جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخش مهمی از داستان‌پردازی امروز، وام‌دار مجموعه­ای از عناصر است که داستان‌نویس به فراخور اثر مورد نظرش از آن بهره می­گیرد. قرآن نیز برای پند­دهی و عبرت‌آموزی از داستان و عناصر داستان استفاده می­کند. در طی ماجراهای داستان مخاطب در متن حوادث قرار می­گیرد و جریان­ها برای او عینیت پیدا می­کند. داستان نبرد طالوت یکی از داستان­های قرآن که از اهمیت هنری برخوردار است. در این داستان، سایر عناصر به­گونه­ای هنرمندانه، زیر چتر عنصری به نام پیرنگ با هم تلفیق می­شود. پیرنگ این داستان از الگویی پیروی می­کند که امروزه نیز در عرصه داستان­پردازی مطرح است. این داستان به طرز نمایشی نقل می­شود تا خواننده در جریان فراز و فرودهای یک جنگ قرار گیرد و لحظات تلخ و شیرین داستان را با شخصیت­های داستان تجربه کند. در این مجال، سعی شد پیرنگ کلی داستان استخراج شود و آنگاه با کمک عناصر داستان، جلوه­های هنری قصه برای مخاطب شرح داده شود.

یکی از رجالیان مهم، ابن‌ غضائری است که به تضعیفِ بسیار و سریع راویان ‌مشهور است. او در کتاب موسوم به «الضعفاء»، بسیاری از راویان ثقه را تضعیف کرده است. رجالی معاصر، شیخ محمد‌تقی شوشتری در کتاب قاموس الرجال، از او دفاع و بسیار به تضعیفات او اعتماد کرده و در اغلب موارد، آراء او را بر دیگر رجالیان، مقدم دانسته است. این مقاله درصدد تحلیل و نقد دیدگاه شوشتری درباره میزان اعتبار تضعیفات ابن غضائری و در پی آن، توثیقات اوست. نخست خاستگاه تضعیف راویان را واکاویده، سپس به شناساندن روش رجالی ابن غضائری پرداخته و از این دریچه، روش رجالی او را در تضعیفات و توثیقات به‌نقد کشیده است و در پایان، دیدگاه شوشتری را در خصوص آراء رجالی او به‌تفصیل ارزیابی کرده است. از دستاوردهای این مقاله، نخست شناخت میزان اعتبار روش رجالی ابن غضائری و آراء او در جرح‌وتعدیل راویان، به‌ویژه، در تعارض آراء او و دیگر رجالیان متقدم است؛ دوم نشان دادن این امر که نسبت غلو و کذب به راویان، برگرفته از متن­شناسی روایات آن‌ها بوده که محل تأمل است و متقدمان، دیدگاه یکسانی در این خصوص نداشته‌اند و این امر، پذیرش مطلق آن را زیر سؤال می‌بَرد؛ سوم نشان دادن به‌کارگیری گسترده روش متن­شناسی روایات راویان از سوی ابن غضائری و ارائه نمونه‌هایی از مخالفت نتایج آن با واقع.

«حاتم بن اسماعیل کوفی مدنی» از جمله راویان عامّی مذهب در اسناد روایات فریقین است که بسیار از امام صادق(ع) نقل روایت کرده است. علمای رجالی اهل سنت، امام صادق(ع) را از مشایخ حاتم معرفی کرده‌اند و رجالیان شیعه، وی را در جرگه اصحاب آن حضرت برشمرده و روایاتش را از ایشان، مُسند تلقّی کرده‌اند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که جایگاه رجالی حاتم بن اسماعیل و وضعیت روایات مُسنَد وی از امام صادق(ع) چگونه است؟ به نظر می‌رسد حاتم روایاتش را بی‌واسطه از امام صادق(ع) نقل نکرده بلکه به صورت مرسل بوده باشد. به رغم مضمون صحیح بسیاری از روایات حاتم، در مجعول یا محرَّف بودن پاره‌ای از آن‎ها تردیدی نیست؛ گرچه احتمال جعل و تحریف روایات از سوی حاتم منتفی است. در مجموع به نظر می‌رسد رویکرد بایسته آن است که در مواجهه با روایات حاتم از امام صادق(ع)، باید احتیاط کرد و روایات او را به مثابه مرسلات، تلقی نمود.

پس از قتل قبطیاز سوی موسی (ع)، تعابیری از زبان آن حضرت برجای مانده که ظاهر آنها با مقام عصمت پیامبران، ناسازگار است: ﴿هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ... قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسی‏ فَاغْفِرْلی...﴾(قصص: 28/ 15-16)﴿قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ﴾ (شعراء: 26/ 20). در آیه نخست، آیت‌الله سبحانی مشارالیه «هذا» را قتل در نظر گرفته و برای آن دو توجیه ذکر نموده که هر دو، ناتمام است. در آیه دوم، ایشان دو واژه «ظلم» و «غفران» را به معنای لغوی گرفته، اما در ادامه معنای اصطلاحی را به کار گرفته‌اند که به نظر می‌رسد معنای لغوی، مراد بوده است. آیت الله سبحانی عبارت ﴿قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ﴾از سوی موسی (ع) را در مقام اعتذار از قبطیان در قتلِ پیش‌آمده دانسته، اما ضلال را به معنای غفلت و نسیان از آثار وخیمِ مترتب بر عمل گرفته است که این معنا با مقام اعتذار، سازگار نیست.بنابراین سعی ایشان در برطرف کردن شبهه ارتکاب معصیت درخور تقدیر است اما در برخی موارد، مطالب ایشان ناتمام به نظر رسیده و محل تأمل جدی دارد.

بنا بر یافته­های روان‌شناسان و متخصصان علوم مغز و اعصاب، تخیّل نیروی پیش­برنده تعقل ­آدمی است­که امکان خلق تصاویر جدید و ایده­های نو را در ذهن ایجاد می­کند. تفسیرگر انسانی قرآن می­تواند با استفاده از این نیروی خلاق در کنار نیروی تفکر و تذکر مسبب طرح مسایل جدید و کشف اطلاعات مفید فراگرد فهم آیات مختلف باشد؛ مشروط به این­که مفسر بتواند مرزهای مفهومی بین تفکّر، توهّم، تخیّل خلاق و خیالات و اوهام باطل را به درستی بازشناسد و با استفاده از همه منابع معرفتی در دسترس، تفسیری به دور از رأی شخصی، پیش­داوری و خیال­زدگی ارائه دهد. آنچه در این ­گفتار آمده است اجمالاً نتیجه تحلیل و تطبیق داده­های علمی موجود در دو حوزه تخیّل خلاق و فهم و تفسیر آیات است­ که به طور مشخص از ظرفیت بالای­ کاربرد آن نیروی خلاق و منبع الهام­بخش در حوزه فهم و تفسیر آیات خبر می­دهد؛ مواردی چون کاربرد تخیّل مفسّر در تفسیر بیشتر آیات از قبیل آیات مربوط به آفرینش انسان، مرگ و عالم پس از مرگ؛ نقش تخیّل در ترسیم ذهنی روابط همنشینی و جانشینی واژگان قرآن؛ تجسّم هر آیه در شبکه­ آیات خویشاوند و هم موضوع؛ تصویرسازی ذهنی مفسّر از حوادث­ گذشته با تکیه بر منابع معتبر تاریخی و نقلی از نتایج مهم این تحقیق­اند.

تفسیر ساختاری سوره‌محور قرآن، با آنکه افق‌های جدیدی پیش روی مفسران قرآن گشوده، اما هنوز از نظر روشی، دارای خلأها و کمبودهای متعددی است. یکی از این کمبودها، فقدان مدل نظام‌مند مشخص در تفسیر ساختاری سوره است. این خلأ را می‌توان با الگوگیری از نظریاتی که در حوزه‌های دیگر علوم انسانی مطرح شده برطرف ساخت. روایت‌شناسی که یکی از علوم جدید در حوزه زبان‌شناسی است، علمی است که به منظور الگوبرداری در این مقاله انتخاب شده است. مطالعه حاضر با هدف الگوگیری از نظریات مطرح در حوزه روایت‌شناسی، بومی‌سازی آن­ها در حوزه قرآن‌شناسی و طراحی مدل سوره‌شناسی ساختاری انجام شده است. در این تحقیق که به روش تحلیلی انجام شده، ابتدا با استفاده از برخی نظریات روایت‌شناسانه، یک مدل پیش‌فرض برای سوره‌شناسی طراحی گشته و سپس این مدل در سوره نوح که سراسر آن به بیان داستان پرداخته، به بوته آزمون نهاده شده است. نتیجه‌ این مطالعه نشان می‌دهد مدلی که با الگوبرداری از روایت‌شناسی طراحی شده، می‌تواند نقشه‌ای دقیق و جامع از مفاهیم و ساختار سوره را ترسیم نماید.