جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه­ی ﴿حُسْباناً﴾ در آیه­ی­ ﴿..وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً...﴾ در شمار واژگانی است که در تفاسیر و ترجمه­های فارسی و لاتین در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد. معانی: عذاب، آتش، صاعقه، تگرگ، سرما، باد، آفت و... در تفاسیر و ترجمه­ها برای آن ذکر شده ­است. پژوهش حاضر با روش تاریخی تحلیلی به منظور یافتن دلایل اختلاف معنای «حسبانا» و بر اساس روابط همنشینی، به ارائۀ معنای درست آن پرداخته است. بررسی منابع لغت و تفاسیر نشان می­دهد که برخی اختلاف­ها، مبنای لغوی داشته است و برخی مبنای روایی. سند برخی از این روایات موقوف و برخی مقطوع هستند و به معصوم (ع) نمی­رسند؛ همچنین حامل معانی متعددی هستند، از این رو ترجیج آن­ها مشکل است. به علاوه منابع لغت نتوانسته­اند از اختلاف دیدگاه­ها جلوگیری کنند؛ سیر تاریخی تفاسیر نشان می­دهد که در قرون اولیه، معنا و مصداقِ «حسبان» مضیق و از قرن ششم به بعد موسع گردیده ­است.

قرآن کریم کتابی آسمانی است که به زبان عربی نازل شده است، بنابراین، ارائۀ ترجمه­ای شیوا از آن تنها راه دستیابی غیر عرب­زبانان از محتوای آن می­باشد و از آنجایی که ترجمۀ کامل قرآن به دلیل اوج فصاحت و بلاغت آن امکان­پذیر نمی­باشد، برای دست­یابی به ترجمۀ صحیح آن باید به بررسی و تحلیل ترجمه­های قرآنی پرداخت تا به نقاط قوت و ضعف آن­ها پی ­برد. برای این منظور در این مقال سعی شده تا با تحلیل زبان­شناختی ترجمه­های معاصر قرآن از فولادوند و خرمشاهی، بررسی روش­ها و اسلوب­های ترجمه­های مذکور، تحلیل و مقایسۀ تطبیقی شیوۀ برگردان آرایه­های ادبی و بلاغی و ویژگی­ها سبکی آن­ها بر اساس الگوی تفسیری کشاف به بهترین شیوه و اسلوب در بین این ترجمه­ها دست یافت. بر این اساس ترجمه­های مذکور توصیف و تحلیل شده و از منظر معناشناسی و در سطح زبان­شناختی بررسی و تشریح شده­اند که با توجه به بررسی­های صورت پذیرفته می­توان گفت مترجمان مذکور در ترجمۀ آرایه­های ادبی و بلاغی آیات قرآن سبک خاص و یکنواختی را دنبال نکرده­اند و در اکثر موارد با ترجمۀ لفظی و تحت­اللفظی آیات نتوانسته­اند تصویری روشن از مفهوم آن­ها را برای خوانندۀ زبان مقصد ترسیم نمایند و تنها در برخی موارد توانسته­اند آیات قرآنی را بر اساس الگوی تفسیری کشاف ترجمه کنند.

در برخی از ترجمه­ها و تفسیرهای کهن قرآن در حوزۀ هرات، در ترجمه لغاتی خاص، واژۀ «هن» به کار رفته که معنای آن روشن نیست. در اغلب فرهنگ‌های کهن فارسی، لغت «هن» را مختص گویش شیرازی کهن و به معنی «است» دانسته­اند؛ اما بررسی این لغت در ترجمه­های کهن قرآن در حوزۀ هرات نشان دهندۀ تفاوت کاربرد و معنی آن با متون شیرازی است. در مقاله حاضر که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی نوشته شده، در مرحلۀ نخست تمامی نمونه­های این لغت که در ترجمه­های قرآن حوزۀ هرات آمده، گردآوری شده است. سپس با مراجعه به متن قرآن و معادل­های این واژه در زبان عربی از یک سو و ریشه­یابی و تبیین کاربردها و معانی کهن این واژه در متون دورۀ فارسی میانه و قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، تلاش شده است که معانی و کاربردهای این واژه نادر در ترجمه­های قرآنی تبیین و تحلیل شود. مهم­ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شرح ذیل است: در اغلب موارد «هن» به صورت کاملاً مکانیکی و بدون توجه به ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمۀ بخشی از عبارات «هذا»، «هاتین»، «هَؤلاء»، «یومئذٍ»، «کذلک»، «هنالک»، «الان» و «لـَ» آمده و بنابراین، نه در عربی فعل محسوب می­شود و نه در ترجمۀ فارسی در جایگاه فعل اسنادی است. «هن» در ترجمه تک­واژهایی از لغات «هذا، هاتین، هؤلاء و ...» به کار می­رود که معنی تنبیه، توجه و تأکید دارند. در مواردی هم که به نظر می­رسد «هن» معادل روشنی در متن عربی آیه شریفه ندارد و به عنوان فعل اسنادی/ عامل ربط به کار رفته، همان معنای تأکید و تنبیه پیش­گفته را دارد. بنابراین، می­توان نتیجه گرفت در گونۀ هروی زبان فارسی «هن» به عنوان گونه­ای از صیغۀ سوم شخص مفرد فعل h- «هست/ است» یکی از مؤلفه­های معنایی از یاد رفتۀ این فعل در دورۀ میانه، یعنی قطعیت و حتمیت و تأکید بر بی­زمانی اسناد را در خود حفظ کرده و به دورۀ جدید زبان فارسی انتقال داده است.

بسیاری از واژه­های عربی پس از ورود به زبان فارسی، با حفظ آوا و نوشتار دچار نقل معنا شده و کاملاً معنای دیگری بر آنها غالب شده است، به گونه­ای که در زبان فارسی، یا معنایی که مراد قرآن است، اصلاً از آن فهمیده نمی شود، یا معنایی منسوخ است و از تبادر برخوردار نیست. این واژگان می­توانند زمینه­ساز سوء تفاهم­های بسیاری شوند، بدین صورت که ممکن است در برگردان چنین واژگانی، معنای فارسی این واژه­ها به صورت ناخودآگاه به ذهن برخی از مترجمان متبادر شده و آنها را از معنای عربی باز دارد. از این لغزش می­توان به فارسی زدگی تعبیر کرد. در این پژوهش با استفاده از منابع معتبر لغت زبان­های فارسی و عربی با رویکرد توصیفی و انتقادی، تفاوت معنایی واژگان _" تفاوت، حاجه، إهلاک، إمداد و صاحب/اصحاب" _ در زبان عربی با زبان فارسی عربی تبیین شده و سپس عملکرد 41 مترجم فارسی قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­های پژوهش بیانگر این نتیجه است که آسیب فارسی زدگی، رواج گسترده­ای در بین مترجمان فارسی زبان دارد به گونه­ای که هیچ مترجمی را نمی­توان معرفی کرد که اشتباه کمتری در این زمینه داشته باشد.

دانش لغت و علم صرف از جمله مهم‌ترین علوم تأثیرگذار بر معنا و ترجمه قرآن است. نزدیکی دو زبان فارسی و عربی سبب شده است برخی واژگان در هر دو زبان به کار روند اما معنای متفاوتی داشته باشند. همچنین کلمات عربی به شدت تغییرپذیرند و علم صرف متکفل بررسی این تغییرات است. این تغییرها در کلمات معتل و مهموز از قواعد ویژه­ای پیروی می­کنند و عدم دقت مترجمان در شناخت و کاربرد این قواعد سبب می­شود گاهی این واژگان با کلمات دیگر اشتباه گرفته شوند و در نتیجه ترجمه اشتباهی به مخاطب ارائه شود. این مقاله با روش تحلیلی – توصیفی کاربست علم لغت و صرف را در حدود 15 آیه قرآن بررسی کرده و نمونه­هایی از لغزش­های مترجمان را نشان داده و راه حل پرهیز از خطای در ترجمه را یاد آور شده است. مسئله پژوهش حاضر عبارت است از این­که کاربست دانش لغت و علم صرف و اهمیت آن در ترجمه قرآن چیست؟ مهم‌ترین یافته‌ی تحقیق در زمینه علم لغت اثبات اصل «عدم اعتماد به معانی اولیه ذهنی» است. اهمیت این اصل در 9 آیه قرآن نشان داده شده؛ در زمینه علم صرف نیز «دقت در صیغه صحیح افعال» و «دقت در ریشه‌یابی صحیح واژگان» مهم‌ترین یافته‌ی پژوهش است. این دو اصل در 4 نمونه قرآنی تطبیق شده و لغزش­های مترجمان در عدم توجه به این دو اصل نمایان و ترجمه صحیح مشخص شده است.

صحیفه سجادیه از برجسته­ترین و ارزشمندترین کتب دعایی است که آثار روحی و روانی و تربیتی بالایی بر خوانندگانش دارد. اهمیت و جایگاه این کتاب ارزشمند، لزوم توجه به ترجمه صحیح آن و نقد ترجمه­های انجام شده را ایجاب می­کند تا بهترین ترجمه­ها شناسایی و به خوانندگان معرفی شود که بتوانند به راحتی مفاهیم والای آن را درک نمایند. از این رو در پژوهش حاضر، بررسی ترجمه این کتاب بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریه نیومارک، در دو مؤلفه انتقال و بومی­سازی انجام شده است. نتایج پژوهش، نشان­گر این است که آیتی و بلاغی، بیش­ترین میزان انتقال و فیض الاسلام، کم­ترین استفاده را از فرآیند انتقال داشته است. بیش­ترین فرآیند بومی­سازی در ترجمه بلاغی و کم­ترین در ترجمه فیض الاسلام مشاهده می­شود. مقایسه این دو بررسی هم نشان­گر آن است که آیتی و بلاغی بیش­ترین میزان انتقال و بومی­سازی را به کار برده­اند و فیض الاسلام کم­ترین میزان انتقال و بومی­سازی و از این جهت ترجمه فیض الاسلام، ترجمه­ای شایسته است. انواع راهبردهای بومی­سازی که مترجمان در ترجمه صحیفه سجادیه به­کار بستند عبارتند از: 1. تبدیل تاء گرد به تاء مبسوط. 2. افزودن علامت جمع فارسی به واژه عربی. 3. استفاده از دیگر مشتقات واژه عربی. 4. جابجا کردن موصوف و صفت. 5. افزودن پسوند فارسی به واژه عربی. 6. تبدیل شکل جمع واژه به مفرد. 7. استفاده از شکل دیگر جمع واژه. 8. حذف نشانه­های عربی از واژه. 9. تبدیل «تای گرد» به «هـ» فارسی و 10. ساخت فعل ترکیبی فارسی با استفاده از ریشه فعل عربی.

تکامدها، واژه‌هایی هستند که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته‌اند و به دلیل تک کاربرد بودن و کم بودن قرینه‌های فهم آن در متن، کار ترجمه را سخت و دشوار می­کنند. واژۀ «عبقری» تکامدی است که به­ دلیل فاصله تاریخی و متروک شدن ریشۀ اصلی واژه، برابرنهادهای مختلفی برای آن در ترجمه‌ها و تفسیرهای قرآن کریم بیان شده است. محققان برای این واژه در حدود 25 معنا با نقش‌هایی متفاوت در جمله قائل شده‌اند. در این مقاله که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ داده‌های ترجمه‌ای و تفسیری این واژه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که این برابرنهادها در سه گروه اسمی، وصفی و اسمی – وصفی دسته‌بندی می‌شوند که هر یک معنایی را بازتاب می‌دهند. ایراد اساسی این ترجمه‌ها، توجه صرف به مصادیق و در نظر نگرفتن معنای اصیل "عبقری" که به معنای «شگرف و بی‌نظیر بودن» است، خلط معانی به کار رفته در ترجمۀ "عبقری" با "رفرف" و در نظر نگرفتن مقام آیه که در مقام بیان و معرفی نعمت‌های بی‌نظیر و شگفت‌انگیز بهشتی است، می‌باشد. از این لحاظ، صفت بودن «عبقری» محتمل است و می‌توان «عبقری» را صفتی به معنای «شگرف و بی‌نظیر» دانست.

این مطالعه با تمرکز بر ترجمه ­های گروهی از دانشجویانِ رشتۀ مترجمی زبان عربی، به تحلیل خطاهای پُربسامدِ ایشان در ترجمۀ احادیث و روایات پرداخته و کوشیده خطاهای ایشان را دسته­ بندی کرده، دلایل وقوع هر نوع خطا را شناسایی نماید و نحوۀ اصلاحشان را روشن سازد. روش مطالعه، تحلیلی- توصیفی و برمبنای الگویی است که کریستین نورد برای طبقه­ بندیِ خطاهای ترجمه ارائه کرده و ضمن آن خطاهای مترجمانِ نوآموز را در چهار نوع خطای «منظورشناختی، فرهنگی، زبان­شناختی و مختصّ نوع متن» دسته­ بندی کرده است. بر مبنای این الگو خطاهای ترجمه ­آموزان در این مطالعه به­ ترتیب بسامدِ وقوع عبارت­اند از: منظورشناختی (98.3 %)، مختصّ نوع متن (94.3 %)، زبان­ شناختی (72.5 %) و فرهنگی (55 %). به همین ترتیب، دلیل خطاهای ایشان در هر نوع، ضعف در این محورهاست: «بازسازیِ روابط منطقی میان جمله­ ها در ترجمه»، «انتقال معنای عناصر مختصّ به گفتمان روایات و احادیث»، «فهم ساخت زبانیِ جمله­ها و انتقال معنای دقیق آن­ها» و «انتقال دلالت­ های تعابیر فرهنگی و عناصر فرهنگ ­محور». اصلاح این خطاها در تدریس، منوط به استفاده از مجموعه ­ای نظام­ مند از روایات و احادیث است که براساس انواع خطاها دسته ­بندی شده باشند تا بتوان در هر دسته با تمرین نمونه­ های متنوع، مهارت ترجمه ­آموزان را در حل چالش‌های ترجمۀ این متون به طور منظم ارتقاء داد.

عنصر گفت­ وگو از راه­های اصلی گسترش داستان و تصویر منش­ها و بازنمود موقعیت­ هاست. در آیات قرآن کریم، گفت­وگوها، به ویژه در دل قصص قرآنی، جایگاهی برجسته­ و پربسامد دارد. یکی از شاخصه ­های برجسته این گفتگوها، تبلور الحان متعدد شخصیت­ هاست که بر پایه کیفیت آرایش واژه ­ها، دلالت عناصر بلاغی جمله، التفات و شگردهای آوایی دیگر شکل یافته و گویای شیوه­ ی گفتاری متمایز هر شخصیت است. احیای این ویژگی در زبان ترجمه، مستلزم توجه به ظرفیت ­های زبان مقصد و همه عناصر سبک­ ساز کلام است تا تنوّع الحان و سبک گفتگوی شخصیت ­ها در زبان مقصد بازنمایی شود. در جستار حاضر تلاش گردید با تکیه بر روش توصیفی­ تحلیلی و با گزینش شماری از آیات مبتنی بر گفت ­وگوهای قرآنی در ترجمه خواندنی قرآن از علی ملکی، راهکارهای مترجم در انتقال سبک خطاب­ های قرآنی، مورد تحلیل قرار گیرد. نتایج این بررسی بیانگر آن است که مترجم در این ترجمه با راهبردهایی چون توجه به معنای سبکی واژه­ها، نحوه ترکیب کلمات در جمله، استفاده از افزوده­ های غرابت ­زدا، بهره­ گیری از واژه ها و تعابیر گفتارمحور، به بازآفرینی سبک گفتگوها، اهتمام داشته است.

اسلوب نزع خافض یا حذف حرف جر، از مباحث مهم در حوزه افعال لازم و متعدّی در زبان عربی است و دانشمندان نحو در کتاب‌های نحوی، ابوابی را به این بحث اختصاص داده و اقسام و قواعد آن را بیان داشته‌اند؛ اما آنچه در این میان مغفول واقع شده است، نگاه به این مبحث به عنوان یکی از جلوه‌های اعجاز بیانی قرآن و ظرایف و جنبه‌های بلاغی و تأثیرگذاری این قاعده نحوی در تفسیر و ترجمه آیات و کارکردهای زیبایی‌شناختی معنایی آن است که با توجه به شواهد قرآنی، بسیار کاربردی و دارای اهمیت است. قرآن کریم با به‌کارگیری برخی اسلوب‌های بلاغی ازجمله نزع خافض، به برجسته‌سازی نکات قابل‌توجهی در سیاق می‌پردازد و برای روشن شدن معنا و مفهوم دقیق آیات و درک زیبایی بیان و عظمت معجزه قرآن در بعد بلاغت آن، باید به هر نوع حذف و یا اضافه حروف و حتی حرکات توجه داشت. در این مقاله کوشش شده است به روش تحلیلی – توصیفی، به صورت موردی، با مطالعه پنج نمونه از مواضع اسلوب نزع خافض در قرآن کریم، اثر بلاغی، تفسیری و تأثیر پیام‌های هدایتی این اسلوب در ترجمه و تفسیر آیات، بررسی و کاستی‌های ترجمه‌ها و تفاسیر قرآن تبیین شود و در هر یک از موارد، ترجمه‌ای دقیق و صحیح و در برخی موارد، نوین بر اساس رویکرد تفسیری صحیح ارائه گردد.