جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل و وحی در قرون وسطی حاصل سه سخنرانی عمیق و دقیق اتین ژیلسون در دانشگاه ویرجینیا است. او در سخنرانی اول از برتری ایمان بر عقل سخن می‌گوید. چنان جذاب که شنونده و خواننده واقعا باور می‌کند که وقتی شریعت را از کتاب مقدس آموخت و به احکام آن عمل کرد به چه چیز دیگر نیاز دارد. به فلسفه؟ ابدا، در حال و هوای سخنرانی اول چنین القا می‌شود که واقعا بدون معرفت فلسفی به مراتب بهتر می‌توان به شریعت عمل کرد. مسیحی مؤمن کسی است که به مطالب فلاسفه بی‌اعتنا باشد. وحی چنان ذاتاً غنی است که دیگر جایی برای دانشهای دیگر نمی‌گذارد. اورشلیم نمایندۀ وحی و آتن نمایندۀ عقل خوانده می‌شوند و «به راستی آتن را با اورشلیم چه کار؟» اگر اعترافات آگوستین را بخوانید درخواهید یافت که «فهم پاداش ایمان است، لذا در پی آن مباش که بفهمی تا ایمان آوری بلکه ایمان بیار تا بفهمی». اما همۀ این شور و حال در سخنرانی دوم «برتری عقل بر ایمان» از دست می‌رود. ژیلسون از زبان ابن رشد می‌پرسد اگر واقعا شرع آدمی را مکلف می‌سازد که با روشهای عقلی فلسفی در جستجوی خدا باشد و در مسائل اعتقادی مقلّد نماند پس دیگر چه حاجتی به وحی فوق طبیعی هست؟ بله به نظر ابن رشد وعده‌های بهشتی برای قبایلی که قدرت تفکر و استدلال ندارند تا آنها را از کار زشت باز دارد بسیار پسندیده است اما برای کسانی که می‌توانند با اتکا بر عقل راه اخلاقی را بپیمایند چه؟ ژیلسون در سومین سخنرانی «هماهنگی میان عقل و وحی» می‌کوشد الگویی ارائه کند که به هر یک از ایمان و عقل سهمی و جایی دهد. ژیلسون به روایت کردن از شخصیتهایی می‌پردازد که چنین الگویی را دنبال می‌کردند، کسانی مانند ابن میمون، الکساندر هِلیایی، قدیس بوناونتوره و شاید مهمتر از همه توماس آکوئیناس یا آکوئینی.

در فصل نخست نویسنده از منظر وجود بالفعل به فیلسوفان یونان از جمله پارمنیدس، افلاطون و افلوطین و برخی شارحان قرون وسطایی مذهب افلاطن هم‌چون ماریوس ویکتورینوس، جان اسکاف و اسناد اکهارت می‌پردازد و نقاط ضعف این اندیشه‌ها را مورد بحث قرار می‌دهد. وی در فصل دوم فلسفه‌ی ارسطو را به طور مستقل به مثابه‌ی دیدگاهی که هرچند در تقابل با افلاطون مطرح شد، ولی عاقبت به همان مسیر قبلی وارد شد و به نتایجی مشابه رسید، مورد بحث قرار می‌دهد و سپس به ابن سینا و ابن رشد می‌پردازد و نقد ابن رشد را بر نظریه‌ی عروض وجود بر ماهیت ابن سینا به تفصیل توضیح می‌دهد و تاثیر ابن رشد بر بعضی متفکران قرون وسطی و پدید آمدن مکتب ابن رشدیان لاتین شرح می‌دهد و آرای سیژر برابانتی را در این زمینه مورد بحث قرار می‌دهد. فصل سوم به بیان آرای ابن سینا با تفصیل بیش‌تری اختصاص دارد. ژیلسون نظریه‌ی ماهیت در اندیشه‌ی ابن سینا را به نحوی که در فلسفه‌ی قرون وسطی منعکس شده است طرح می‌کند و تاثیر و نتایج مترتب بر آن را در مواضع فلسفی الهی‌دانان متاخر قرون وسطی هم‌چون دونس اسکاتس و فرانسیسکو سوارز مورد بررسی قرار می‌دهد. فصل چهارم به شرح تفصیلی تفکر جدید از دکارت به بعد در نسبت با وجود بالفعل اختصاص دارد و نویسنده نشان می‌دهد که چگونه از دکارت به بعد و به خصوص در فلسفه‌ی کانت و بعد از وی هگل وجود به محاق رفته است و حقیقت هستی به ماهیات تحویل شده است و مفهوم‌انگاری فلسفه جدید به ایدئالیسم مطلق منتهی شده است که در آن‌جایی برای وجود بالفعل باقی نمانده است، اما در قبال مفهوم‌انگاری دوره‌ی جدید فلسفه‌ی قیام ظهوری (اگزانسیالیسم) عکس‌العملی افراطی بوده است که فلسفه‌ را از شناخت مفهوم تهی کرده است و به عبارت دیگر برای توجه مجدد فلسفه به وجود در واقع فلسفه را از تعهد اصلی خودش دور کرده است. در فصل پنجم نویسنده مجددا به قرن سیزدهم بازمی‌گردد تا موقعیت خاص فلسفه‌ی توماس را در نسبت با کل تاریخ فلسفه روشن سازد و در همین فصل نظریه‌ی اصالت وجود را که به نظر نویسنده تنها از رهگذر اندیشه‌ی توماس به نحو شایسته‌ای تدوین شده است، مورد بحث قرار می‌دهد و می‌کوشد تا به انتقاداتی که معاصران و یا برخی اخلاف توماس آکویینی به بیانات او وارد ساخته‌اند پاسخ دهد. سرانجام فصل ششم تکمله‌ای است بر مباحث گذشته که نویسنده به بررسی موقعیت وجود در منطق و دستور زبان می‌پردازد و این که وجود رابط یا معنای "است" چه نقشی را در حوزه‌ی زبان ایفا می‌کند و اگر چه اصالت ماهیت و اگزیستانسیالیسم هر دو مواضعی انتزاعی‌اند، اما دو فعل وجود داشتن است. حتی شناخت انتزاعی نیز رو گرفت صرف عقل از یک ماهیت نیست، بلکه ضرورت عقلانی ماهیتی بالفعل در یک هستی عقلانی است.

در این نوشته اتین ژیلسون که یکی از اندیشمندان توماسی می‌باشد، می‌کوشد که تلقیات موجود در حیطه عقل و وحی را در دوره قرون وسطی مورد بررسی قرار دهد. البته مباحث این کتاب تنها به این مسئله منحصر نمی‌شود، بلکه در آن به برخی رویکردهای ایمانی و دینی نیز اشاره می‌شود. این کتاب شامل سه فصل می‌باشد که در فصلی به تبیین مکتب اصالت ایمان و در فصلی به مکتب اصالت عقل و در فصل سوم به مکتب قائل به هماهنگی آن دو می‌پردازد.

"این کتاب پس از کتاب «وحدت تجربه فلسفی» دومین کتابی است که ژیلسون به تحقیق جدی در تاریخ فلسفه غرب از دوره یونان تا دوره معاصر پرداخته است. ژیلسون به جهت مشرب تومیستی‌اش، نگاهی خاص به فلسفه غرب دارد ولی این موجب آن نمی‌شود که نکته‌سنجی‌های وی نادیده گرفته شود. (مقدمه) این کتاب شامل یک مقدمه و چهار مقاله در باب اندیشه خدا در تقریباً چهار دوره زمانی فلسفه غرب می‌باشد. مقدمه مؤلف با بیان موضوع و روش تحقیق آغاز می‌شود. ژیلسون، روش خود را اینچنین معرفی می‌کند. «اخذ اطلاعات اساسی از تاریخ فلسفه‌های گذشته که لازمه ورود به طرح مسئله‌ای فلسفی و همچنین تشخیص راه‌حل درست آن در پرتو چنین اطلاعاتی است». او معتقد است این روش نوین نمی‌باشد، بلکه در نوشته‌های افلاطون و ارسطو نیز نمونه‌هایی از آن یافت می‌شود. وی در ادامه چنین می‌نویسد «امیدوارم بعضی از خوانندگان پس از خواندن این کتاب دست‌کم معنای سخن خود را مبنی بر این که وجود خدا را نمی‌توان اثبات کرد، در یابند. فقط کسی واقعاً می‌داند این کار امکان‌پذیر نیست، که دست کم بداند چگونه می‌توان آن را انجام داد.» "