جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (م381ق) معروف به شیخ صدوق، از محدثان و فقیهان نامدار قرن چهارم هجری بوده است. کتاب­ها، مقالات و مدخل­های دانشنامه­ها، در شناخت شخصیت و کارنامه­ی علمی وی، مطالب فراوانی نوشته­اند. از جمله کتاب­هایی که به نگارش درباره­ی شیخ صدوق و آثارش، پرداخته است، کتاب تاریخ حدیث شیعه است که به همت موسسه دارالحدیث در پنج جلد به نگارش درآمده است. جلد دوم آن مربوط به تاریخ حدیث در قرن­های چهارم و پنجم است. بخش مربوط به قرن چهارم و پنجم را آقای دکتر مهدی احمدی نوشته­اند. از آنجا که در موسساتی این­چنین و در پژوهش­هایی مانند آن، متون نگارش شده مورد ارزیابی و داوری کارشناسان قرار می­گیرد، انتظار می­رود که متن­ها علمی­تر و دقیق­تری به مخاطبان ارائه گرد. در این نوشته، اشکالاتی چند در زندگی و فعالیت­های شیخ صدوق به دید می­آید که به بررسی آن پرداخته و نظرات درست و نادرست را به بوته­ داوری قرار می­دهیم.

مسأله معاد به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه در مقایسه با مباحث دیگر در فلسفه و کلام اسلامی و نقش آن در چگونگی زندگی پسادنیوی و سرانجام انسان پس از مرگ، اهمیت زیادی در میان دانشمندان علوم اسلامی دارد. در این پژوهش تلاش شده است، شناخت معاد و چگونگی جاودانگی انسان از دیدگاه دو متکلم برجسته شیعه؛ شیخ صدوق و سید مرتضی مورد بررسی قرار گیرد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی به صورت کتابخانه ای با بررسی اسناد و مدارک معتبر، و هدف از انجام آن تبیین اندیشه های کلامی و واکاوی و تأمل بیشتر، درباره ی حقیقت معاد از دیدگاه شیخ صدوق و سید مرتضی است. نتایج پژوهش نشان می دهد، شیخ صدوق و سید مرتضی هر دو اصل معاد را پذیرفته اند اما شیخ صدوق با پذیرش ساحتی غیر مادی در انسان و تجرد نفس، به جسمانی نبودن روح معتقد است. از نظر وی نفس همان روح مایه حیات است و یکی از نکات مهم در اندیشه صدوق، اشاره او به صاحب ادراک بودن روح مستقل، پس از مفارقت از بدن است، لیکن سید مرتضی برخلاف شیخ صدوق دیدگاهی مادی انگارانه از انسان دارد و اصل وجود نفس را نمی پذیرد و بین نفس و روح تفاوت قائل است.

عیون اخبار الرضا یکی از کتاب‌های شیخ صدوق است که در دو جلد سامان یافته و دکتر مستفید به ترجمه و شرح جلد اول آن پرداخته‌ است. این وجیزه با هدف معرفی و بررسی فعالیت­های محتوایی و فقه الحدیثی استفاده‌شده توسط مستفید، به کنکاش بر ترجمه جلد اول عیون اخبار الرضا پرداخته و هر یک از مواردی که وی در ترجمه خود از آن استفاده کرده را به روش تحلیلی به‌طور مختصر بررسی و گزارش می­کند. بر این اساس، می‌توان به تبیین واژگان دشوار و مجمل، توضیح و تفسیر حدیث در مواردی که حدیث مجمل بیان شده و یا شبهه‌ای در آن نهفته است، جرح و تعدیل برخی راویان و بیان مصادیق اشاره کرد. همچنین نکات ادبی و مباحث تاریخی را به اقتضای نیاز بحث بیان کرده‌ و در موارد دیگر، به استناددهی مضمون روایات با آیات قرآن پرداخته و یا روایات را در کتب دیگر مورد بررسی قرار می­دهد.

حضور دولت آل‌بویه و نقش برجسته‌ی آن در موقعیت سیاسی بغداد، از فشارهای وارده بر شیعیان کاست و زمینه را برای فعالیت آنان فراهم نمود. شیعیان با استفاده از این آزادی سیاسی، به نشر عقاید و آموزه‌‌های خویش پرداخته و به تدوین، تنظیم و تبویب آن‌ها همت گماشتند. در این دوره، از سوی مخالفان، ایرادها و اشکالاتی به مهم‌ترین اعتقادات شیعی وارد می‌شد که برخی از متکلمان و عالمان شیعی، همچون شیخ مفید و شیخ صدوق در آثار متعددی به دفاع از تشیع پرداختند. این دو عالم مانند بسیاری دیگر از دانشمندان شیعی، با مباحثه و مجادله‌ی کلامی با دانشمندان دیگر فرق، به تثبیت و تحکیم بسیاری از اصول و عقاید شیعی پرداختند. از جمله آثار این دو عالم، الارشاد فی‌المعرفه الی‌العباد و عیون اخبارالرضاست. شیخ مفید و شیخ صدوق برای دفاع از تشیع از اخبار و گزاره‌های تاریخی بهره-های فراوانی بردند، به طوری‌که این دو کتاب، بیش‌تر به عنوان آثاری تاریخی جلوه‌گر شدند. استفاده از گزاره‌های تاریخی در اثبات مسائل کلامی؛ همچون نصّ امامت، علم امام، عصمت امام، معجزات امام، و غیره همان پیوند میان کلام، حدیث با تاریخ است که در عیون اخبارالرضا و الارشاد دیده می‌شود. هر چند شیخ صدوق و شیخ مفید در مقام استاد و شاگردی بودند اما به دلیل تعلق به دو مکتب متفاوت قم و بغداد، در برخی دیدگاه‌های کلامی و تاریخی اختلاف هایی داشتند. در این پژوهش تلاش شده است با تکیه بر دو کتاب الارشاد و عیون اخبارالرضا و همچنین منابع کلامی، حدیثی و تاریخی، به بررسی تطبیقی آرای تاریخی شیخ مفید و شیخ صدوق در دو اثر الارشاد و عیون اخبارالرضا پرداخته شود. بر اساس مطالعات انجام شده و یافته‌های به دست آمده، شیخ مفید و شیخ صدوق نه به عنوان تاریخ‌نگار، بلکه به مثابه‌ی دو متکلم، جهت اثبات اصول عقاید شیعی، از گزاره‌های تاریخی بهره‌های فراوانی برده‌اند. در این پژوهش مواردی همچون بحث امامت، عصمت، علم غیب، شهادت امامان و غیره به عنوان وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه‌های تاریخی این دو عالم مورد توجه قرار گرفته است. هر چند شیخ مفید برخلاف استادش، بیش‌تر بر عقل و دلایل کلامی تأکید داشت اما در نهایت این دو عالم نقش بسیاری در دفاع از حقانیت تشیع و اثبات آن بر عهده داشتند.

جریان غلوّ از پدیده هایی است که همواره در اندیشه بشر بوده است، خواستگاه این نوع تفکّر به خوبی مشخص نیست، هر چند تحلیلی هایی ارائه شده است. این پژوهش به دنبال کشف اندیشه های غلوّ در مسأله ی امامت بوده است و این که آیا این اندیشه ها در مناسبات فکری شیعه توانسته است نفوذ کند؟ به همین جهت دو تن از متکلّمان شیعی را که یکی گرایش نصّ گرایانه به گزاره های کلامی دارد، و دیگری با گرایش عقل گرایی تأویلی به سراغ مولّفه های دینی رفته است، انتخاب شد، و با مقایسه این دو قرائت با اندیشه های غالیان، این حقیقت را آشکار می سازد که مناسبات اندیشه غلوّ در تفکّرات شیعی چه میزان بوده است.مهمترین مسأله در بحث امامت، علم و عصمت امام و مهدویت است که صدوق و مفید با جریان غلو مخالفت داشته اند ـ هر چند بین آن دو نیز تفسیرها و قرائت های گوناگونی وجود دارد ـ و هم چنین بحث های تبعی مسأله مهدویت، مانند: تناسخ، رجعت و بداء که هر یک از این گزاره ها را در مبحث امامت مطرح کرده اند. و این تحقیق، به حقیقت آن ها اشاره کرده و نشان داده است که غالیان در اعتقاد به این گزاره ها به خطاء رفته اند .آن چه را که این پژوهش بدان دست یازید، تباین کلّی بین اندیشه غلوّ با اندیشه های شیعی است، اگر چه بین تفکر متکلمان یاد شده نیز اختلافات اساسی وجود دارد، اما این اختلافات مبتنی بر نوع قرائت و گرایش فکری آن دو می باشد .

مسأله معاد به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه در مقایسه با مباحث دیگر در فلسفه و کلام اسلامی و نقش آن در چگونگی زندگی پسادنیوی و سرانجام انسان پس از مرگ، اهمیت زیادی در میان دانشمندان علوم اسلامی دارد. در این پژوهش تلاش شده، شناخت معاد و چگونگی جاودانگی انسان از دیدگاه دو متکلم برجسته شیعه؛ شیخ صدوق و سید مرتضی مورد بررسی قرار گیرد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی به صورت کتابخانه ای با بررسی اسناد و مدارک معتبرمی باشد و هدف از انجام این تحقیق، تبیین اندیشه های کلامی و واکاوی و تأمل بیشتر، درباره ی حقیقت معاد از دیدگاه شیخ صدوق و سید مرتضی است. نتایج پژوهش نشان می دهد که هر دو متکلم اصل معاد را قبول دارند و عقیده به رجعت را که از امور مسلم و قطعی شیعه است، می پذیرند و تناسخ را امری باطل می دانند. شیخ صدوق با پذیرش ساحتی غیر مادی در انسان و تجرد نفس، به جسمانی نبودن روح معتقد است. از نظر وی نفس همان روح مایه حیات است، لیکن سید مرتضی برخلاف شیخ صدوق دیدگاهی مادی انگارانه از انسان دارد و اصل وجود نفس را نمی پذیرد و بین نفس و روح تفاوت قائل است، گر چه هر دو غیر مجرد و جسمانی هستند. او نفس یا حقیقت انسان را همین شخص مشاهده پذیر متحرک، و روح را هوای موجود در منافذ موجود زنده معرفی کرده که منشأ حیات است. یکی از نکات مهم در اندیشه ی صدوق، اشاره او به صاحب ادراک بودن روح مستقل، پس از مفارقت از بدن است، وی معتقد است نفس، جوهری غیر از بدن است و حیات و قدرت و ادراک، به آن باز می گردد و نفس یا حقیقت انسان، همان روح مجرد بسیط است، ولی در نظر سید مرتضی روح قائم به نفس نیست؛ لذا در صورتی که از بدن مفارقت کند، حیات و ادراک نخواهد داشت. وی از متکلمانی است که گر چه تفسیری مادی گرایانه از انسان بر می گزیند و مرگ را نابودی می انگارد ولی به زندگی پس از مرگ اعتقاد راسخ دارد و در تبیین حقیقت مرگ و چگونگی برزخ و رستاخیز می کوشد. در این پژوهش سعی شده است تا با مقایسه دو دیدگاه در اصل معاد، پس از تبیین نظرات شیخ صدوق و سید مرتضی، به تحلیل این دو دیدگاه پرداخته شود.

بحث تطبیقی بین ادیان در حهان امروزی از ضروریات علمی است، و این پایان‌نامه که به دیدگاه‌های کلامی ادیان بزرگ جهان؛ اسلام، مسیحیت و یهودیت پرداخته شد، از همین بحث می‌باشد.اصول سیزده‌گانه موسی ابن میمون یک اصول عقیدتی نظام‌مند بوده که بر بحث‌های توحید، نبوت و معاد شمولیت دارد. افکار ابن میمون با دیدگاه‌ها سن آگوستین و شیخ صدوق مورد بررسی و تطبیق قرار گرفته تا اشتراکات و افتراقات بین هر سه شخصیت به دست آورده است.توحید در دین یهودیت اشترکات زیادی با اسلام دارد. ابن میمون حتی در بعضی از استدلالات خود در بحث وجود، وحدانیت و تجرت خداوند از براهین کلامی متکلمان اسلامی بهرمند شده بود. و اما سن آگوستین، با اینکه خودش و جهان مسیحیت امروزی معتقد به یگانگی خداوند است، اما بحث اقانیم سه‌گانه را آورده است. اشتراکات دیگر در بحث توحید بین این سه ادیان بزرگ در بحث معبودیت و سرمدیت خداود دیده می‌شود، که خداوند تنها معبودی است که باید پرستش شود و او آغاز و سرانجام ندارد.بحث نبوت نسبت به بحث توحید یک مقدار جالب‌تر است. هر سه تا شخصیت از حکمت اصلی بعثت انبیاء بر انسان‌ها یک دیدگاه دارند، که خداوند باید انبیاء را بفرستد تا مردم را به سوی خود راهنمایی کنند. لاکن، از همین اصل به افتراقات زیادی منتهی می‌شود. نزد یهودیت حضرت موسی () بهترین و سرور انبیاء است. اسلام این دیدگاه را تا جایی قبول کرد که حضرت موسی یکی از پیامبران اولو العزم شمدره شده است، اما مقام و درجه حضرت محمد ابن عبدالله (9) از تمام انبیا بالاتر است. مسیحیت حضرت عیسی () را به عنوان کاملترین انسان معرفی کرده است و آن حضرت تجسد خداوند است که انسان‌ها را نجات بدهد.بحث معاد از ضروریات ادیان ابراهیمی است و هیچکدام مخالف این اصل نیستند. همه قبول دارند خداوند حکیم است و هر نیکوکار وارد بهشت می‌شود و پاداش می‌گیرد، و بدکاران به وارد جهنم می‌شوند و مورد عقاب و عذاب قرار می‌گیرند. اما نسبت به امور جزئی معاد و فرجام‌شناسی، افتراقاتی وجود دارد. در تعیین مصداق نجات دهنده بشریت، مسیحیت معتقد است که حضرت عیسی () همان مسیح است. اسلام لقب مسیح را به حضرت عیسی () داده و نقش منجی بشر مشروط به حضور حضرت قائم المهدی () است. یهودیت اصلاً تعیین نمی‌کند چه کسی منجی بشر می‌شود و در چه زمانی باید بیاد، و حتی کسانی که آمدن مسیح را پیشبینی کرد مورد لعنت خداوند خواهد شد.

اعتبار به عنوان یکی از ملاک‌های مهم گزینش و نقل روایات نزد شیخ صدوق مطرح است، اما این‌که این ملاک در کلیه روایات و آثار وی، مدنظر بوده، میان عالمان حدیث محل اختلاف است. مقاله حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده، به بررسی میزان اعتبار انواع روایات در آثار شیخ صدوق از نگاه وی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی ـ جدای از کتاب من لایحضره الفقیه که به اعتبار روایات آن تصریح کرده ـ در سایر آثار ملاک‌های دیگری چون مناسبت با محتوای کتاب و سبک آن نوشتار را لحاظ کرده و درجه اعتبار روایت احیاناً در اولویت بعدی وی بوده است. هم‌چنین از آن‌جا که موضوع اعتبار در روایات طبی، اعتقادی، تفسیری و اخلاقی بسان روایات فقهی حائز اهمیت نبوده ملاک اصلی انتخاب وی واقع نگردیده است. با این حال، گفتنی است شیخ صدوق در اکثر موارد، روایاتی را برگزیده که «عدم اعتبار» آن‌ها برای وی محرز نگشته و گاه که به نقل روایت غیر معتبر پرداخته به عدم اعتبار و احیاناً دلیل نقل آن تصریح کرده است.