جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسند الدارمي المعروف ب‍: (سنن الدارمي)، اثر ابومحمد عبدالله بن عبدالرحمن بن فضل بن بهرام دارمى است كه به زبان عربى و در قرن سوم هجرى نوشته شده است. اين اثر، به نام «المسند الجامع» نيز خوانده شده است. اين كتاب، مجموعا دربردارنده 3546 روايت است كه بر اساس ابواب فقهى سامان يافته است. خطيب بغدادى فقط از سه اثر دارمى به نام‌هاى مسند، تفسير و جامع سخن گفته، اما در منابع متأخر آثار ديگرى نيز به او نسبت داده شده است. بى‌شك برخى از اين آثار، مستقل نبوده و برگرفته از مسند و برخى از آنها نيز عنوان‌هاى بديل براى مسند است؛ مثلاً ثلاثيات، مجموعه مستقلى نيست و در واقع بخشى از مسند است كه افراد مختلفى از جمله عيسى بن عمر سمرقندى، شاگرد دارمى و راوى مسند او، سبکىو ابن نور هركدام جداگانه از مسند دارمى استخراج كرده‌اند. از دارمى فقط يك مجموعه حديثى برجاى مانده است. در اينكه اين اثر كدام‌يك از سه مجموعه منتسب به اوست، اقوال گوناگونى وجود دارد كه منشأ آنها بيشتر عدم تطابق عنوان مسند در معناى مصطلح آن بر كتاب موجود دارمى است كه باعث شده در توجيه اين مطلب، اثر موجود را، كتابى جز مسند دارمى معرفى كنند. بااين‌همه، مجموعه برجاى‌مانده از دارمى از ديرباز به مسند، نامبردار بوده است و درعين‌حال، به تنظيم موضوعى آن اشاره داشته‌اند. برخى آن را به لحاظ علوّ اسنادش «المسند العالي» و به لحاظ اعتبار رواياتش «المسند الصحيح» خوانده‌اند. همين مجموعه، با در نظر گرفتن ساختار و طبقه‌بندى موضوعى‌اش، سنن ناميده شده و مكرر با اين نام به چاپ رسيده؛ همچنان‌كه با عنوان «المسند الجامع» نيز منتشر شده است. مسند دارمى برخلاف تمامى مسانيد ديگر، نه به اعتبار تنظيم آن براساس راوى، بلكه به سبب داشتن روايات با سلسله اسناد، بدين عنوان خوانده شده است.

صحيح ابن خزیمة، یا مختصر المختصر من المسند الصحيح عن النبي‌(ص‌) ، اثر روایی ابن‌خزیمه ابوبکر محمد بن اسحاق سُلَمى (متوفی 311ق)، ملقب به امام الائمة، محدث اهل سنت و فقیه نیشابوری است. کتاب مشتمل بر 3079 روایت در 433 باب ارائه شده است. باب آخر کتاب ناقص است و روایتی در آن نیامده است. ابن خزیمه در صحیح بر صحت اسانید تمامى احادیث تکیه کرده و ازاین‌رو این کتاب در شمار صحاح اهل سنت قرار گرفته است‌. وی در این کتاب بر علل احادیث و جرح و تعدیل راویان اهتمام داشته است‌. گفتنى است که نزد برخى همچون ابن‌کثیر صحیح ابن‌خزیمه‌، چه از لحاظ سند و چه از جهت متن‌، حتى بر مستدرک حاکم برتری دارد و سیوطى نیز آن را برتر از صحیح ابن‌حبان مى‌داند، ولى باید توجه داشت که ابن‌حجر معتقد است که در کتاب صحیح‌، احادیث حَسَن نیز وارد شده است‌. به تصریح برخى از منابع متأخر، تنها بخش کوچکى از این کتاب به دست ما رسیده است که خود نشان از عظمت این اثر دارد. احمد شاکر معتقد است: «صحيح ابن‌خزيمة» و «المسند الصحيح علی التقاسيم و الأنواع» ابن‌حبان و «المستدرك علی الصحيحین» حاکم نیشابوری، مهم‌ترین کتبی هستند که در موضوع صحیح مجرد پس از «الصحيحین» بخاری و مسلم نوشته شده است. اعظمی نیز می‌گوید: صحیح ابن‌خزیمه مانند الصحیحین نیست به‌گونه‌ای که بتوان گفت همه روایات آن صحیح است؛ بلکه روایاتی در آن هست که پائین‌تر از درجه صحیح هستند. همچنین تنها مشتمل بر احادیث صحیح و حسن نیست؛ بلکه همچنین مشتمل بر احادیث ضعیف است؛ البته تعداد این روایات جداً کم است.

مسند إسحاق بن راهويه، اثر اسحاق بن ابراهیم راهویه (متوفی 238ق)، کتابی است حدیثی، به زبان عربی که توسط دار التاصیل، مورد تحقیق قرار گرفته است. مسند ابن راهویه یک مجموعه شش‌جلدی بوده که تنها جلد چهارم آن در دسترس می‌باشد و بقیه اجزای آن مفقود شده است. محقق کتاب، جلد چهارم را که حاوی روایات ابوهریره و صحابیات پیامبر(ص) بوده، منتشر کرده است. منظور از مسند در کتب حدیثی، کتابی است که روایات آن به‌ترتیب صحابه (چه به حروف تهجی و چه به‌حسب سابقه اسلامی) مرتب شده باشد. گردآوری احادیث در این اثر بر مبنای احادیث ابوهریره، عایشه و دیگر همسران پیامبر و گروهی از زنان می‌باشد.

المستدرك علی الصحيحین، مشهورترین اثر ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری (متوفی 405ق)، کتابی است به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی. حاکم در این اثر، نخستین کسی است که توان و امکان آن را یافته است تا بر صحیح بخاری (متوفی 256ق) و مسلم (متوفی 261ق) استدراکی تدوین نماید. وی در این مجموعه، شروط بخاری و مسلم را تبیین نموده است. بحث رجالی و سپس موضوع شروط بخاری و مسلم، از مباحث موردتوجه حاکم در این کتاب است؛ چنانکه در المدخل الی الصحيحین با التفات به همین مطلب، ضمن مقدمه‌ای هوشمندانه، در سخن از روایت شیخین، بهره‌گیری درست از اصطلاحات جرح و تعدیل و عمل بدان‌ها را به‌عنوان پایه و اساس، در قالب پیش‌شرطی برای ثبت صحیح از سقیم، موردتوجه قرار داده است و این برخلاف بسیاری از هم‌عصران اوست که صرف وجود نام یک راوی در صحیحین را شاخصه جرح و تعدیل افراد می‌دانستند. با نگاه به آثار حدیثی حاکم نیشابوری، می‌توان گفت: «وی آغازگر تلاشی برای پالودن اندیشه اصحاب حدیث عصر خود از برخی جزمی‌نگریها بوده است». مرکز البحوث و تقنیة المعلومات (مرکز تحقیقات و فناوری اطلاعات) دارالتأصیل، تحقیق این اثر برعهده گرفته اند. کتاب شامل دو مقدمه محقق و مؤلف؛ و محتوای کتاب در 53 کتاب و خاتمه است. برخی از این کتاب‌ها دارای ابواب و زیرمجموعه‌هایی است. در استخراج مستدرک بر کتاب‌هایی مانند، مسند‎های احمد بن حنبل، حارث بن ابی اسامه، اسماعیل بن اسحاق قاضی، عثمان بن سعید دارمی، مسدد، حمیدی، شافعی و مؤطأ عبدالله بن وهب، مصنف عبدالرزاق و صحیح ابن خزیمه اعتماد شده است.

المنتخب من مسند عبد بن حميد، تألیف ابومحمد عبد بن حمید بن نصر کِسِّی یا کَشِّی (حدود 170- 249ق) و تحقیق و تعلیقات ابوعبدالله مصطفی بن عدوی، کتابی است دو جلدی، به زبان عربی، با موضوع روایات اسلامی اهل تسنن. در این اثر، روایات صحابه، به‌ترتیب حروف الفبا (به‌جز چند نفر از آنان) ذکر شده است. درباره وجه نام‌گذاری این کتاب به «المنتخب»، گفته‌اند: عبد بن حمید، دو مسند داشته که یکی مفصل و بزرگ و دیگری مختصر و کوچک بوده است. این کتاب کوچک را «منتخب» نامیده‌اند؛ زیرا حاوی مقداری از روایات است که ابراهیم بن خزیم شاشی از او استماع کرده و خالی از مسانید کثیری از مشاهیر صحابه است. کتاب دارای دو جلد است. جلد اول، مشتمل بر مقدمه چاپ دوم، مقدمه محقق، سماعات کتاب و متن روایات است و جلد دوم، حاوی ادامه روایات می‌باشد.

مالک بن انس از میان صد هزار حدیث ده هزار روایت را انتخاب کرد و برای تنقیح روایات، پیوسته به آنها مراجعه می کرد و با محک قرآن و حدیث می سنجید تا آن که بالاخره شمار روایات به سه هزار روایت، تقلیل یافت. از نگاه برخی از محقّقان اگر مالک فرصتی دیگر می یافت، در پی مراجعه مکرر همه روایات کتابش را حذف می کرد. مالک، پس از نگاشتن کتاب خود آن را بر فقها ی مدینه عرضه کرد و به خاطر کوشش زیادی که در تنقیح و پیراسته ساختن کتاب خود به عمل آورد، نام آن را موطّا گذاشت که به معنای کتاب منقّح و آماده است. مالک خود گفته است: پس از تألیف کتاب آن را بر هفتاد تن از فقها ی مدینه عرضه کردم و چون همگی در محتوای کتاب با من موافقت داشتند آن را موطّا (به معنای موافقت شده) نامیدم. کتاب موطّا، کهن ترین کتاب روایی تدوین یافته اهل سنت است که در سده دوم نگاشته شده و به دست ما رسیده است. ابوریه به نقل از ابهری آورده است که مالک در این کتاب ۱۷۲۰ روایت آورده که از آن میان ۶۰۰ حدیث مسند، ۲۲۲ حدیث مرسل، ۶۱۳ حدیث موقوف (= گفتار صحابه) و ۲۸۵ روایت گفتار تابعان (= مقطوع) است. شمار روایات کنونی موطّا به مراتب بیش از این رقم است. با توجه به قدمت این کتاب و پدیده استنساخ، نسخه های موطّا دچار اختلاف شده است که شمار آن را تا سی نسخه گفته اند ت [۷] برخی از دانشمندان ؛ هم چون دار قطنی و ابو الولید باجی، کتابی با عنوان اختلاف الموطّا نگاشتند. بنا به نقل سیوطی که خود از شارحان موطّا است، مشهورترین نسخ موطّا چهارده نسخه است. کتاب موطّا به خاطر جایگاه علمی و فقهی مالک در میان اهل سنت ـ و نیز دقت مؤلّف در نگارش ـ از احترام ویژه ای برخوردار است. شافعی معتقد است: صحیح ترین کتاب ها در زمین پس از قرآن، موطّا مالک است. دهلوی کتاب موطّا و صحیح بخاری و مسلم را در بالاترین سطح اعتبار می شناسد. مالک کتاب موطّا را در پاسخ به درخواست منصور عباسی نگاشت. شافعی چنین نقل می کند: منصور در سال ۱۴۸ هجری به مدینه آمد و مالک بن انس را طلبید و به او گفت: مردم در عراق دچار اختلاف شده اند از تو می خواهیم که کتابی برای مردم فراهم آوری تا باعث اجتماع و اتحاد مردم شود. مالک در پاسخ منصورـ خلیفه عباسی ـ اقدام به تدوین موطّا نمود. عالمان اهل سنت بر موطّا مالک شرح هایی نگاشته اند که از جمله آنها می توان به شروح ذیل اشاره کرد: دو شرح مطول و مختصر جلال الدین سیوطی بر موطّا به نام های: ۱.کشف المغطأ فی شرح الموطّا ۲.تنویر الحوالک فی شرح موطّأ مالک و شرح عبد الباقی زرقانی از عالمان مصری در سده یازدهم. کتاب موطّا مالک به خاطرِ آوردن روایات مرسل، و نیز جانبداری از مکتب نقل گرایان در برابر مکتب عقل گرایان عراق و.... مورد نقد قرار گرفته است. موطّا مالک دارای ۳۰۹۱ روایت است.

«صحيح ابن حبان بترتیب ابن بلبان» یا «المسند الصحيح» یا «الإحسان في تقريب صحيح ابن حبان»، تألیف علاء‌الدین علی بن بلبان فارسی (متوفی 739ق)، مشتمل بر روایات صحیح محدث اهل سنت ابوحاتم محمد بن حبان بستی سجستانی (متوفی 354ق) مشهور به ابن حبان است. ابن حبان در کتاب خود روایات را به ترتیب جدیدی تدوین کرد که ازهرجهت با کتاب‌های مسند و سنن تفاوت دارد به این صورت که روایات را در پنج موضوع کلی یعنی: اوامر، نواهی، اخبار، اباحات و افعال پیامبر(ص) طبقه‌بندی کرده و در ذیل هر یک از موضوعات یاد شده طبقه‌بندی‌های کوچک‌تری معمول داشت. وی گاه در ذیل روایات خود نظرات و توضیحاتی را با عنوان «قال ابوحاتم» درج کرده که معرف دیدگاه‌های فقهی اوست.

سنن ابوداود: نویسنده این کتاب سلیمان بن اشعث معروف به ابو داوود سجستانی (۲۷۵ق) است. این کتاب دربردارندۀ ۵۲۷۴ حدیث ۴۰ کتاب فقهی است و در آن عناوینی چون المهدی، ملاحم و بحث رضاع کبیر آمده است. بسیاری از احادیثی که در کتاب ابی داوود نقل شده است از سوی دیگر عالمان سنّی مورد قدح و جرح قرار گرفته است. به اعتراف برخی از بزرگان اهل سنّت احادیث ضعیف بلکه جعلی در سنن ابوداوود بسیار فراوان است. ابن جوزی بخشی از این احادیث را در کتاب الموضوعات ذکر کرده است، محمّد ناصرالدین البانی کتابی به نام ضعیف سنن ابی داوود تألیف کرده است و در آن به شناسایی احادیث ضعیف کتاب ابوداوود پرداخته است. وی بیش از هشتصد حدیث را ضعیف می‌داند، از نظر وی حدود پنجاه حدیثِ منکر و پنجاه حدیثِ شاذ در سنن ابی داوود وجود دارد. شرح ها: از مهمترین شرح‌های سنن ابی داوود می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: غایة المقصود نوشتۀ محمد شمس الدین معالم السنن، نوشتۀ احمد بن محمد خطابی مرقاة الصعود، تألبف جلال‌الدین سیوطی تلخیص ها: مختصر سنن ابوداود نوشتۀ منذری تهذیب السنن نوشتۀ ابن قیم

سنن ترمذی: این اثر توسط محمد بن عیسی ترمذی (درگذشته۲۷۹ق)، از شاگردان بخاری نگاشته شده است و دارای ۴۶ کتاب است. برخی از احادیث نقل شده در کتاب ترمذی مجعول و حاکی از نسبت دروغ به پیامبر(ص) است. حافظ ابن جوزی و برخی دیگر از بزرگان اهل سنّت، به صراحت تعدادی از احادیث این کتاب را جعلی معرفی کرده‌اند. در کتاب ترمذی، حدیث ثقلین، شأن نزول آیه تطهیر و مناقب امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) آمده است. وجود این دسته از احادیث در آن موجب شده تا ابن تیمیه بر آن بتازد، و این کتاب اعتبار خود را نزد وهابیان و طرفداران ابن تیمیه از دست بدهد. در احادیث مربوط به فضایل امیرالمؤمنین(ع) در کتاب ترمذی تحریف واقع شده، حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها» که در کتاب جامع الاصول به نقل از سنن ترمذی آمده است که در کتاب ترمذی موجود نیست.

سنن نسائی: سنن نسائی که به سنن کبیر نسائی و سنن کبیر نیز معروف است توسط ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شعیب نسائی (۳۰۳ق) نگاشته شد. روایات ضعیف در کتاب نسائی فراوان است. ابن قیم در کتاب زاد المعاد فی هدی خیر العباد احادیثی از کتاب نسائی نقل کرده که بزرگان اهل حدیث در سند، دلالت و یا به هر دو جهت در آنها خدشه وارد کرده‌اند. ناصرالدین ألبانی نیز در کتاب صحیح و ضعیف سنن نسائی بیش از هشتاد حدیث را ضعیف الاسناد دانسته و بیش از ۳۰۰ حدیث را ضعیف شمرده است. نسائی، در پاسخ به استفسار مردم در بارۀ درستی همۀ احادیث سنن خود می‌گفت: «همۀ احادیث آن صحیح نیست و آن گاه احادیث صحیح را از مجموعۀ کتاب، نخست استخراج و جدا کرده و آن را مجتبی یا سنن صغیر نامید.»