جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫چكيده: سنجه‌هاي فهم قرآن كريم، يكي از بحث‌هاي مهم منطق فهم قرآن كريم است. سنجه‌هاي فهم، يعني معيارها و ضوابطي كه بر اساس آنها، بتوان فهم درست را از فهم نادرست تشخيص داد. نويسنده، در اين پژوهش، بر پاية اين فرضيه، كه «سنجه‌هاي فهم قرآن كريم در قرآن كريم و سنت آمده است كه با كمك عقل قابل استخراج، تكميل، ساماندهي و نظام‌مندي است»، سعي كرده است به اين سؤال پاسخ دهد كه «بر اساس چه سنجه‌هايي مي‌توان فهم درست از نادرست قرآن كريم را بازشناساند؟». در اين پايان‌نامه در بخش نخست، با عنوان «درآمدي بر فهم قرآن كريم» در طي چهار فصل از «كليّات، ادبيات تحقيق، درآمدي بر مباني فهم قرآن كريم و امكان فهم قرآن كريم،» سخن به ميان آمده و در بخش دوم، با عنوان «سنجه‌هاي فهم قرآن كريم» در طي پنج فصل، نقش سنجه‌اي قرآن كريم، سنّت، عقل، علم قطعي و مسلمات تاريخي در فهم قرآن كريم مورد بررسي قرار گرفته است. چيستي فهم، فهم و روش، فهم و زبان، فهم و معني، فهم و هرمنوتيك، ضرورت فهم كلام خداوند، منطق فهم قرآن كريم، مباني فهم قرآن كريم، انواع و مراتب فهم قرآن كريم، امكان فهم قرآن كريم از نگاه برون ديني و درون ديني، سنجه‌هاي زباني و ادبي، سنجه‌هاي ناپيوستة قرآن كريم، سنجة اهداف و مقاصد قرآن كريم، سنجة نظام‌مندي قرآن كريم، سنجه‌هاي علوم قرآني، سنجه‌هاي پيوستة قرآن كريم مانند: سياق، سبب نزول، فرهنگ زمان نزول، سنجة سنّت در فهم قرآن كريم، رابطةسنت و قرآن كريم، كاركردهاي گوناگون سنت در ارائه مفاهيم قرآن كريم، انواع سنجه بودن سنت، جايگاه عقل و نقش‌هاي مختلف آن در فهم قرآن كريم و سنجه بودن عقل در فهم قرآن كريم؛ علم قطعي و مسلمات تاريخي به عنوان سنجة فهم و تفسير قرآن كريم؛ از جملة موضوعاتي است كه در اين پايان‌نامه مورد بحث قرار گرفته است. نگارنده در پايان، طي فصلي جداگانه، نتيجه گرفته است كه اكثر قريب به اتفاق سنجه‌ها و زيرسنجه‌هاي فهم قرآن كريم از زواياي گوناگون با محدوديّت مواجه‌اند و نمي‌توان براي تشخيص صحت و سقم فهم و تفسير درست از نادرست، به يك سنجه يا يك زيرسنجه اكتفا كرد، بلكه سنجه‌ها و زيرسنجه‌هاي فهم قرآن كريم مانند يك سيستم با يكديگر ارتباط ارگانيك و همبستگي فعالانه و همپوشاني سنجشي دارند؛ از اين رو، نياز به يك سنجه‌اي داريم كه نه تنها بامحدوديّت مواجه نباشد، بلكه تمام سنجه‌ها و زيرسنجه‌هاي ديگر را نيز در برگيرد. به ديگر سخن، اين سنجه، پايه و اساس استواريِ ديگر سنجه‌ها باشد و اين همان «اَبْرسنجة سيستمي» با محوريّت عقل است. كليد واژه‌ها: فهم قرآن كريم/ تفسير قرآن كريم/ سنجه‌هاي معرفت تفسيري/ سنّت/ عقل/ قرآن كريم/ علم قطعي/ مسلمات تاريخي/ فهم درست قرآن كريم.

‫ان البحث في كتابات و طروحات المستشرقين حول الدراسات القرانية حاجة معرفية و تاريخية أملاها التطور العلمي و تنامي المناهج العلمية , الشيء الذي لم يعد يكفي معه التموضع حول قطبي التاريخية الراديكالية او التنويرية الانحلالية . ان ما يهمنا في دراستنا للاستشراق الفرنسي هو ما أنتجه من مناهج علمية وطروحات ابستمولوجية متعددة و بالتالي ما طرحه من اشكالات علمية بعيدا عن تجاذبات الخطاب الأيديولوجي او العاطفي مما يجعل مناقشة و دراسات الباحث المسلم هو الأخر بعيدا عن الاقصاءات المذهبية بل يصبح امام ترسانة للموروث الاسلامي واسعة و متنوعة خصوصا ونحن في زمن كثرت فيه المستحدثات العلمية و اشكالاتها الجديدة فكما ان الفقيه و الاصولي ملزم بإعطاء إجابات عن مسالة الاستنساخ او المستحدثات في الابناك كذلك الدراسات القرآنية ملزمة باحتوائها من منطلق ان القران صالح لكل زمان ومكان ان اختيارنا لروجيس بلاشير و جاك بيرك ليس من منطلق الترف الفكري و لكن لكون قراءاتهما من اهم المحاولات الجادة و الجريئة في الدراسات الاستشراقية الفرنسية بشكل خاص و ضمن المنظومة الكبرى للاستشراق الغربي بشكل عام , وهما الى جانب ذلك نموذجين لقراءة نقدية شاملة للدراسات القرآنية في بعديها الإيديولوجي و المعرفي بالإضافة لتنوع أطروحاتهما واختلاف منطلقاتهما التخصصية و المعرفية . لقد سعى روجيس بلاشير في دراسته لتاريخ القران وجمعه و تدوينه إلى إظهار مدى سيطرت الرغبات السياسية في إثبات أحداث تاريخية أصبحت تصنف ضمن المقدس . كما ان إشكالاته على المرحلة المبكرة للوحي في مكة و ادعاءه - لعدم وجود دراسات – في كون القران في ذلك العهد كان فقط يتنقل عبر المشافهة و السماع يعني ضمنا ان قران ثلاثة عشرة عام وضمن معطيات تاريخية تتحدث عن تعرض ذاكرة المعصوم للنسيان وعن تجاذبات نفسية و روحية من خوف النبي و فزعه من الملك اصبحت مهددة بالتحريف بمعناه اللغوي و الاصطلاحي , ومع وجود روايات تجيز القراءة بالمعنى لا يستنتج معها سوى احتمال ان ماوصلنا هو المعنى و ليس اللفظ الذي نزل من السماء ..الى غيرها من الاشكالات التي تجعلنا في احد ابعادها نستنتج استمرار سيطرت العقلية الكتابية وعدم وجود أي قطيعة ابستمولوجية – على الاقل من خلال استقرائنا لكتابات جمع من المستشرقين الذين ذكرناهم في الفصل الرابع عند التطرق للعدة المعرفية لكل من بلاشير و جاك بيرك - بين الاستشراق الكلاسيكي و الاستشراق العلمي الحديث . جاك بيرك يدخل ساحة الاستشراق من باب التخصصات اللسانية و السوسيولوجية , كون القران لم يكتب و لم يجمع ويدون الا مع عثمان وجعلها مسلمة لا تناقش وهو تحول خطير في الدراسات الاستشراقية ينفي أي احتمال للكتابة او الجمع في العهد النبوي و بالاضافة الى اشكالايات و مستحدثات ابتداعية كمسالة الانتقال من الشفاهية الى المكتوب و ما يرافقها من غياب خصوصيات الشفاهي من أنفاس وحركات وتفسيرا من النبي الأكرم- ص - باضافة تطور اللغة – حسب رأيه – من زمن النزول إلى زمن الكتابة و هي محاولة لنزعة أي سمة للقدسية عن القران إلى غيرها من الإشكالات التي انطلق فيها من معطيات اللسانيات التداولية و اللسانيات البنيوية ضمن الهرمونيطيقا الخاصة التي ولدت من اجل نقد الكتاب المقدس .

‫ذلك القرآن فاستنطقوه ولن ينطق ولكن اُخبركم عنه إلا أن فيه علم ما يأتى والحديث عن الماضى ودواء دائكم ونظم ما بينكم«. {P ) نهج البلاغه، خطبه 158، اين قرآن را پس استنطاق نمائيد (از آن حرف ومطلب بيرون بكشيد) وخودش به خودى خود هرگز گويا نمى‏گردد. اما من شما را از آن خبر مى‏دهم، بدانيد كه در آن علم آينده، حديث گذشته، داروى دردها ونظم آنچه مربوط به شما است وجود دارد. P} معانى ظريف قرآن بسان پرتو آينه، لرزان واز دسترس انديشه گريزان است، اما وقتى در دلى افتاد، تا ناپيداترين زواياى روان او نفوذ كرده، آن را مجذوب خود مى‏سازد. قرآن كريم در صدها آيه، حاوى ويژگيها وملاكهاى اسوه‏هاى راستين بشر است وبا بيان آن ملاكها صاحبان آنها را مدح وستايش مى‏كند، گروههاى انسانى نمونه‏اى، چون: مخلصين، مؤمنين، مخبتين، اولوالالباب، صالحين، صابرين، خاشعين، عبادالرحمن، الموفون بعهدهم، متقين و... از سوى قرآن به جانهاى تشنه مخاطبان معرفى شده‏اند وتصوير كاملى از شخصيت وحالات روحى وظاهرى وزندگى مادى ومعنوى اين وارستگان ارائه شده است. در مقابل، آياتى نيز وجود دارد كه ويژگيها وصفات منفى انسانهاى بى‏ايمان را در قالب عناوينى چون: كافرين، فاسقين، منافقين، فاجرين وظالمين بيان نموده است. اين پژوهش گامى است كوتاه در جهت ارائه يك فرهنگنامه در زمينه مفاهيم در دو حوزه ايمان وكفر كه در آن كوشش گرديده تا تعاريف قرآنى هر يك از عناوين فوق از قرآن استخراج گردد. از آنجا كه درك بار معنايى الفاظ فوق با رجوع به كتب لغت معتبر، كفايت نمى‏كند بعد از تحليل لغوى هر يك از واژه‏ها بر اساس معاجم لغت با بهره‏گيرى از تفاسير قرآن، نحوه كاربرد واژه‏ها در سياق آيات مورد توجه قرار گرفته است. زيرا توجه به سياق، دامنه معنى لغوى را گسترش داده يا حصر مى‏نمايد ومعنى مناسب را از ميان معانى متعدد در كتب لغت مشخص مى‏كند وبا توصيف عناوين به كار رفته از حيث مصداق عملى وتجسم عينى وخارجى، مى‏توان به چگونگى حصول اين مفاهيم پى برد. اين مطمئن‏ترين تبيين وتوضيح از مفاهيم است كه مقصود الهى را در عناوين قرآنى به وضوح مشخص مى‏سازد ومقدمه‏اى است براى شخصيت‏شناسى كه در پرتو آن مى‏توان به ارزيابى شخصيتها پرداخت. از طرفى با كسب چنين آگاهى وشناختى نسبت به تعاريف قرآنى مفاهيم وواژه‏ها چگونگى رسيدن به خصلتهاى ايمانى را مى‏توان بدست آورد وبه تبع آن از صفات منفى كه نمودى از بى‏ايمانى است اجتناب كرد. آرى براى گشودن قفل قلبهاى خود »ام على قلوب اقفالها« ودست يافتن به گنجينه‏هاى رحمن بايد »تدبّر« در قرآن وكشت كردن در زمين پر بركت اين كتاب را تمرين كرد. چنانكه اولين تربيت شده اين مكتب فرمود: »در روز قيامت منادى ندا مى‏دهد كه امروز هر كس گرفتار كشت خويش وپاسخگوى سرمايه‏گذارى عمر در زمينه‏اى است كه انتخاب كرده، غير از كشتكاران قرآن. پس بايد از اين گروه وپيروان قرآن بود وبوسيله آن پروردگار را شناخت ونفس را نصيحت كرد وآراء ونظريات شخصى را متهم ومغشوش شناخت. {P ) نهج البلاغه، خطبه 176. P} واز آنجا كه از اصول اساسى در تدبر قرآن شناخت مفاهيم قرآنى است، نوشته حاضر گامى است ابتدائى ومتواضعانه در تدبر قرآن، كه اميد است به عنايت خداى واسع فتح باب پژوهشهايى در عرصه فرهنگ قرآنى، قرار گيرد. الهى لا تؤاخذنا ان نسينا أو أخطأنا

‫یتیم به کودک نابالغی اطلاق می‌شود که قبل از بلوغ پدرش را از دست دهد. تمام ادیان الهی به ویژه اسلام آحاد جامعه را به رعایت حقوق یتیم ترغیب وملزم کرده‌اند. قرآن به عنوان اصیل‌ترین و جامع‌ترین کتاب آسمانی، حقوق اجتماعی وفردی ارزشمندی را پیرامون موضوع یتیم وضع نموده است. و با استفاده از شیوه‌ی تدریجی، توانست، مفاسد و عادات زشت عصر جاهلی را ریشه کن ساخته و عقاید بر حقش را جایگزین آن نماید. قرآن کریم، حقوق اجتماعی و نیاز‌های عاطفی، وروحی یتیم را، مقدم‌تر از حقوق فردی و نیازهای مادی‌اش قرار داده، ودر سور آغازین مکی، مردم را به تکریم، محبت، یتیم نوازی و ترک خشونت و راندن یتیم دعوت کرده است. سرپرستی و کفالت از امور یتیم یکی از حقوق اجتماعی وی است،‌ که در منابع اسلامی این سرپرستی، در محیط خانه و در کنار فرزندان خانواده، نه در دارالأیتام و پرورشگاه‌ها، توصیه شده است واحسان به یتیم که به همراه عبادت خداوند، بعد از احسان به والدین و خویشاوندان ذکر شده، و نیز انفاق ـ واجب و مستحب ـ از حقوقی است که همة مردم به انجام آن ملزم شدند. قرآن کریم دستورات و تعالیم جامعی را پیرامون حقوق فردی یتیم وضع فرموده، که نگهداری از اموال یتیم، نهی از تصرف ناروا در اموالش، تهدید به عقوبت دنیوی واخروی برای ظالمان و خیانت‌کنندگان به یتیم و پس دادن اموال یتیم به وی، از مهمترین حقوق فردی و مادی یتیم می‌باشد. از دیگر حقوقی که قرآن کریم برای یتیم ایجاد کرد، تعیین سهمی از میراث و ما ترک و رعایت انصاف و عدالت در امر ازدواج با دختران یتیم و پرداختن مهریه آنان است. واژگان کلیدی: قرآن کریم،‌ یتیم، حقوق اجتماعی، یتیم حقوق فردی یتیم.