جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایتی بلند مشتمل بر ذکر ماجرای توطئه¬ برای قتل پیامبر و پیمانی با عنوان «صَحیفه مَلعونه» منسوب به حذیفه یمانی، یکی از صحابه پیامبر، در منابع متاخر شیعی موجود است. منابعی که این روایت در آن‌ها آمده: نزهة الکرام و بستان العوام، إرشاد القلوب دیلمی، التهاب نیران الاحزان و الیقین سید بن طاووس است به قرن هفتم و پس از آن برمی¬گردند. در این مقاله این روایت از جنبه¬های سندی و محتوایی بررسی شده تا میزان اعتبار آن سنجیده شود. بنابر ارزیابی صورت گرفته، افزون بر متأخر بودن منابع، در اسناد این روایت کاستی¬هایی از جمله برهم¬ریختگی، ناشناختگی و ضعف راویان نمایان است. در محتوای آن نیز، شواهدی بر ساختگی بودن قالب و ساختار آن وجود دارد که نشان می¬دهد این گزارش احتمالا بر اساس تصویرسازی کاتب یا کاتبان نوشته شده¬است. کاتب اگرچه از منابع متقدم بهره برده، اما روایت او با چندین گزارش دیگر پیرامون زمان ترور پیامبر و مکان نگارش پیمانه نامه بدست منافقین مخالفت دارد. از این رو، دو احتمال برای گزارش مذکور در نظر گرفته می¬شود. نخست آنکه کلیت گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود می¬باشد و کاتب دست به سندسازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی پرورانده شده که در فرض هر صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.

مقالۀ حاضر به دنبال بررسی گفتمان کارآمد و مؤثر تناصح و تعاون در روابط حاکمان و مردم است که در نهایت منتهی به ایجاد و پیشرفت جامعۀ صالح می‌شود. نویسندگان با استفاده از خطبه 216 نهج‌البلاغه به بررسی و تحلیل ماهیّت روابط و حقوق متقابل مردم و حکومت پرداخته و با الهام از خطبۀ مذکور به استخراج و تبیین یک گفتمان راهبردی برای تنظیم این روابط پرداخته‌اند. روش پژوهش این مقاله به صورت کتابخانه‌ای و کیفی است به نحوی که مباحث مدّنظر در حوزۀ روابط و حقوق و هم‌افزایی‌های حکومت و مردم از منظر امیرالمؤمنین علی؟ع؟ مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و در آخر نیز نتیجه به دست آمده این است که ایجاد نظام الفت بین مردم و حاکمان منتهی به تناصح و تعامل ایشان با یکدیگر خواهد شد و با حرکت هر کدام در ریل مناسب، مؤلّفه‌های جامعه صالح در اجتماع نمودار خواهد شد.

پژوهش در حوزه قرائات‌ قرآن کریم نشان می‌دهد مسأله «عطف» در زبان عربی، از دو جهت بر پیدایش اختلاف‌های قاریان اثرگذار بوده است. نخست آنکه انعطاف‌پذیری پاره‌ای از واژگان در عطف شدن یا نشدن به واژه‌ پیشین، به اختلاف در تعیین اِعراب آن واژه می‌انجامد. از سوی دیگر، گاه قاریان به‌رغم توافق در معطوف بودن یک واژه، در تشخیص «معطوف علیه» اختلاف داشته‌اند؛ امری که به سبب خوانش متفاوت معطوف، به دو اِعراب مختلف منتج شده است. در این میان، مقاله حاضر بر آن است تا با کاوش در آیات مختلف قرآن، از الگوهای تکرارشونده اختلاف قرائت که متأثر از مسأله «عطف واژگان» می‌باشند، پرده بردارد. روش و شیوه تحقیق حاضر، استشهاد به اختلافات پدیدار شده میان قاریان قرآن است و دستاورد و نتیجه آن، آشکار ساختن نقش عطف در پیدایش وجوه قرائت می‌باشد.

قرآن کریم و اساساً هر متنی، محصول یک گفتمان است. تحلیل این گفتمان مؤید نقش‌آفرینی سه مؤلفه اصلی متن، مؤلف و مخاطب در خلق این گفتمان است؛ در عین اینکه تحلیل گفتمان از مؤلفه متن آغاز می‌‌شود، نیت‌مندی فرستنده (مؤلف) از شکل‌گیری این متن، اثرگذاری بر مخاطب (فهمنده‌مدار) در بالاترین سطح است. ازاین‌رو به‌موازات بهره‌گیری از زبان معیار در ارائه پیام‌های متن، از زبان خلاقانه استفاده می‌‌کند تا پیام را در سطحی مطلوب، برجسته ساخته و آن را با هدف رهنمون ساختن مخاطب به مشارکت در فهم و درک متن سامان‌دهی کند. پیام‌های به زبان معیار، سطح فهم تعبیریِ مخاطب را به سبب شناخت‌دهی و تغییر نگرش در او و پیام‌ها در قالب زبان تمثیل، سطح فهم تأویلیِ او را با هدف تغییر در رفتارش نشانه رفته است. به‌رغم غالبیت نقش زیبایی‌آفرینیِ متن قرآن (برجسته‌سازی) که مخاطب را به تکاپو وامی‌دارد تا بتواند با متن ارتباط برقرار سازد، موانع شخصیتی، معرفتی و فرهنگی- اجتماعی، مانع از آن می‌‌شوند که مخاطب، فعالانه در امر دریافت پیام شرکت کند. ازاین‌رو در مواجهه، درک و حفظ پیام، گزینشی عمل می‌‌کند.

در تاریخ تفکر، فلسفه و ادیان، «عقل» موضوع بحث‌های زیادی بوده است. در قرآن کریم واژه «عقل» بسیار به­کار رفته و از آن سخن گفته شده است. بنابراین یکی از سوال مهم آن است که «عقل» در جهان­بینی قرآنی، چه معنایی دارد؟ حوزه معنایی عقل، در قرآن، شامل چه مؤلفه‌هایی است و چه رابطه‌ای بین عقل و سایر ‌مؤلفه‌ها وجود دارد؟ عقل در قرآن همراه با مفاهیم نزدیک به آن، حوزه معنایی خاصّی تشکیل داده که بخشی از جهان‌بینی قرآنی را به نمایش می‌گذارد. در این جهان­بینی برخلاف رویکرد اکثر فلاسفه، عقل به معنای موجودی مستقل وجود ندارد و این حوزه‌ معنایی، شامل مؤلفه‌هایی چون آیه، تفکر، تذکر، تفقه، هدایت، ایمان و... است. بین این مفاهیم و عقل، رابطه همنشینی و جانشینی ویژه­ای برقرار است؛ از جمله آنکه مهم­ترین ارتباط، میان عقل و ایمان برقرار شده است. این نوشتار می‌کوشد چگونگی کاربرد عقل در قرآن و نیز مؤلفه‌های حوزه معنایی آن در جهان‌بینی قرآنی را بر اساس اصول زبان‌شناسی استخراج نماید.

اسماعیل بن ابی­زیاد سَکونی شعیری، محدثی است که روایات بسیاری از او نقل شده و از همین‌رو در جوامع روایی و فقهی، مهم و اثرگذار قلمداد شده است. او به دلایل زیر در منابع رجالی و فقهی، «عامی­مذهب» و «ضعیف» دانسته شده است: عدم فتوای شیخ صدوق به منفردات سکونی، تصریح برخی از فقیهان و صاحب­نظرانِ دانش رجال امامیه برضعف و عامی بودن و حتی کفرِ سکونی و اتحاد مسلکِ وی با اهل‌سنت. در پژوهش حاضر، پس از تبیین دلایل و شواهدِ مذکور، به بازاندیشیِ انتقادی و کشف میزانِ اتقان این گزاره­ها جهت اثبات نظریه عامی بودن و ضعف سکونی پرداخته شده و این نتیجه به­دست آمده است که در تمسک به این دلایل و شواهد، به جمیع قرائنِ مؤثر در تشخیص جایگاه و ضعف یا وثاقت راوی توجه نشده است و یا منحصراً به رجوع به منبع رجالی اکتفا شده است. عدم توجه به اماراتِ امامیت و وثاقتِ سکونی از قبیل: محتوای روایات سکونی، عدم تقیه اهل‌بیت (ع) از حدیث با وی، مقبولیتِ روایات سکونی، روایتِ اصحابِ اجماع و کثرتِ روایت اجلاء از این راوی، از دیگر اشکالات این نظریه است. بر این اساس، این راوی در شمارِ محدثان «امامی­مذهب» و بلکه از «ثقات امامیه» پذیرفته می­شود.

روایاتی در جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت به ثبت آمده است که بر کراهت برخی روابط جنسی دلالت دارد. در این دسته از احادیث، برخی زمان­ها و حالات مورد نهی قرار گرفته که البته بخشی از آنها از نظر دلالت، مضطرب و پریشان است. در این میان، روایت­‌های فراوان و البته معتبری وجود دارد که از مقاربت در آخر ماه بر حذر داشته و آن را مکروه اعلام داشته است. در بسامدی کمتر، جماع در اول و میانه ماه نیز منع و نهی شده است. در این پژوهش برای ارائه فهمی ژرف‌تر از روایات پیش‌گفته، با واژه‌شناسی «شهر» در آیات قرآنی، مفهوم جدیدی از این واژه ارائه شده است. نیز با بهره‌گیری از سیاق روایات و نتایج علم پزشکی، فرضیه جدیدی پیشنهاد شده است که نهی از روابط جنسی در آخر ماه، فرمانی در جهت تکثیر نسل و افزایش موالید بوده است.

گام نخست در بهینه‌سازی پژوهش‌های علوم قرآنی، تحلیل و بررسی تحقیق‌هایی است که در سالیان اخیر به رشته تحریر درآمده است. بنابراین هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان پراکندگی و گرایش موضوعی مقالات حوزه علوم قرآن در نشریات علمی پژوهشی است. بازه زمانی مورد پژوهش که با روش تحلیل محتوا صورت گرفته است، مقالاتی است که بین سال‌های 1386-1390 به چاپ رسیده است. در این روش، مقالات از لحاظ موضوعی تحلیل شده­اند و مبنای تعیین موضوع، مقوله­های استخراج‌شده از اصطلاحنامه علوم قرآن است. از مجموع283 مقاله ارائه‌شده، 282 عنوان مقاله، تألیفی و یک عنوان مقاله ترجمه‌ای بوده است. بیشترین سهم ارائه مقالات با %8/53 به متخصصان با مدرک تحصیلی دکتری اختصاص دارد و بیشترین مشارکت از نظر رتبه علمی، مربوط به آن دسته از اعضای هیئت‌علمی است که استادیار هستند. در تألیف و انتشار مقالات حوزه علوم قرآن، سهم مردان %7/87 و سهم زنان %3/12 بوده است. همچنین %7/62 مقالات دارای یک نویسنده، %9/33 دو نویسنده و %4/3 دارای سه نویسنده است. از ‌نظر وابستگی سازمانی، دانشگاه فردوسی مشهد در صدر مؤسسات آموزشی پژوهشی قرار دارد. تحلیل موضوعی مقالات نشان می‌دهد بیشترین سهم با %8/15 به مقوله «مکاتب تفسیری» اختصاص داشته، «موضوعات قرآنی» با %4/14 و «دلالت واژگان قرآنی» با 7/12 درصد در مرتبه‌های بعدی قرار دارند. در پایان، هفت پیشنهاد برای بهینه‌سازی پژوهش‌های علوم قرآنی ارائه شده است.

برداشت اولیه از آیه ﴿وَ أَنکِحُوا الایامی مِنکُم وَ الصالِحینَ مِن عِبادِکُم و إِمائِکُم إِن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغنِهِمُ اللهُ مِن فَضلِهِ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ﴾ (نور: 24/ 32)، بر این امر دلالت دارد که ازدواج، به استغنای انسان و رفع نیازهای مادی می‌انجامد. از آنجا که در روایات بسیاری، فقر معضلی اجتماعی خوانده شده و راهکارهایی برای مقابله با آن اندیشیده شده است، این سؤال رخ می‌نماید که چگونه فقر ملموس در جامعه با ازدواج‌های موجود، سازگار است؟ برای پاسخ به این سؤال، واژگان «نکاح» و «ایامی» مفهوم‌شناسی شده است؛ با تکیه ویژه بر مدلول‌های آن در قرآن، تبیین مراد اصلی آیه با عنایت به سیاق و بافت آن، توجه به روایات به ثبت آمده و در نهایت دیدگاه‌های مفسران. فرضیه ما در این پژوهش بر این نکته استوار است که آیه در مقام نهی از تأخیر ازدواج به دلیل فقر اقتصادی است. بنابراین تحقق ظاهر آیه که بر وعدة بی‌نیازی دلالت دارد، وابسته به اموری همچون مشیت و اراده خداوند، مصلحت فرد و ... است.

در آیه 57 سوره یونس، قرآن مجید به «شفاء» توصیف شده است: ﴿شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ﴾. بیشتر عالمان مسلمان، شفای مذکور را روحانی و معنوی تفسیر کرده­اند، اما در این پژوهش با استفاده از قرینه‌های مختلف، درصدد اثبات این نکته هستیم که مفاد آیه عام است و هر نوع شفایی را دربرمی‌گیرد. عمده این قرائن مبتنی بر کشفیات علوم تجربی است که عامل اصلی خطر در بیماری‌های قلبی عروقی را زمینه­های ذهنی فرد نسبت به عامل فشار و در نتیجه، نوع ارزیابی و برخورد با آن معرفی می­کند؛ همچنان که خداوند نیز با وصف ﴿مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ﴾ پیش از اشاره به خاصیت شفابخشی، پیشگیری از امراض قلبی را با عمل به موعظه­های قرآن ممکن می­داند که با سه عامل میسر می­گردد: تفکر و تعقل، شناخت صحیح و ایمان به خدا. این مقاله ضمن اثبات فرضیه فوق، نشان می­دهد که تأکید آیه مذکور بر این است که شفای امراض جسمی در گرو شفای امراض روحی است.