جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر دفتر دوم از مجموعه‌ای بیست و چهار جلدی، دربردارنده منتخبی از ترجمه کتاب «راه روشن» یا «المحجه‌البیضاء فی تهذیب‌الاحیاء»، اثر «ملا محسن فیض کاشانی» است. این کتاب سرشار از مواعظ، عبرت‌ها و شواهد مأخوذ از آثار و اخبار صحیح اسلامی است. دفتر پیش‌رو به موضوع عقاید اختصاص دارد. دین متعلق به همه انسان‌هاست و تنها برای گروهی مشخص نیست. اختلاف امر در این حوزه امری طبیعی و حتمی است، زیرا عقل و درک‌ها متفاوت است و زبان‌ها، گرایش‌ها و علوم دین و احکام آن نیز وسیع است.

این مقاله، با بهره گرفتن از روش تحلیلی- مقایسهای، به بررسی مفهوم سعادت و نسبت آن با دین در اندیشه ابنسینا و فیض کاشانی پرداخته است. فیض و ابنسینا با سیاق و بستر مشترک اسلامی نظرات قابل توجه و تاثیرگذاری را در باب سعادت بیان نمودهاند. اما بررسی نظرات آن دو نشان میدهد که فیض در بحث سعادت کاملاً خدامحور بوده و حصول سعادت اخروی و نیل به قرب الهی را از طریق شریعت و تعالیم انبیا الهی امکانپذیر میداند؛ در حالیکه ابنسینا بر معرفت انسانی تاکید میورزد. لذا میتوان گفت که رویکرد ابنسینا به سعادت، فلسفی و رویکرد فیض کلامی و اخلاقی است. همچنین هر دو میان فضایل و سعادت ارتباط وثیقی برقرار میکنند. ابنسینا در تعریف فضایل و رعایت اعتدال، بر محوریت عقل و شایستگیهای انسانی تاکید دارد. اما فیض بر نقش اموری مانند شناخت خداوند، شرع و امداد و عنایت الهی در این ارتباط اهمیت میدهد. هرچند ابنسینا نیز نقش دین، افاضه و وحی الهی را در دستیابی به سعادت مهم تلقی میکند، اما به جای نقشمحوری، جایگاه حمایت کننده برای دین قایل است. برهمین سیاق تکامل انسان در بعد عقل نظری و عملی، مهمترین عامل دستیابی به سعادت انسانی معرفی میشود.

در این نوشتار سعی می شود با روش توصیفی – تحلیلی به انعکاس و مقایسه رویکرد علامه فیض کاشانی و توماس آکویناس در زمینه جایگاه عقل، وحی و ارتباط این مولفه ها با یکدیگر پرداخته شود. فیض کاشانی و توماس آکویناس، به عنوان دو الهی دان تأثیرگذار مسلمان و مسیحی در چهارچوب مبانی دینی خود، برخلاف تصور رایج از الهی دانان، هیچ-گاه منکر معرفت عقلانی نگشته و آنرا نادیده و یا تقبیح ننموده اند. تعبیر این دو الهی دان در باب عقل به نظر دارای شباهت های فراوانی از جمله نقص و بالقوه گی معرفت عقلانی، بسترساز بودن معارف عقلانی جهت آشکار شدن میل طبیعی انسان به شناخت خداوند و نیل به رؤیت الهی است. این تحقیق نشان می دهد صرف نظر از تفاوت هایی که مربوط به بستر فکری این دو اندیشمند است، در نظرات آنها به موارد مشترکی مانند اهمیت و محدودیت تعقل، وابستگی معرفت عقلی به لطف و افاضه الهی، تاکید به برتری معرفت وحیانی بر معرفت عقلی و ترسیم نهایت معرفت ایمانی بر رویت ذات اقدس الهی، مشاهده می شود. البته از نظر هر دو متفکر، علم هیچ گاه به تنهایی تعیین کننده نیست و علم همراه با ارتقاء ایمان، که نتیجه فیض الهی است، منجر به عالی ترین مرتبه ایمانی یعنی وصول به مقام اقدس الهی است.

اصول المعارف مشتمل است بر یک دوره از مباحث مهم فلسفه به روش حکمت متعالیه ملاصدرا و در واقع تلخیص کتاب عین الیقین خود مؤلف است.

یکی از مقوله‌های برجسته در دیوان فیض کاشانی، مفهوم درد و لذت است. فیض، دردهای متعالی و برین را مایة تبدیل و تصعید اوصاف جسمانی به اوصاف روحانی، باعث شکوفایی درونی و به کمال رسیدن انسان می داند. در نقطة مقابل، بی دردی و لذات مجازی را باعث به هم خوردن تعادل روحی و روانی، راهزن لذات باقی و در نهایت موجب تباهی و ضایع شدن عمر می داند. این مقاله به روش تحلیلی به واکاوی و تبیین مفهوم درد و لذت در دیوان فیض کاشانی می پردازد؛ و نیز سیری است در رمز گشایی‌های معرفتی این عارف دردمند، دربارة اهمّیت درد در سیر و سلوک، منشأ درد و لذت، انواع درد و لذت و ... با این نتیجه که انسان‌ها باید با روگردانی از دردهای نازل و فرودین و لذت‌های مجازی و دنیوی، درد و سوزی حقیقی در درون حاصل کنند تا به لذت حقیقی و پایدار که همانا لذت وصال و دیدار خداوند است نایل گردند.

فطرت از مفاهیمی است که در قرآن و روایات اهل بیتb جایگاه رفیعی دارد و شناخت دقیق آن می‌تواند بسیاری از گره‌های معرفتی انسان را بگشاید و جهت زندگی او را معلوم و او در مسیر رستگاری قرار دهد. پرسش اصلی این نوشته آن است که آیا می‌توان با بررسی آرای مفسّران و مُحدّثان به شناخت جامعی از این مهم دست یافت؟ برای این منظور تلاش کرده ایم ضمن بررسی معنای لغوی و اصلاحی واژۀ فطرت، آن را از دیدگاه فیض کاشانی و علامه طباطبایی و با استفاده از روایات، به روش اسنادی- تحلیلی واکاوی کنیم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه هر دو مفسّر در راستای فطرت توحیدی، مقصد نهایی و نقش انبیا در به‌کمال‌رساندن آن و رابطۀ فطرت و شرع تا حدّی به هم نزدیک است؛ اما در موضوع رهاشدن مردم در ترک اکتساب معرفت به خدا در امور فطری، همچنین علّت فطری‌بودن نبوّت و امامت و زبان فطرت در عالم ذرّ نظر یکسانی ندارند.

هرچند فیض کاشانی از لحاظ قدرت شعری و مفاهیم بلند در اشعار، در رده شاعران بزرگ قرار می گیرد اما در کتابها و تحقیقات مختلف تنها به تحلیل کتابها و آثار دیگر فیض و عقاید او در این کتابها پرداخته شده و به ندرت به بررسی دیوان او پراخته شده و کمتر از عرفان و آرای عرفانی او سخن به میان آمده است. در این رساله سعی شده آرا و آموزه‌های عرفانی او در اشعارش در حد بضاعت نگارنده مورد بررسی قرار گیرد و با دیوان فیاض لاهیجی اندک تطبیقی داده شود. فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، این دو داماد ملاصدرا، در اشعار خود با گرایش عمیق به مبانی اعتقادی مذهب تشیع به صورت آگاهانه یا گاهی ناخودآگاه بسیاری از مسائل عرفانی را مطرح کرده اند. در این پژوهش که به شیوه‌ی قیاسی-استقرایی است نگارنده، اطلاعات خود را جمع آوری کرده و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا از نوع کیفی نتایج خود را ارائه داده است، پس از استخراج مولفه‌های عرفانی چون وحدت وجود، عشق و تقابل آن با عقل، فنا و بقا، ولایت، اخلاص و بررسی مقامات و احوال در دیوان ایشان و همچنین طبقه بندی آنها در دسته‌های مشخص نوع و شکل عرفان فیض و فیاض تبیین شده است. اهمیت موضوع این رساله در آن است که نشان می‌دهد فقیه و مفسری بزرگ همچون فیض کاشانی و همچنین دانشمندی چون فیاض لاهیجی به اندیشه‌های عرفانی اهتمام داشته اند و با ظرافت خاص مهم‌ترین مسائل عارفانه را با ریز بینی و احاطه بر جنبه‌های معنایی گوناگون آن مطرح کرده‌اند. البته این موضوع در اشعار فیاض نمود کمرنگ تری دارد. در این بررسی، فیاض را بیشتر شاعری تغزلی و عشق محور یافتیم که مفاهیم عمیق عرفانی در اشعار او به مراتب از اشعار فیض، ظهور و ژرفای بیان کمتری دارد. نخستین بابی که برای رسیدن به موضوع اصلی رساله گشوده شده، آشنایی مختصری است با نام و نسب و زندگی و آثار ایشان. فصل‌های بعد به بررسی مولفه‌های عرفانی پر کاربردی چون فنا و بقا، تقابل عقل و عشق، اخلاص، ولایت، و مقامات و احوال در دیوان این دو شاعر بزرگ پرداخته شده و از این مسیر افکار و شخصیت عرفانی ایشان تا حدی شناسانده شده است.

تقریباً همة دانشمندان مسلمان‌، در اصلِ جاودانگی و خلود در دوزخ اتفاق نظر دارند، اما ‌این که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم و ابدی است یا ممکن است همراه با انقطاع عذاب باشد. مسئله‌ای است که محل اختلاف آراء واقع شده است. از نظر فیض کاشانی هیچ ملازمه‌ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد. بنابراین با توجه به مسئلة شمول رحمت واسعة الهی عذاب مخلدین در دوزخ‌، منحصر به مدت معینی است که پس از سپری شدن ‌این مدت دوزخیان از نعیمی‌‌که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره مند می‌‌شوند. از نظر علامه طباطبایی، قرآن‌کریم صراحتاً به خلود عذاب اشاره دارد و منقولات و روایات متعدد‌، نیز موکد‌این مطلب می‌‌باشد. بررسی دیدگاه‌های مختلف در‌ این زمینه ما را به‌این نکات رهنمون می‌‌سازد: الف) خلود از جمله مسائلی است که به علت صفت فناپذیری در دنیا مطرح نیست. در نتیجه‌ این مسئله مختص به روز قیامت بوده که پس از برپایی آن در مورد نعمت و نقمت مطرح خواهد شد؛ ب) خلود در دوزخ از مباحث مورد تأیید‌ آیات و روایات است که در گروه‌ها و قشرهای مختلف متفاوت است؛ ج) برخی به تاویل آیات و روایات مبادرت ورزیده‌اند و به تفکیک مباحث خلود در دوزخ بدون خلود در عذاب قائل شده‌اند.این مقاله درصدد است‌، با روشی تحلیلی و توصیفی به بررسی نظریات فیض کاشانی و علامه طبا طبایی در ‌این مهم بپردازد.

مسئله شکاف نظر و عمل و حل خلا میان این دو در تاریخ علم و اندیشه همیشه محل نزاع و کشاکش های تئوریک بوده است. این سوال که نظر و علم جهت تبدیل به عمل داری چه مبادی و مبانی است و این پروسه چه فرایندی را باید طی نماید از عمده مسائلی است که جایگاه بس مهمی را در اخلاق، فلسفه و حتی امروزه در علوم بین رشته ای نظیر فلسفه های مضاف به خود اختصاص داده است. در واقع یکی از مسائل رایج پیرامون نظر و عمل این است که اگر کسی به امری علم داشته باشد الزاما می بایست مطابق علم خود عمل کند. چه اینکه علم از مبادی عمل بوده و نسبت به آن علیت دارد. به عنوان مثال از منظر سقراط و افلاطون بین نظر و عمل و یا به تعبیری معرفت و فضیلت رابطه علی و معلولی برقرار است و در واقع توانایی را به دارایی علم منوط می کردند. لکن ارسطو رابطه علی بین علم و عمل را مردود دانسته و معتقد بود جهت تبدیل یک امر به عمل، داشتن علم کفایت نکرده بلکه موالفه های دیگری در این امر مدخلیت دارد. (کاپلستون، 1380،ج 1 :379-380)ابن عربی به عنوان پدر عرفان اسلامی گسست و شکاف بین علم و عمل را ناشی از امیال، احساسات و هوای نفس می دانند. به باور وی مانع اصلی در شکاف بین علم و عمل عدم وجود باور و یقین قلبی است.( ابن عربی بی تا ج 2، ص 2 )از منظر حکیم ملا صدرا شکاف بین علم و عمل را باید در حوزه اخلاق جست و جو نمود. چه اینکه ایشان معتقدند جهالت و غفلت مهمترین مانع جهت تبدیل علم به عمل است.(ملا صدرا ،1389 ، ج1 : 161) در دوران معاصر امام خمینی (ره) علت ثنویت بین علم و عمل را در دو چیز می دانند: نخست، عدم انتقال علم از عقل به قلب یا باور نکردن یافته های معرفتی و دوم عدم تذکر، ریاضت و ورزیدگی نفس مطابق با علم محصل. ( خمینی، 1377: 279) در این تحقیق سعی می شود شکاف میان نظر و عمل و حل این مسئله از دیدگاه ملامحسن فیض کاشانی (1091ق) که خود از علمای بزرگ فلسفه، اخلاق، تفسیر و فقه است، مورد بررسی واقع شود. دستاویز ما در این تحقیق جهت بررسی این شکاف و حل مسئله بین نظر و عمل مستنداتی است که در آثار اخلاقی، عرفانی و کلامی ایشان به وضوح دیده می شود. فی المثل: در کتاب "الحقایق فی محاسن الاخلاق" ایشان معتقدند که شکاف بین علم و عمل در مرحله اخلاقی علم مرتفع می گردد. به عبارت دیگر برای رفع این شکاف وی علم را به دو دسته دنیایی و آخرتی تقسیم کرده و پس از طرح شقوق کثیری از علم، در نهایت آن را به علم اخلاق و علم شریعت تقسیم کرده و با اصالت بخشیدن به علم اخلاق، ضمانت اجرایی شدن (عملیاتی کردن نظر) این علم را داشتن ایمان بر می شمرند. (فیض ، 1423ق :15) همین مساله را وی با تاکید بیشتری در رساله "منهاج النجاء" به صورت جزیی‌تر بیان نموده اند. فی المثل ایشان در این رساله پس از تعریف ایمان به اعتقاد به اصول دین، ایمان را نوعی علم تلقی کرده و ازدیاد درجات آن را به داشتن حداقل تقوای ظاهری منوط کرده اند. چه اینکه از منظر ایشان تقوای ظاهر همان انجام واجبات و ترک محرمات (عمل) محسوب می شود. (فیض ،1411ق:13) ملا محسن فیض در رساله "آیینه شاهی" همانند دیگر علمای علم اخلاق قوای اصلی روح انسان را محدود به حوزه‌هایی دانسته اند. ایشان بر این باورند که عقل، شرع، طبع، عادت و عرف شاکله اصلی وجود انسان را شکل می دهد. وی قلب را هویت غالبه وجود انسانی فرض کرده و مرحله تبدیل علم به عمل را تسلط بر این حوزه مهم وجودی می دانند. توضیح آنکه هر کدام از انقسامات پنج گانه فوق اگر بر قلب تسلط یابند علاوه بر اینکه علت صدور فعل میشوند، عمل صادره نیز متناسب با صاحب آن قوه خواهد بود.(فیض ،1387، ج1: 12) نگارنده بر این باور است که ملا محسن فیض کاشانی در این کتب و رساله‌ها توانسته است با توجه به مبانی خود به حل مسئله شکاف نظر و عمل فائق آید. بر این اساس در این پژوهش سعی خواهد شد شکاف بین نظر و عمل با تمرکز بر مبانی «علم» حل و فصل گردد. توضیح آنکه نگارنده با مطالعات اجمالی که برروی آثار ایشان داشته به این نتیجه رسیده است که شکاف بین نظر و عمل از منظر وی امری سقراطی است. بدین نحو که از منظر ملامحسن فیض کاشانی علت تامه صدور عمل، وجود علم در عالی ترین وجه خود می باشد. در واقع شکاف مورد بحث در این تحقیق با رساندن علم از مراتب پایین و میانی به مراتب عالی حل خواهد شد.

هستی‌شناسی معنا در پیِ یافتن حقیقت و ماهیت معنای الفاظ و به بیان دیگر در جستجوی چیستی معناست. اندیشمندان غربی به این مسئله توجه کرده و نظریه‌های گوناگونی همچون نظریه مصداقی، تصوری، تصویری و... برای معنا مطرح کرده‌اند. با توجه به جایگاه ویژۀ این بحث در تفسیر قرآن و دانش اصول فقه و برخی مباحث کلامی، تبیین دیدگاه دانشمندان مسلمان دربارۀ آن ضروری است. به همین جهت در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، آرای دو تن از عالمان و مفسران برجستۀ شیعه، یعنی فیض کاشانی و علامه طباطبایی بازخوانی و تبیین شده است. با بررسی «نظریۀ روح معنا» که از نظریه‌های مهم ایشان در تفسیر قرآن است و هر دو مفسر بر آن اصرار دارند و اشتراکات فراوانی در دیدگاه آنان دیده می‌شود، اثبات شده است این نظریه که برخی در صدد به‌دست‌آوردن نظریه معنا از آن بوده‌اند، نمی‌تواند به عنوان «نظریه معنا» پذیرفته شود؛ زیرا پاسخی به پرسش چیستی معنا ارائه نمی‌دهد. نتیجه اینکه به‌رغم وجود عبارت‌هایی در آرای ایشان که نشان از تمایل به نظریۀ مصداقی یا تصویری معنا دارد، هر دو مفسر تنها نظریۀ ایده‌ای (تصوری) معنا را معتبر می‌دانند.