» دارند. پس از دریافت مُراد، نوبت به فرایند «تطبیق» یا همان بهره‌بری از مُراد در جهت هدایت می‌رسد. مسأله آن‌جاست که فهم تفسیری و پس از آن، دخول در فرایند تطبیق نسبت به «سیاق» و «شأن نزول» آیه چگونه تصویر می‌شود. این پژوهش که به روش تحلیلی-توصیفی و با بهره‌بری از ابزار کتابخانه‌ای به نگارش درآمده است، در تحلیل فرایند تفسیر بدین نتیجه دست یافت که با توجه به نوشتاری یا غیرنوشتاری بودن متن، مفهومی به نام «مقامات تفسیری» مطرح می‌شود که فهم مراد، تنها در آن مقامات امکان‌پذیر است. این مقام‌ها عبارتند از: «سباق»، «شأن و فضای نزول آیه»، «سیاق سوره»، «فضای نزول سوره»، «قرآن در قرآن نوشتاری» و «قرآن در قرآن غیرنوشتاری». در واقع، هیچ‌یک از مقام‌ها با دیگری تعارضی ندارد و شکل متکامل تفسیر، تنها با کنار هم نهادن تمامی مقامات ممکن است. امّا نتایج حاصل از تحلیل فرایند تطبیق عبارتند از: اوّلًا فرایند تطبیق در گستره‌ی تمامی آیات و برای همه‌ی مخاطبان تعریف می‌شود؛ ثانیًا از حیطه‌ی «مدلولات لفظی» و حوزه‌ی «تفسیر» بیرون می‌آید؛ ثالثًا تنها با تعیین «مناسبت» و «غایت» به صحنه می‌آید؛ رابعًا با تشکیل قیاسی استثنایی برای نقوش مطرح در یک آیه تصویر می‌شود؛ خامسًا تعارض با مقام «سباق» یا «شأن نزول آیه» شرط دخول در فرایند تطبیق است، اما تطبیق نسبت به چهار مقام دیگر همین آیه، مهمل یا لابشرط است؛ سادسًا تطبیق یک آیه آن‌گاه مقبول می‌افتد که با مقامات شش‌گانه در محدوده‌ی آیات دیگر متعارض نباشد.

بطن و تأویل آیات قرآن، از دیرباز موردتوجه اندیشمندان بوده و حجم گسترده ای از روایاتِ ذیل آیات را به خود اختصاص داده است. تطبیق بخش عمده‌ای از روایات بر امامان، دوستان و دشمنان آنها در تأویلات شیعه، دستاویز برخی مخالفان شده است؛ ابن تیمیه، زرکشی، حقی بروسوی، دروزه و ذهبی ازجمله منتقدان اهل سنت هستند که هریک به نوعی، شیعه را به تأویلات ناصحیح و افراطی آیات بر اهلبیت(علیهم السّلام) درراستای تحمیل آرائشان بر قرآن متهم نمودهاند، درحالیکه در تفاسیر اهل سنت ازجمله تفاسیر عرفانی نمونه هایی از تأویلات ناصحیح یافت میشود. ذهبی همچنین با یکسان پنداشتن اعتقادات کلامی شیعه و معتزله، انتقاداتی بر آنها وارد نموده است. باتوجه به مبانی متفاوت فرق کلامی که در مواردی به دلیل تعصبات مذهبی منجر به تأویلات ناصحیح شده، بحث باطن قرآن در فرق کلامی نیز درخور توجه است. این پژوهش با تبیین مفهوم صحیح بطن و تأویل، بررسی و نقد دیدگاه مفسران فریقین، و یافتن ضوابط صحیح بطون آیات به رفع شبهات پرداخته است. یافته های حاصل از پژوهش این است که تفاوت نگرش در تبیین ماهیت بطن و تأویل، منجر به این انتقادات بر تأویلات شیعه شده است. دیدگاه های مختلف تفسیری در مواردی ناظر به لایه های درونی قرآن است و در مواردیکه روایت معتبر یا دلیل متقنی وجودندارد، برداشت شخصی و تفسیربرأی محسوب میشود. باتوجه به جاودانگی و جهان شمولی قرآن، بطن و تأویل، مفهوم عامی است که با الغای خصوصیات از آیه، قابل انطباق بر مصادیق نوظهور طبق معیارهای صحت تأویل ازجمله: هماهنگی بین ظاهر و باطن، مراعات دقت در الغای خصوصیات، عدم مخالفت با کتاب و سنت است.

قرآن کریم ستون خیمه اسلام است و در اهمیت فهم معانی و مفاهیم آن، همین بس که در حدیث نبوی(ص)، اعتبار روایات بر تطابق با آیات وحی و شیوه زندگانی پیامبر اکرم(ص) منوط و مشروط شده است. و برای فهم صحیح همین آیات است که اندیشمندان مسلمان به «تفسیر» روی آورده‌اند. اما این کار همواره بر مسیر صواب پیش نرفته و در برخی تفاسیر، مواردی مشاهده می‌شوند که معانی منتسب به قرآن کریم، با اصول تفکر اسلامی در تضاد و تعارض قرار گرفته‌اند. طبعاً مستشرقین که اطلاعات کمتری از اسلام داشته‌اند نیز دچار اشتباهاتی از این نوع شده‌اند. اما نتیجه این اشتباهات از یک سو، تفرقه و تکفیر و برادرکُشی در میان مسلمین، و از سوی دیگر، اسلام‌ستیزی در میان غیرمسلمانان است. برای حل همین معضل، مفسران قرون مختلف، اشتباهات تفسیری مفسرین پیش از خود را بیان کرده‌اند ولی مجاهدت آنان در این راه نتیجه کاملی به دست نیاورده، چراکه سخنان ایشان در لابلای تفاسیر مختلف پراکنده هستند و به شیوه‌ای منسجم و متمرکز بیان نشده اند. این نوشتار، با معرفی «تفسیر سلبی» روشی مدوّن و نظام‌یافته را مطرح می‌کند که می‌تواند لااقل بخشی از این مشکلات را حل و فصل نماید. تفسیر سلبی بیان می‌کند که با تعریف مبانی روشن و قاطع، می‌توان برداشت‌های نادرست و تفاسیر ناصواب از آیات الهی را در «محدوده غیرقابل قبول» قرار داد؛ به عنوان مثال، ذیل آیه «إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَهٌ؛ جمال خداوند را مشاهده می‌کنند. قیامت، 23» این اصل عقلی را قرار می‌دهد که «خداوند خالق جهان مادّه و موجودی فرامادّی است» در نتیجه، نمی‌توان خداوند را به چشمِ سر مشاهده کرد، پس هر برداشت یا تفسیری که معنای خدای مادّی بدهد، در محدوده غیرقابل قبول قرار می‌گیرد؛ اما تفسیر سلبی به اینکه معنای دقیق آیه چیست، وارد نمی‌شود. پس تفسیر سلبی فقط محدوده نادرست را مشخص می‌کند و برای این کار نیز با ذکر دلایل لازم، مبناهایی را معرفی می‌نماید که می‌توانند مورد اعتماد و تکیه‌اش باشند مانند مبنای برهانی و عقلی؛ و بالعکس، مبناهایی را غیرقابل اعتماد در روش سلبی می‌شمارد مانند مبنای علمی. لازم به ذکر است که «تفسیر سلبی» یک روش یا گرایش تفسیری نیست و در عرض آنها قرار نمی‌گیرد و البته هیچگونه تعارض و تضادی با روش و گرایش مفسر نیز ندارد، بلکه با بیان مبناهایی خدشه ناپذیر، مرزی را ترسیم می‌کند که آنچه بیرون مرز قرار گیرد، غیرقابل قبول است و هرگز قابل انتساب به قرآن کریم نیست مثل «خدای جسمانی» یا «انجام عمل حرام توسط انبیاء(ع)». مخاطبان تفسیر سلبی هم مسلمین هستند و هم غیرمسلمانان چراکه تفسیر سلبی از دلایل عقلی بهره می‌برد، و آنچه به ادراک عقل درآید، فارغ از دین و مذهب است.

معاد یا حیات پس از مرگ از جملهی مهمترین موضوعاتی است که در ادیان الهی مورد تأکید فراوان بوده است که در این پایان نامه به بررسی قیامت های سه گانه از دیدگاه آیات و روایات پرداخته شده است. بیان مساله تحقیق با مرگ که قیامت صغری است و حقیقت مرگ و روح شروع گردید و در مرحله دوم بحث برزخ و قبر که قیامت وسطی است و شرایط انسان در آنجا، مطرح می گردد. در مرحله سوم قیامت کبری، مباحث به طور دقیق‌تر و استدلالی بررسی شده است. در این تحقیق سعی می شود که مخاطبین با معاد از منظر آیات و روایات بطور دقیق و اثباتی آشنا شوند. در ضمن اینکه این تحقیق نظری است و با مراجعه به آیات و روایات معتبر مانند مطالب کتاب شریف(بحارالانوار)... واستفاده از کتبی که در کتابخانههای مرجع پیرامون معاد آمده است، به گردآوری و دستهبندی مطالب، پرداخته شده است و نیز جمعآوری اطلاعات این تحقیق به روشهای استدلال و تحلیل عقلانی و بر پایهی مطالعات کتابخانهای است. که با دسته بندی قیامتهای سه گانه و مباحث کمتر مطرح شده در موضوع معاد،طرح جدیدی را به تصویر می کشاند. مهم ترین نتیجه ای که در این نوشتار به دست می آید آن است که همه‌ی ما سفری به نام مرگ و عالم برزخ و معاد را تجربه خواهیم کرد، پس سعی شد قبل از این تجربه ، آگاهی و معرفت به این حقیقت در پیش رو افزوده گردد، تا با دست پر و نگاهی دقیق این مراحل سه گانه طی شود و این معرفت و شناخت کسب نمی گردد الّا از طریق آیات و روایات معصومین علیهم السلام .

بر پایه عناوینی که در قرآن و نصوص دینی بر کنش‌های شیطان در وجود آدمی اطلاق شده است می‌توان به تنوع و چگونگی این کنش‌ها پی برد؛ از این منظر، اضلال و اغوای شیطان از طریق وهم و خیال و حس در قالب تدلیس، تلبیس، تسویل، تأییس و تسویف برای آدمی پیش می‌آید. قلب آدمی کانون القا و هجمه شیطان است که از طریق اندام‌ها و قوای حسی و شیطنتِ وهم رخ می‌دهد. نیل به معرفت توحیدی از طریق حجت درون و برون، که غایت آفرینش انسان دانسته شده، و مدیریت و اشراف عقل بر کارکرد قوای ادراکی، راه مقابله با نفوذ شیطان است. در خصوص این مقابله، موسوی خمینی بر لزوم نظارت بر قوه خیال و مهار آن و نیز تقویت و امارت عقل بر وهم تأکید می‌کند.