جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روش‌شناسی علم کلام از جمله مباحثی است که با وجود اهمیت بسیار و فواید بسزا، آثار اندکی به کشف زوایای تاریک آن پرداخته است. تبیین روش یک علم در دو مقام «هست» و «باید» صورت می‌گیرد. نوع نخست به اصطیاد روش‌های موجود و تحلیل آنها می‌پردازد و دیگری در راستای نیل به روش بایسته سامان می‌یابد. از سوی دیگر، روش کلامی را در دو قلمرو روش عقلی و نقلی باید جست‌وجو کرد. نوشتار حاضر به قسم دوم از مقام اول معطوف است و طرح دیدگاه حکیم، متکلم و محدث برجسته قرن هفتم، کمال‌الدین میثم بحرانی را مطمح‌نظر قرار داده است. برای این مقصود، دو رکن اصلی کلام نقلی، یعنی روش استناد به حدیث اعتقادی و روش فهم‌ الحدیث در اندیشه بحرانی بیان گردیده و سپس به راهبردهای کلامی این روش‌ها در حوزه‌های مختلف اعتقادی اشاره شده است. روش ابن‌میثم در استناد به اخبار اعتقادی «وثوق مضمونی» است، نه ارزش‌سنجی رجالی، و روش او در استنباط کلامی، فقه‌ الحدیثِ مبتنی بر معیارهای درون‌متنی (اصول ظهوری، بلاغی و...) و برون‌متنی (قطعیات دینی، نصوص هم‌راستا، قواعد عقلی و...) می‌باشد. این روش‌ها تأثیری عمیق در آرای کلامی او بر جای گذاشته است که نمونه‌ها و شواهد آن در سیطره مباحث اعتقادی قابل تأمل و ملاحظه است.

آیات و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت دارند که هر آنچه در کائنات است، از ذوی‌العقول و غیر آن، تسبیح‌گوی خداوند متعال بوده و هستند. این ظهور یا تصریح، در تاریخ اندیشۀ اسلامی شرح و بسط‌های مختلفی را موجب شده است. عارفان، فیلسوفان و متکلمان و نیز مفسران و محدثان هر یک بر اساس مبانی و مشارب خاص خود، به تبیین این موضوع پرداخته‌اند. آنچه در این نوشتار می‌آید، نخست بیان اقسام مختلف نصوص دینی و سپس دسته‌بندی و ارائۀ هشت رویکرد و نظریه در تبیین آنهاست، به‌گونه‌ای که تا کنون در آثار موجود یافت نشده است. در پایان، تحلیل و نقد نظریات به‌همراه بررسی لوازم هر یک ارائه خواهد شد. نتیجۀ سخن آنکه، از حیث وجودشناختی سریان نوعی شعور و حیات در تمام مراتب هستی از یک‌سو و از حیث معرفت‌شناختی دلالت هر موجودی بر وجود و تنزیه خالقش از سوی دیگر، ما را به پذیرش تسبیح حقیقی کائنات -که مفاد قطعی آیات و روایات است- رهنمون می‌شود.

نوع نگرش به باورها و مدعیات دینی و نسبتی که آنها بـا انسـان و جهـان واقـع دارنـد، ازجملـه تأملات فیلسوفانه عصر حاضر درباب دین است. در بسیاري از آثار این تحلیل ها، به مفهوم واقـع و نقشی که زبان و زمینه هاي اجتماعی در آن ایفا میکنـد، معطـوف گشـته و اختلافـات نظـري خاصی را سبب شده است. برخی فیلسوفان دیـن بـا پیوسـتن بـه طیـف «نـاواقعگرایـان» و بـا تأثیرپذیري از آراي ویتگنشتاین، به گمان خود با این رویکرد، به دفاع از ایمان دینـی در برابـر انتقادات برخاسته اند. در این نگرش با تأکید بر ساحت عملی دین و نقش زبان در فهم پذیري آن، باورهاي دینی اموري مربوط به ساحت درونی انسان دانسته شد که فقط در زندگی مؤمنانه مفید، مطلوب و معنادارند. این دیدگاه اگرچه در ظاهر تأییدکننده حیات ایمانی اسـت، نـاگزیر مسـتلزم انکار حقانیت دین میباشد و به همین دلیل به نام الحاد نقابدار نیز خوانده شده است. مقالـه حاضـر به توصیف و نقد مدعیات طرفداران این نظریه پرداخته است.