جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش درصدد است با رویکرد انسان‌شناسی و در تناظر با دوگانه «طبیعت و فرهنگ» در نظریه‌های غربی با دوگانه «طبیعت و فطرت»، بازتاب فطرت را در نظریه فرهنگی آیت‌الله جوادی آملی نشان دهد. تحلیل آراء ایشان روشن کرد که فرهنگ، تجلی توانایی‌های انسان در حیات فردی و اجتماعی است. توانایی‌های انسان نیز در دو حوزه وجودی انسان، یعنی طبیعت و فطرت بروز پیدا می‌کند و حاکمیت هر یک از این دو قوای وجودی، فرهنگ متناسب با خود را شکل می‌دهد. تجلی طبیعتِ انسان در حیات فردی و اجتماعی، فرهنگِ «مستور و مُتدانی» را شکل می‌دهد و تجلی فطرت نیز فرهنگ «مشهور و فرهنگ متعالی» را به وجود می‌آورد. فرهنگ مطلوب از نظر ایشان فرهنگی است که بازتاب فطرت باشد. بر همین اساس فرهنگ فطری دارای ویژگی‌هایی همچون ساخته‌ای الهی، تکوینی- اعتباری، حقیقت‌گرایی، وحدت‌گرایی، تکثرپذیری، شکوفاپذیری، جهانی و زنگارپذیر است.

فرهنگ و تاریخ: فرهنگ، هویتی انسانی دارد و قوام آن به آگاهی، اراده، معرفت، عزم و جزم انسان­هاست، و چون معرفت و عزم آدمیان در معرض تغییر و تبدیل است فرهنگ، چهره­ای تاریخی دارد. هر دورۀ تاریخی با حضور سطح و نوع جدیدی از معرفت رقم می­خورد و به اقتضای آن شکل می­گیرد و گسترش می­یابد و با لوازم و پی­آمدهای خود مواجه می­شود و آدمیان پس از مواجهه با پی­آمدهای فرهنگ، به افق­های جدیدی از معرفت راه یافته و تصمیمات جدیدی را اتخاذ می­کنند و بدین ترتیب سطح جدیدی از فرهنگ و تمدن را بنیان ­می­نهند و گاه به آن­چه ساخته و پرداخته­اند دل سپرده و حیات و ممات خود را با آن پیوند می­زنند. حقیقت و هویتِ هر جامعه به فرهنگ آن است و تاریخ هر قومی از اقتدار و استمرار فرهنگ آن قوم پدید می­آید و فرهنگ، ریشه در آگاهی و اراده انسان­ها دارد و به همین دلیل تغییر تاریخ با تغییر فرهنگ و تبدیل ابعاد درونی آدمیان قرین و همراه است و خداوند سرنوشت هیچ قومی را تا زمانی که در درون آنها تغییر رخ ندهد دگرگون نمی­­کند. ان الله لا یغیّر ما بقوم حتی یغیّروا ما بانفسهم.

این مقاله با در نظر گرفتن معانی عرفی و اصطلاحی مختلفی که برای روشنفکری وجود دارد، به تبیین مفهوم روشنفکری حوزه­ای پرداخته و فرایند تاریخی و اجتماعی روشنفکری حوزه­ای را بر اساس معانی مختلفی که این ترکیب پیدا می­کند، دنبال می­کند. مقاله براساس سه معنا از روشنفکری به سه مفهوم از روشنفکری حوزه­ای می­رسد، و در سه بخش به شناسایی موقعیت تاریخی این سه مفهوم می­پردازد.

تمایز پوزیتیویستى علم و فلسفه: تمایز فلسفه سیاسى و علم سیاست، بر اساس تعریف آگوست کنت از معرفت علمى که آن را معرفتى اثباتى و آزمون‌پذیر مى‌داند، تمایزى روش شناختى است. تعریفى پوزیتیویستى و اثباتى از علم خصوصآ نسبت به موضوعات اجتماعى و سیاسى، پدیده‌اى نوظهور است که در مقطعى خاصى از دوران مدرن یعنى قرن نوزدهم بروز مى‌یابد و پس از گذشت یک سده نیز گرفتار تزلزل و تردید مى‌شود.کنت براساس تعریفى که از علم ارائه مى‌دهد، تفاوت علم و فلسفه را مربوط به موضوعات آنان نمى‌داند، بلکه تفاوتى روشى قلمداد مى‌کند. از نظر او، علم و فلسفه به حسب موضوع، مى‌توانند قلمرو مشترکى داشته باشند؛ یعنى همه موضوعاتى که با روش علمى مورد تفحص قرار مى‌گیرند، با روش فلسفى نیز قابل بحث و گفت‌وگو هستند. از نظر او علم و فلسفه علاوه بر تفاوت در روش، به لحاظ تاریخى نیز در تقابل با یکدیگر هستند؛ به این معنا که فلسفه به لحاظ زمانى مقدم بر علم است. ترتیب زمانى فلسفه و علم نسبت به موضوعات مختلفى که محل بحث آنهاست موجب مى‌شود تا امورى که با روش علمى شناخته مى‌شوند، قبل از آن در محدوده موضوعات و مسائل فلسفى قرار گرفته باشند؛ البته این قاعده درباره موضوعات سیاسى نیز جارى خواهد بود؛ بنابراین آنچه اینک در حوزه علم سیاست قرار مى‌گیرد، بیش از آن که به صورت علمى شناخته شود، محل بحث فیلسوفان سیاسى بوده است.