جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نکته‌‌های ارزشمندی در توضیح و تأویل بعضی از آیات قرآن کریم در منابع و تفاسیر روایی شیعه آمده که قسمتی از آن‌ها در بخش «کتاب التفسیر» کتاب «مسند الإمام الرّضا(ع)» گردآوری شده‌است. در این مقاله نخست چهارده نکتة تفسیری از آن‌ها انتخاب و سپس آرای مفسّران و قرآن پژوهندگان معروف دربارة هر یک از آن نکته‌ها آمده‌است؛ تا مجال و امکان تطبیق و مقایسه میان نظر معصوم(ع) و دیگران از میان نرود. و سپس پانزده نکتة تفسیری دیگر از فرموده‌های حضرتش(ع) گزارش شده و از پرداختن به نظرهای مفسّران دیگر خودداری شده‌است تا حجم مقاله گسترده و دراز دامن و ملال‌انگیز نباشد.

از جمله ویژگی‌های بارز سیره امام رضا (ع) در کنار همه صفات برجسته اخلاقی ایشان، مناظرات با نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون برای مقابله با برخی شبهه‌افکنی‌ها بود که هم از لحاظ محتوا و هم شگردهای مناظره حاوی نکات آموزنده و راهبردی بسیار است. مقاله حاضر در صدد است به این مناظرات از منظر گفتمانی بپردازد. از این‌رو می‌کوشیم با ترسیم مختصاتی از نظریه گفتمانی لاکلاو و موفه به عنوان چارچوب نظری بحث، محتوای مناظره‌های مذکور بررسی، و عناصر گفتمانی آن تبیین شود. پرسش اصلی این است که نشانه‌های گفتمانی مناظرات امام چه بود و چگونه موفق شد هژمونی گفتمان حاکم را با مفصل‌بندی خاص خود به پرسش بکشد. فرضیه‌ای که به آزمون گذاشته می‌شود حاکی از آن است که مناظرات امام (ع) با مفصل‌بندی دال‌هایی چون حقانیت نبوت رسول اکرم (ص)، برگزیدگی و عصمت عترت حول دال مرکزی امامت توانست خود را در قالب گفتمان رقیب، که پاسخی شایسته برای تقاضاهای اجتماعی دارد، مطرح کند و با برهم زدن انسجام و وحدت گفتمان عباسی آن را دچار بحران، تزلزل و بی‌قراری کند و در نهایت هژمونی آن را به پرسش بکشد.

چگونگی ورود و سپس اقامت علی بن موسی الرضا در مرو، پایتخت خلافت اسلامی در دوران خلافت مأمون عباسی، موجب طرح فرضیه‌های مختلف به‌ویژه با محوریت برخی شخصیت‌های مهم آن دوران است. فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین در جریان ولایت‌عهدی و دیگر موضوع‌های مهم مرتبط با امام، گاه با تحلیل‌های متفاوت و حتی متضاد مواجه شده است. چنین به نظر می‌رسد برای دست‌یابی به درکی جامع و منطقی از مسائل مربوط به آن حضرت با مأمون و دربارش، ضرورت دارد افکار و اقدامات ذوالریاستین در مورد امام به دقت بررسی گردد. این پژوهش تلاش دارد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش پژوهش تاریخی، نقش این وزیر مقتدر را در چگونگی رابطه مأمون با امام رضا بررسی کند. یافته‌های پژوهش، گویای نفوذ فوق‌العاده ذوالریاستین بر مأمون است، با این حال وی در ارتباط با امام بیش‌تر متأثر از مأمون بود و کوشید با نزدیک ساختن افکار و تصمیم‌گیری خود به خلیفه، موقعیت خودش را تحکیم نماید. فضل با وجود داشتن اقتدار، نتوانست بر آن حضرت تسلط یابد، در عین حال شواهد متقنی نیز بر ارادت او نسبت به امام وجود ندارد.

همه آنانی که با فرهنگ اسلامی آشنایی دارند، می‏دانند که در این فرهنگ یکی از مقدّس ترین و محبوب ترین بناها، بنیان خانواده است و خانواده گریزی و یا سست کردن نهاد خانواده از زشت ترین کارها دانسته می‏شود. در بعضی از ادیان و مکاتب دیگر دنیا شاید تجرّد و ترک ازدواج نشانه فضیلت باشد، آن چنان که در مسیحیّت برای مردان و زنان راهبه چنین شرایطی را نیکو می‏شمارند ولی ما در اسلام کمتر عملی را میشناسیم که در آثار و برکات دنیوی و پاداش و ثواب اخروی به پایه ازدواج برسد. ازدواج سنّت رسول خدا(ص) و نصف دین انسان و وسیله پاک زیستن و پاک با خدا ملاقات کردن است. در همین رابطه از امام رضا(ع)روایت شده: «عَن أبی الحَسَن(ع)، قالَ: جاءَ رجلٌ إلی أبو جعفر(ع)، فقال أبو جعفر(ع): هَل لَکَ مِن زوجة؟ قال: لا، ثُمَّ قالَ أبو جعفر(ع): رَکعَتین یُصَلِّیهما رَجَلٌ مُتزَوِّجً أفضلُ مِن رجلٍ یَقومُ لیلَه و یَصومُ نهارَه أعزَبُ.» تسریع در تشکیل خانواده آثار ارزشمندی دارد، که از جمله آنها: 1. سلامت روحی و روانی دختران و پسران و جلوگیرس از فشار‏های عصبی و روانی؛ 2. حفظ سلامت اخلاقی جوانان و در نهایت سلامت اخلاقی جامعه؛ 3. پایان بخشیدن به دغدغه‏های والدین نسبت به سرنوشت و آینده جوانانشان.

دین به عنوان یکی از اصلی ترین نهادهای اجتماعی جوامع بشری وبه طور ویژه در ایران دارای اهمیت بسیار زیادی است. جامعه شناسی دین ،به مسئله نقش واهمیت دین به معنای عام در جوامع بشری نیز به اهمیت باورداشت ها و وعملکرد گروه ها وجوامع خاص می پرداز به عنوان مثال رابرت بلا معتقد است :دین همچنان نیروی طراز اول اجتماعی است (سیدمن،1386،).این نیروی طراز اول اجتماعی درنگاه پیتر برگراز سرچشمه های عمده ایست که آدم ها در اعصار گوناگون کوشیده اند از طریق آن ،وجودشان را معنا کنند(همیلتون،1387،265) .برگرولاکمن معانی مشترک ،بدیهی ومبتنی بر عقل سلیم را مبنای سازماندهی اجتماعی می دانند ،اما بیشتربه معانی مشترک وآشکارا فراگیری می پردازند که از دل معانی مبتنی بر عقل سلیم پدید می آیند.آن ها بر این نظراند که غرایز پایدار و مشخص انسان ها بسیار محدودند،بنابراین ،این پایداری زندگی اجتماعی باید از دل آن محیط اجتماعی بیرون آید که خود آن ها خلقش کرده اند ،ودراین محیط،ارزش ها ومعانی فراگیر در وهله اول ارزش ها ومعانی مذهبی اند که کانون واقعی سازمان اجتماعی را پدید می آورند وهمه درآن مشترکند.(یان کرایب،1391،127) این نوع نگاه خلاقانه به عنوان رویکرد پدیدارشناختانه نام دارد ،که براساس آن با حذف پیش فرض ها و داوری ها وتاثیرات القایی مبادلات زندگی روزمره ورسوبات بقایای تقلیل،آن چه باقی می ماند همان است که من در جهان بصورت واقعی وعینی می یابیم (توسلی،1368،13)این اصل که به اصل ((اپوخه))معروف است آگاهی ذهنی خود فرد است که یقینی است،یعنی حضور هستی ناب آگاهی در وجدان که ازآن طریق کل جهان هستی (در حضور وجدان)هستی می یابد(توسلی،1386،351).بنابراین براساس رویکرد پدیدارشناسانه افراد بصورت خلاقانه خود عمل اجتماعی را تجربه می کنند واین تجربه زیسته به صورت میان ذهنی درآگاهی دیگران نیز پدیدار میشود.بر اساس توضیحات فوق ما بدنبال این هستیم تا تجربه زیسته زائران زیارت بارگاه امام رضا(ع) در مشهد مقدس، از لحاظ تجربه زیسته آنها واشتراک میان ذهنی این تجربیات در افراد دیگر،به عنوان یکی از مهمترین شعائر ومناسک دینی نزد شیعیان را مورد بررسی قرار دهیم.

بررسی کنش‌های رخ ‌داده در برخی دوره‌های تاریخی به دلیل حساسیت آن دوره و جایگاه ویژه کنش‌گران دارای اهمیت است؛ زیرا می‌تواند الگوی مفیدی برای فهم رویدادها و ژرفا یافتن درک عمومی باشد. در این مقاله، کنش‌های متظاهرانه مأمون در مواجهه با امام ‌رضا(ع) در دوران خلافت با استفاده از ظرفیت‌های تحلیل ‌گفتمان لاکلا و موفه با تأکید بر دو مفهوم اصلی زنجیره هم‌ارزی و حاشیه‌رانی تبیین می‌شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، مأمون در دوره‌های مختلف به تناسب موقعیت از راهکارهای هم­ارزی مانند تظاهر به تشیع، دعوت امام(ع) به مرو، پیشنهاد ولایت‌عهدی، باورداشت آخرالزمانی، به‌کارگیری نمادهای شیعی و تطمیع استفاده کرده است. هم‌چنین، راهکارهای حاشیه­رانی مانند مهندسی روابط اجتماعی، کتمان فضایل، تضعیف جایگاه اجتماعی، تضعیف جایگاه علمی، ترور شخصیت، حصر ارتباطی، زندان، حصر خانگی، حذف فیزیکی و شهادت بهره گرفته است. روش مواجهه مأمون با امام(ع) را می‌توان به سه دوران بحرانی ابتدای حکومت، تثبیت حکومت و حصر فرهنگی- ارتباطی امام(ع) تقسیم کرد. با این حال، به‌صورت دقیق نمی‌توان هرکدام از راهکارها را به یک دوره خاص نسبت داد، اما مأمون در دوره‌های اول و دوم بیشتر از زنجیره هم‌ارزی استفاده کرده است و هر‌چه به دوره سوم نزدیک می‌شویم، استفاده از مکانیسم حاشیه‌رانی بیشتر ‌گردیده است. هم‌چنین، گاهی به‌صورت توأمان از سازوکارهای برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی استفاده شده است.