جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاصله میان خواجه نصیرالدین طوسی تا ملاصدرا را میتوان دوره «فترت» در تاریخ فلسفة اسلامی نامید. در این دوره هرچند تفکر فلسفی هرگز متوقف نشد لیکن کار جدیدی نیز در فلسفه صورت نگرفت و مباحث فلسفی تحت الشعاع عرفان نظری و کلام قرار داشت و فیلسوفان این دوره بیشتر حاشیه نویس بودند تا مؤلف و مصنف. ظهور مکتب شیراز نقطة امیدی بود تا بذر آن در مکتب اصفهان به شکوفایی و ثمر نشیند و چنین نیز شد. شناخت مکتب اصفهان و بخصوص «حکمت صدرایی» بدون شناخت مکتب شیراز امکانپذیر نیست. صدرالدین دشتکی از جمله فیلسوفان و متکلمان دورة فترت و تربیت شدة مکتب شیراز است که در شکلگیری شخصیت ملاصدرا نقش اساسی داشته است. شناخت دشتکی و معاصرانش به ما کمک میکند تا هم سیر تاریخی اندیشه های فلسفی در جهان اسلام و هم اثرپذیری ملاصدرا و پیروانش را بهتر بشناسیم. دشتکی فیلسوف و متکلمی خلّاق، مبدع، مبتکر، پرتلاش و خستگیناپذیر بود؛ گفتگوهای وی با معاصر نامدارش- جلال الدین دوانی- و نیز حواشی متعددی که بر کتاب تجرید الاعتقاد علامه محقق طوسی نوشته است، گواه بر این ادعاست. علاوه بر این، او فیلسوف و متکلمی نقّاد بود و در مسائل عمده فلسفی-کلامی آراء و اندیشه های متفکران پیش از خود را مورد نقد قرار داده است و از طریق همین روش نقادی مسائل جدیدی را وارد حوزه فلسفه اسلامی کرده است، از جمله: 1)اتحاد صورت با هیولی؛ 2)اتحاد نفس و بدن؛ 3)عدم بقای عناصر در مرکبات؛ 4) در مرکبات، اجزاء بصورت بالقوه اند؛ 5)اتحاد نفس با بدن در خارج، منافی و متضّاد با تجرّد آن نمیباشد. میتوان گفت ملاصدرا در طرح مسائل اصلی و زیر بنایی فلسفه خود از قبیل: اصالت وجود، حرکت جوهری، نظریه تشکیک و اتحاد نفس با قوای خود، متـأثر از آراء و اندیشه های صدرالدین دشتکی بوده است.در این مقاله تلاش شده تا برخی از اندیشه های فلسفی دشتکی که در آثار حکمای پس از وی مورد بحث و مناقشه قرار گرفته، مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد و میزان تأثیر وی بر اندیشه های فیلسوفان بعدی معلوم گردد.

به نظر می رسد فیلسوفان مسلمان در مسیر حل برخى مسائل فلسفى، گاه در باب بعضی مقدمات و گاه بر سر برخى قواعد فلسفى ادعای بداهت مى کنند. از جملۀ این مسائل، نزاع بر سر تحقّق خارجی وجود یا ماهیّت اشیاء است که گروهى از اندیشمندان، دیدگاه خاص خود را در این باب بدیهى انگاشته اند. در همین راستا برخى فیلسوفان صدرایی نیز تحت تأثیر قطعاتى از کلمات ملاصدرا، دیدگاه او را در قاعدۀ اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، قولى بدیهى خوانده اند. اما ازآنجاکه در آثار فیلسوف شیرازى، دست کم سه معنا براى اصالت وجود و اعتباریت ماهیت یافت مى شود، برخى معاصران بر این باورند که فقط تفسیر خاصى از قاعدۀ مزبور، که مفید تحقق تبعى ماهیت به عین وجود خارجى است، از بداهت لازم برخوردار است و حتى سخنان اصحاب مکاتب دیگر فلسفى را در باب بداهت اصالت وجود، به سود تفسیر مورد نظر خود از کلمات صدرا کرده اند. نوشتار حاضر نشان مى دهد که هر یک از اندیشمندان معتقد به اصالت وجود، دیدگاه مورد نظر خود را، که گاه با ایدۀ صدرا، تفاوت چشمگیر و مشتمل بر ترکیب انضمامى وجود و ماهیت در ظرف خارج بوده است، بدیهى دانسته اند، نه آنکه مرادشان از اصالت وجود متضمن اعتباریت ماهیات نیز باشد. همچنین مقصود سایر فیلسوفان صدرایی از بداهت اصالت وجود، پذیرش ماهیات به عین وجودات خارجى نبوده است، بلکه آنان ماهیات را ظهورات حصه هاى وجودى در اذهان یا کرانه هاى این حصه ها مى انگاشتند که در این صورت بنابر مؤیداتى نمى توان قول ایشان را به مثابه نظریه اى بدیهى پذیرفت.

نگاه تطبیقی به دو فیلسوف که در دو سنّت متفاوت فلسفیده اند کاری است بس دشوار و نیازمند تأمل و دقت فراوان؛ به خصوص اگر آن دو فیلسوف صدرا و هیدگر باشند که یکی غایت قصوای فلسفه اش متافیزیک است، در حالی که پروای آن دیگری طرد متافیزیک. اما خوش بختانه این دو فیلسوف هر دو بر وجود تأکید می کنند و این تا حدودی کار مقایسه بین آن دو را آسان تر می کند و موجب می شود ما امیدوارانه تر این دشواری را به جان بخریم. به رغم تفاوت های بنیادین در نگاه این دو نابغه فلسفی به مسئلهٔ وجود، می توان شباهت هایی را، که ما آنها را بالقوگی های هیدگری صدرا نامیده ایم، در تفکر این دو فیلسوف جست وجو کرد. در این مقاله، کوشیده ایم این شباهت ها را در ضمن شش تأمل نشان دهیم: 1. نفی شناخت مفهومی در هردو فیلسوف؛ 2. نفی ثنویت سوژه و ابژه؛ 3. تحلیل وجودی از حقیقت و نفی مفهوم سنّتی و مطابقی آن؛ 4. تحلیل اگزیستانسیال انسان؛ 5. مستوری کنه وجود و چگونگی گشودگی آن؛ 6. «هستی روبه مرگ» به مثابه وجهی از وجوه بنیادین انسان در هر دو فیلسوف.

به رغم آن که در فلسفه کلاسیک اسلامی، تا کنون بحث از اصالت و اعتباریت وجود و ماهیت با بحث معرفت شناسی دو بحث جدا و دور از یکدیگر انگاشته شده اند، در این مقاله سعی شده است با تبیین ربط بنیادی و وثیق این دو عرصه به نقش کاملاً تعیین کننده دیدگاه معرفت شناختی در اتخاذ هر یک از دو منظر اصالت وجود یا ماهیت تاکید شود. در بخش نخست مقاله پس از آشکار شدن تلازم انگاره اصالت ماهوی با تلقی متعارف از علم ـ یعنی باور به این همانی ماهوی ـ و بیان ناسازگاری انگاره اصالت وجودی با چنین تلقی و باوری و به ویژه تبیین عقیم بودن راه حل های ارائه شده در حل شبهات وجود ذهنی، ضرورت اتخاذ تلقی جدید و الگوی تازه ای در معرفت به اثبات می رسد . سپس در بخش بعدی با تامل در معنای ماهیت و ماهیت معنا، حقیقت دو جنبه ای و ربطی و ظهوری علم مورد تبیین و تحلیل عقلی قرار گرفته است. بر مبنای این نگرش جدید از حقیقت علم که تحت عنوان نظریه اصالت پدیداری معنا از آن یاد شده است تباین مفروض میان اصالت ماهیت و اصالت وجود انکار شده و اذغان به اصالت هر دو مورد پذیرش قرار گرفته است. در بخش پایانی مقاله به معضل دیرین وحدت وکثرت پرداخته شده و بر پایه نظریه اصالت پدیداری معنا تلاش شده است سر ناگشوده کثرت عرضی و تغایرات معنایی گشوده گردد و به مشکلات وجود ذهنی نیز پاسخی شایسته داده شود

اهمّیت مسأله اصالت وجود بر کسی پوشیده نیست. همان طور که در بخش فایده این بحث خواهیم گفت، این موضوع در فلسفه، حکم سنگ زیربنای بسیاری از مسائل این علم را دارد که مقدار قابل توجّهی از غرض و فایده این علم با آن تأمین می شود.اگرچه بین فیلسوفان پس از حکیم ملاّصدرا کسی که طرفدار اصالت ماهیت باشد تقریباً یافت نمی شود; چنان که در بحث های آتی بدان خواهیم رسید، هنوز برداشت یک دست از اصالت وجود و تلقّی یکسان از این مسأله حاصل نشده است.بزرگانی چون استاد فرزانه، علاّمه مصباح یزدی معتقدند که پس از طرح اصالت وجود بوسیله ملاّصدرا لازم بود دسته بندی مجدّدی از مسائل فلسفی انجام گیرد و این کار تا به حال انجام نگرفته; به همین سبب، مباحثی چون بحث وجود کلّی طبیعی با این که بر تفکّر اصالت ماهیت مبتنی است، همچنان جای خود را بین مسائل فلسفی حفظ کرده است.از طرف دیگر، استاد ارجمند آقای فیّاضی عقیده دارد که در اصالت وجود صدرایی، «ماهیت» تحقّق عینی خود را از دست نداده; بلکه همدوش با «وجود» عینیت دارد و واقع عینی، در حقیقت هم مصداق وجود و هم مصداق ماهیت است و منظور از اعتباری بودن ماهیت آن طور که در کلمات ملاّصدرا مشاهده می شود، بر خلاف برداشت فیلسوفان پس ازمرحوم حاجی سبزواری به این طرف، ماهیت در حدّ ذات و مجزّا از وجود است; و گرنه ماهیت خارجی و موجود پس از جعل جاعل، امری عینی، و اسناد موجودیت به آن، اسناد «الی ما هو له» است; البتّه این نظریه، در فصل پایانی نوشته نقّادی خواهد شد; بنابراین، آرای این گونه در مسأله، بویژه اگر نظریه نزاع لفظی دانستن اختلاف اصالت وجودی ها و اصالت ماهیتی ها را هم در کنار این دو نظریه قرار دهیم، همه این مطلب را بیان می کند که این مسأله همچنان خواهان تحقیق بیشتر ومطالعه ای عمیق تر است. این رساله، در همین جهت نوشته شده است. ما در این رساله پس از ذکر مقدّمات مانند واژگان و تاریخچه و فایده بحث، اقوال در مسأله را برشمردیم و هم در قسمت اصالت ماهیت که فصل سوم این رساله را تشکیل می دهد، آرای عارفان درباره ممکنات را که به نوعی به اصالت ماهیت قائلند، در کنار کلمات فیلسوفان اصالت ماهوی مورد بحث قرار دادیم و ادلّه آن ها را طرح، سپس نقادی کردیم و هم در بخش اصالت وجود (فصل چهارم این رساله) کار را به همین نحو انجام دادیم; یعنی ابتدا نظر عارفان را در باب اصالت وجود که طرّاح اوّلیه آن بودند مورد بررسی و نقادی قرار دادیم; سپس اصالت وجود از دیدگاه فلسفی را با ذکر چند دلیل بر اثبات آن، و تفسیری که اخیراً یکی از فضلای حوزه علمیه قم، جناب آقای فیّاضی از اصالت وجود صدرایی ارائه کرده که مضمون آن، عینی دانستن ماهیت است، مطرح و ارزیابی کردیم. نویسنده این نوشتار، با اعتراف به اندک بودن بضاعت علمی خود، از نظریّات اصلاحی صاحب نظران و استادان محترم در این زمینه استقبال خواهد کرد.