جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحوث فی الملل و النحل تالیف فقیه محقق آیت‌ الله سبحانی است که به زبان عربی جهت بیان آراء و عقائد فرق اسلامی تالیف شده است. در تالیفات اسلامی، کتاب‌ های زیادی در این زمینه نوشته شده است من جمله الفصل فی الملل و النحل تالیف علی بن خرم مظاهری، ملل و نحل شهرستانی، الفرق الاسلامیه کرمانی و... مولف در جمع آوری عقاید، هرگونه هوا و مصالح شخصی و عواطف دینی و تعصبات باطل و هر گونه تساهل در ضبط عقاید و مذاهب را کنار گذاشته و از کتب غیر قابل اعتماد استفاده نکرده، مخصوصا کتاب‌ هایی که دشمنان یک قوم در مورد آنها نوشته‌ اند. ایشان هیچ مطلبی را در مورد مذهبی یا شخصی ننوشته‌ اند مگر اینکه با دقت کافی مصادر آن را پیدا کرده و به کتبی مراجعه کرده‌ اند که توسط بزرگان و علمای آنها نگاشته‌ اند، مؤلف با عنایت خاصی عقاید امت‌ ها را تحلیل و نقد می‌ کنند لذا این کتاب علاوه بر بیان عقاید، اثری کلامی در بیان زندگی و حالات بزرگان فرق است. ایشان پس از بیان علت تفرق امت اسلام بعد رسول اکرم صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ به هفتاد و سه فرقه و علت شروع اختلاف در عصر رسالت، ده فرقه از امم اسلامی را ذکر می‌ کنند.

«قيام الدولة الزيدية في اليمن» اثر حسن خضيرى احمد، كتابى است در موضوع برپايى دولت زيدى در يمن در سال هاى 280 - 298 ق/893 - 911 م. اين دولت در اوايل دوران اسلامى نقش مهمى در يمن ايفا كرده و بيش از هزار سال پايدار بوده است. كتاب به زبان عربى و در سال 1996م نوشته شده است. كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهار فصل و يك خاتمه تنظيم شده است. در فصل اول، به اوضاع سياسى در يمن پيش از برپايى دولت زيدى پرداخته شده است. نويسنده ابتدا گزارشى از واليان عباسى را عرضه كرده كه چگونه يكى پس از ديگرى به حكومت يمن دست يافتند و بر اثر بى‌ لياقتى و سوء مديريت آنان، يمن دستخوش پراكندگى و تفرقه شد. سپس از پيدايى حكومت‌ هاى محلى مستقل در يمن سخن گفته است. فصل دوم به مطالعه درباره دولت بنى‌ رسّى در صعده اختصاص يافته است. در فصل سوم، به موضع گيرى قدرت‌ هاى محلى يمن در برابر برپايى دولت زيديه اختصاص يافته است. نويسنده در اين فصل، از موضع خلافت عباسى در برابر دولت زيدى و مشكلات دربار خلافت كه مانع از ارسال نيروهاى كمكى براى مردم يمن شد، سخن گفته است. فصل چهارم، شامل مذهب زيدى در يمن و موضع مذاهب اسلامى در برابر آن است. در پايان به اين نكته اشاره شده است كه دورى يمن از مركز خلافت عباسى و گرايش يمنيان به تشيع در توجه علويان انقلابى به يمن تأثير داشت. نويسنده معتقد است برپايى دولت زيدى، رهبران قبايل را براى تأسيس دولت‌ هاى محلى در مناطق كوهستانى يمن به طمع انداخت. وى از آن ميان به آل يعفر بن عبدالرحمن حوالى اشاره كرده كه خليفه منتصر، محمد بن يعفر را در سال 247ق/861م ولايت صنعا داد و از همين‌ جا زمينه تشكيل دولت بنى يعفر در شبام و كوكبان فراهم آورد.

«اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان» کتابی است نوشته ویلفرد مادلونگ درباره تاریخ خاندان‌ های حکومتگر زیدی شمال ایران در گیلان و مازندران و دیلمان. در این کتاب هشت متن کهن منتشر نشده درباره تاریخ زیدیه و امامان آنها در مناطق شمالی ایران تحقیق و گردآوری شده است. این کتاب شامل متونی درباره امامان زیدی است از جمله: المَصابیح ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط قرن چهارم)؛ الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی ۴۲۴) شاگرد ابوالعباس حسنی؛ جَلاء الابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی ۴۹۴)؛ نامة مورخ ۶۰۷ از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمْدانی (فقیه زیدی یمن)؛ الرسالة العالمة بالادلّة الحاکمة تألیف امام المنصور باللّه عبداللّه بن حمزه (متوفی ۶۱۴)؛ الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَیدبن احمد مُحلِّی (متوفی ۶۵۲)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابو محمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در ۶۲۷) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است.

«تاريخ الأئمة الزيدية في اليمن حتى العصر الحديث» به زبان عربى از آثار محمد بن محمد بن يحيى زباره است كه با اهتمام و مقدمه دكتر محمد زينهم محمد عزب منتشر شده است. نويسنده در اين اثر، ظهور امامان زيدى از قرن دوم هجرى تا نيمه اول قرن چهاردهم هجرى (1342ق) را همراه با توضيحى در مورد پرچم‌ داران آن شرح داده است. در مجموع در اين اثر، بيش از صد امام زيدى مطرح شده است.

کتاب «الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیة» نوشته حمید بن احمد محلی با تحقيق مرتضى بن زيد محطورى حسنى، اثرى است مهم در تاريخ‌ نگارى زيديه، به زبان عربی، درباره شرح حال و مناقب ائمه زیدیه نگاشته شده است. برخى از مطالب مهم كتاب را مى‌ توان در امور زير، خلاصه نمود: الف) روابط معتزله با زيديه: يكى از مسائل مهم در تاريخ زيديه، تأثيرپذيرى عالمان زيدى از مكاتب كلامى معتزله است. ب) زيديه و مطرفيه: يكى از ويژگى‌ هاى مهم كتاب، اشاره به درگيرى ميان مطرفيه و زيديه است. شدت درگيرى بين اين دو گروه را مى‌ توان از كثرت آثار در رد فرقه مطرفيه دريافت. ج) يكى از جنبه‌ هاى با اهميت كتاب، نقل برخى از كلمات جالب توجه يا برخى از مناظرات كلامى يا آگاهى‌ هاى خاص تاريخى است. بخش پايانى كتاب به نقل اشعار شاعرانى چون فرزدق و كميت بن زيد اسدى درباره اهل‌ بيت (ع) اختصاص يافته است.

کتاب «الزیدیة بین الامامیة و اهل السنة» نوشته سامی غریری، به بررسی تاریخی و تحلیلی فرقه زیدیه از آغاز و ظهور، نیز بررسی عقاید و فرق آن است که به زبان عربی نوشته شده است. مولف مباحث کتاب را در پنج فصل موضوعات بررسی نموده است: زمان ظهور تشیع، شرح حال و وقایع و روایات و احادیث زید بن علی (ع)، عقیده‌ زیدیه درباره‌ توحید و صفات آن، شروط امامت از دیدگاه این فرقه و علمای فرقه زیدیه.

فرقه زیدیه از تمام فرق شیعه به اهل تسنن نزدیکتر است. پیروان این فرقه معتقدند که زید بن علی بن حسین (ع) امام پنجم می باشد. آنان از قرن سوم هجری در ملک یمن سلطنتی را بوجود آوردند و پس از آنان سلسله سلاطین علوی در نقاط مختلف ممالک اسلام در ازمنه مختلف ( از 60 تا 200 سال) در طبرستان، گیلان، مراکش ودیگر ممالک تاسیس شد. در این مقاله به اجمال به تاریخ و فرق مختلف زیدیه خواهیم پرداخت.

«أخبار فخّ و خبر يحيى بن عبدالله و أخيه إدريس بن عبدالله» تأليف احمد بن سهل رازى (متوفى اوايل قرن چهارم)، به زبان عربى است و موضوع آن بيان اخبارى پيرامون قيام و معركه فخ و زيديه مى‌ باشد. شهرت عمده فخ به دليل واقعه‌ اى است كه در روز 8 ذى‌ الحجه سال 169ق در زمان هادى عباسى در آن مكان روى داد. در اين روز كه به يوم فخ معروف است، عده زيادى از علويان به جهت قيام بر خليفه عباسى كشته شدند. پيشواى قيام كنندگان، «حسين بن على بن حسن فخى»، معروف به صاحب فخ، نبيره امام حسن مجتبى (ع) بوده‌ است». کتاب مشتمل بر يك مقدمه مفصل و ارزشمند از محقق کتاب «ماهر جرّار» و متن مى‌ باشد كه فاقد هر گونه تبويب يا فصل‌ بندى است. مؤلف در بيان مطالب از آيات قرآنى و اشعار عربى بهره گرفته است. وى مطالب اساسى کتاب را در چهار قسمت معرفى نموده كه بدين شرح است: 1.معركه فخ؛ 2.جان سالم به در بردن يحيى و ادريس و فرار آن دو به حبشه؛ 3. اخبار ادريس در آفريقا و مغرب تا وفات وى به‌ وسيله سم؛ 4. اخبار يحيى و سرگردانى او در شهرهاى مختلف، و رسيدن وى به ديلم، هراس هارون الرشيد از او، و سرانجام دستگيرى و كشتن او.

موضوع تحقیق حاضر « سیری در پیدایش و عقاید فرق شیعی» است. از آن جا که مذهب شیعه به عنوان یکی از مذاهب اسلامی در طول تاریخ به فرقه های مختلفی انشعاب یافته است، یکی از مهم ترین اهداف پرداختن به این موضوع، بررسی علل تکثر فرقه ای درون شیعی است و ترسیم تصویر روشنی از مذهب شیعه اثنی عشری و برتری های آن نسبت به دیگر فرق درون شیعی می باشد. آن چه از بررسی منابع به دست می آید این است که مهم ترین فرقه های انشعاب یافته از شیعه، امامیه، اسماعیلیه کیسانیه، زیدیه و غلات است. این نوشتار که در هفت بخش تنظیم شده است به بیان مهم ترین فرقه های شیعه پرداخته و علل تفرقه را نیز مورد بررسی قرار داده است. در بخش اول به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی شیعه پرداخته و بعد علل پیدایش فرقه های شیعی را بیان نموده است، که به دلایلی از این قبیل باز می گردد: اختلاف مسلمین بعد از رحلت پیامبر ( ص)، اختلاف در مسئله امامت و تعصبات قبیله ای، پیروی از هواها و گرایش به منافع مادی و لجاجت، فتوحات مسلمین و گسترش حوزه جغرافیایی اسلام. در بخش دوم به بررسی فرقه امامیه پرداخته شده است، امامیه نام عموم فرقی است که به امامت بلافصل حضرت علی ( ع) و فرزندان او معتقدند و می گویند: «جهان از امام تهی نتواند بود و منتظر فرج یکی از علویانند که در آخرالزمان ظهور کند و جهان را پس از آن که پر از ستم و بیداد شود، پر از عدل و داد کند.» بخش سوم اختصاص به اسماعیلیه یافته است، اسماعیلیه گروهی است که به امامت اسماعیل بن جعفر ( ع) معتقد است. بخش چهارم مربوط به فرقه کیسانیه است و آن گروهی است که در سال های بعد از رخداد عاشورا قیامی را به رهبری مختار سامان دادند. در بخش پنجم به بررسی غالیان پرداخته شده است و آن ها کسانی هستند که درباره امامان خود از اندازه فراتر رفته و آنان را از حدود آفریدگان الهی فراتر بردند و درباره ی آنان به احکامی که ویژه خداوند است، گراییدند. روش تحقیق در این رساله، کتابخانه ای می باشد که طی آن به بررسی کتب معتبر تاریخی پرداخته شده است. از جمله نتایجی که از این تحقیق حاصل شده است می توان به موارد ذیل اشاره نمود: -دریافت تصویری روشن از مذهب شیعه - آگاهی از علل ایجاد انشعابات با تسخیر صحیح در مذهب شیعه - آشنایی با فرقه های ایجاد شده در مذهب شیعه - شناختن فرقه ناجیه از بین تمای فرق و تثبیت برتری آن نسبت به دیگر فرق - آگاهی از این مطلب که هر جا که شیعه از تعلق پیامبر ( ص) فاصله گرفته اند، دچار انحراف و سردرگمی شده اند. واژگان کلیدی: شیعه، امامیه، زیدیه، کیسانیه، اسماعیلیه، غلات.