جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فردوسی در شاهنامه، فلسفه و فلاسفه را نکوهش می کند.آیا او با تفکر و تعقل مخالف بوده است؟ از شاهنامه چنین چیزی برنمی آید. او از مخاطبین خود می خواهد در پناه خرد زندگی کنند. پس نمی تواند با تفکر و تعقل مخالف باشد. آیا فلاسفه گروهی منسجم با عقایدی مشترکند؟ زمانه فردوسی چنین چیزی را تایید نمی کند. پس فردوسی در نکوهش فلاسفه کدام گروه از آنها را در نظر داشته است. حکیم طوس از فلاسفه غیر الهی که منکر مبدا و معاد بوده اند و نیز فلاسفه ای که با اتکا به خرد بشری از دیگر منابع معرفتی استغنا می جستند، بیزاری می جوید. فردوسی دربرابر کلمه فلسفه از کلمه حکمت استفاده می کند در تلقی فردوسی، فلسفه و حکمت مترادف نیستند، بلکه در تقابل با هم قرار دارند.

بینامتنیت را نخستین بار ژولیا کریستوا در مورد روابط میان متون به کار برد. پس از وی افرادی نیز به بررسی مباحث بینامتنی از دیدگاه های متفاوت پرداختند و مفهوم آن را تغییر دادند. یکی از این افراد ژرار ژنت است که گسترده تر و نظام یافته تر بدان پرداخت و روابط میان متنی را با تمام متغیرات آن مورد بررسی قرار داد و آن را ترامتنیت نامید. اسکندرنامه های منظوم که در شکل گیری آن ها مجموعه ای از «پیش متن» ها موثراند در طول تاریخ حیات خویش با بسیاری از عناصر فرهنگی و اعتقادی ملل و زبان های مختلف درآمیخته و محتوایی داستانی و افسانه ای یافته اند. با وجود تمایزاتی که نیت مولفان، اقتضائات اجتماعی و فکری روزگار هر اثر و گاه «دلهره تاثیر» در این آثار به وجود آورده، وام گیری ها و تاثیر و تاثرهای این متون نشانگر بینامتنیت صریح آن هاست. اسکندرنامه های منظوم فارسی را می توان بر اساس آرای وی مورد بررسی قرار داد و از دیدگاه تازه ای به مطالعه روابط میان این متون پرداخت. در این نوشتار ویژگی های میان متنی (اسکندرنامه های فردوسی، نظامی و امیرخسرو) از دیدگاه بینامتنی (هم حضوری) و بیش متنی (تاثیر و تاثر) ژرار ژنت بررسی می شود تا با مشخص شدن مشترکات بینامتنی این آثار، میزان و چگونگی تاثیرپذیری و تاثیرگذاری آنها بر یکدیگر مشخص شود و نشان داده شود که این تاثیرات در چه حوزه هایی بیشتر اتفاق افتاده و تا چه اندازه ای آگاهانه بوده است.

چنین است کیهان پر درد و رنج                چه نازی به نام و چه نازی به گنج یحظی متلقو الآداب أثناء تطلعهم علی الأدب بقیم أخلاقیة سامیة وعبر تاریخیة یحتاج الإنسان لنیلها إلی سنوات بل عصور من التجارب وقد تکون حیاة الشخص ثمنا لما یناله من الخبرات التی تساعده علی سعادته بل علی إسعاد الآخرین أیضا. إن التراجیدیا أو المأساة بالرغم من إثارة الحزن العمیق لدی المشاهد، تأخذه إلی قاعات التفکیر لیتجنب المهالک التی أودت بالبطل التراجیدی إلی الموت أو الهلاک. فمتلقی المسرحیة بعد رجوعه من المسرح یسره ما توصل إلیه من قیم کانت روح البطل ثمنا لها.یلقی هذا المقال نظرة عابرة إلی التراجیدیا ومدلولاتها فی الأدب الدرامی، ثم یتطرق إلی تراجیدیة سیاوش عند الشاعر الإیرانی العملاق الحکیم فردوسی فی ملحمته الشهیرة المعروفة بالشاهنامه، مشیرا إلی شخصیاتها البارزة وما تترکه من أثر علی نفس القارئ. هذا ویقدم المقال غایات فردوسی الأخلاقیة التی تترتب علی هذا الجزء من الشاهنامة.

رنگها از عناصر برجسته دیداری است که در طول تاریخ در بازنمود باورها و پنداشت های آدمی نقش مهمی داشته است. بسیاری از هنرمندان با بهره گیری از ویژگیهای رنگهای گوناگون، خواسته های درونی خویش را در رنگها بازتابیده و از زبان رنگها رازهای خود را باز گفته اند.فردوسی توسی ـ سخنسرای توانای ایرانی ـ نیز در شاهنامه عظیم خود با هوشیاری و هنرمندی از این امکان شایسته بهره جسته است.در شاهنامه فردوسی ،4197 بار عنصر رنگ مورد توجه قرار گرفته که 73/32% از آن مربوط به رنگ سیاه و سپید و 27/67% آن شامل رنگهای دیگر است.میزان کاربرد رنگ سرخ در شاهنامه پس از سیاه و سپید با 468 بار تکرار در جایگاه سوم قرار دارد و اغلب، مفهوم نمادین مرگ و زندگی را باز می تابد و در بسیاری اوقات با باورهای اسطوره ای ملتهای دیگر نیز همانندی دارد.   مفهوم رنگ زرد 313 بار در شاهنامه به کار رفته است. پادشاهان اساطیری شاهنامه را فروغی درخشان نورانی می کند. آنها تاج و تخت زرین، قصر زرنگار و کفش زرینه دارند. برجسته ترین ارتباطی که میان این رنگ در اسطوره های شاهنامه و اساطیر ملتهای دیگر وجود دارد، نقشی است که رنگ زرد در لباس عروسان و کفن مردگان دارد. رنگ بنفش و رنگ سبز نیز با جلوه هایی نمادین از رنگهای پرکاربرد در شاهنامه فردوسی است.در این مقاله شیوه رفتار شاعرانه فردوسی با رنگهای یادشده بررسی و با یادکرد نمونه هایی توضیح داده شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

عنصر رنگ از عناصر ویژه ای است که می توان از طریق شناخت ویژگیها، خاصیتها و تاثیرات آن، از روی بسیاری از رمزها پرده برداری کرد و به رازهای پنهان بسیاری از پدیده ها دست یافت. در شاهنامه فردوسی 4197 بار عنصر رنگ مورد توجه قرار گرفته است. از این تعداد 3267 مورد ازنظر مفهومی نیز بیانگر معنای رنگ است. واژه های رنگی شاهنامه را در 18 دسته می توان جای داد. 67.27 درصد از رنگهای به کار رفته در شاهنامه مربوط به رنگهای بی فام (سیاه، سپید، تاریک، روشن، تیره، درخشان و ابلق) و 32.73 درصد مربوط به رنگ واژه های فامی (سرخ، زرد، سبز، بنفش و…) است. چنانچه به معنای نمادین رنگها توجه شود، پرده از روی بسیاری از رمزهای رنگین شاهنامه و ارزشهای هنری آن برداشته می شود و پیوند این متن حماسی با اسطوره ها و باورهای ملل دیگر آشکارتر می گردد. در این مقاله از میان رنگهای گوناگون شاهنامه، چگونگی استفاده فردوسی از رنگهای سیاه و سپید و ویژگیهای آن در شاهنامه بررسی شده است.

قاآنی به دلایلی به کرات از نامها و داستانهای شاهنامه ای در شعر خویش بهره گرفته و این تلمیحات را برای مدح، توصیف طبیعت، معشوق و احوال خود، تمثیل سازی و بیان مقاصد تعلیمی به کار برده است. مهمترین بخش اشارات ملی- پهلوانی قاآنی که موجب برتری وی بر سایر شاعران است، تلمیحات نادر اوست که از ماخذ متعددی مانند شاهنامه، منظومه های پهلوانی، متون تاریخی و ادبی دیگر و روایات نقالی و شفاهی/ عامیانه زمان استفاده شده است. شماری از ویژگیهای تلمیحات شاهنامه ای قاآنی عبارت است از: دقت در جزییات داستانهای شاهنامه، رعایت جادوی مجاورت، تقابل ویژگیهای یک شخص با خود او در ساختار تلمیح، تشبیه ممدوح به دو شخصیت شاهنامه ای با وجه شبهی واحد، ستایش ممدوح با ترکیب دو نام شاهنامه ای، و ... او افزون بر روایات شاهنامه به نام و نکته هایی از سرگذشت فردوسی نیز اشاره کرده است. قاآنی به گواهی شواهد متنوع و فراوان دیوانش پرتوجه ترین شاعر ادب فارسی به شاهنامه است و بیش از سخنوران دیگر توانسته تسلط خیره کننده خود را بر روایات ملی- پهلوانی ایران، در شعر خویش عرضه کند.

فردوسی نخستین شاعری است که با اثرپذیری از آغاز قرآن و اوستا، مثنوی خود را با نام خدا آغاز کرده و همین شیوه را در بیشتر نامه هایی که شاهان و پهلوانان فرهمند شاهنامه نگاشته اند، دنبال کرده است. نمونه های برجای مانده از شاعران پیش از وی و سروده های معاصرانش، این مهم را ثابت می کند و از این رهگذر، تاثیر ساخت و محتوای بیت آغازین شاهنامه را بر سروده های متاخران می توان دید. در این پژوهش، بیت سرآغاز شاهنامه، نخست در سطح زبانی (قالب شعری، وزن، قافیه، کارکرد واج ها و هجاها، دوگانگی واژه ها و مفاهیم، و ...)، دوم در گستره فکری شاعر (مثلث «نام و جان و خرد» و برخی از خاستگاه های اندیشه او) و سوم در سطح ادبی (ارزش های بلاغی، شیوه عظمت نمایی، براعت استهلال، و ...) بررسی می شود. در پایان، خوانندگان می توانند با مشاهده بیت آغازین هفده مثنوی برجسته فارسی، سرآمدی بیت آغازین شاهنامه را ارزیابی کنند.

نقد و تحلیل آثار ادبی در گذشته به منظور تشخیص سره از ناسره بود؛ اما اکنون از دید ساختگرایان هدف از نقد، شناخت ساختارهای زبانی متن و تحلیل بنیادهای معنوی آن است. یکی از ارمغان های مکتب ساختگرایی برای ادبیات، ایجاد مباحث روایت شناسی است. بنابر نظریه های روایت شناسی، می توان داستان رستم و سهراب را به عنوان یک روایت در دو سطح داستان و کلام (گفتمان) بررسی نمود: در سطح داستان با تکیه بر نظریات تولان و مارتین، ارزیابی رویدادهای به هم پیوسته، چگونگی شکل گیری بحران و فرایند گذر از بحران بررسی می شود، و بنابر الگوی گرماس، نقش شخصیت ها در پیشبرد داستان و ارتباط آنها با زمینه داستانی مدنظر است. در سطح کلام یا گفتمان بنابر «دید روایی» راجر فالر، موقعیت فردوسی به عنوان راوی، نوع ارتباط و نگرش راوی نسبت به شخصیت ها و تاثیر آنها در روند روایت ارزیابی می شود.

به نظر اغلب پژوهشگران، داستان آرش در شاهنامه ابومنصوری و دیگر خداینامه ها نبوده است، اما گروهی بر این باورند که این داستان در منابع شاهنامه وجود داشته، اما فردوسی آن را حذف کرده است. یافته ها نشان می دهند که ادعای وجود داستان آرش در شاهنامه ابومنصوری قطعیت ندارد. در متون پهلوی موجود نیز، جز یک اشاره چیزی از داستان آرش نیامده است. بررسی های ما نشان می دهد که داستان آرش اساسا نباید در خداینامه ها آمده باشد. آرش کمانگیر می تواند از زمره مردان مقدس در آیین پارتی یا قهرمان مردمی یا یادگاری از یک آیین کهن پیش از زرتشتی باشد. بنابراین آرش، با همه شهرتش در میان مردم، در خداینامه های ساسانیان، با توجه به دشمنی آنان با اشکانیان جایی ندارد. از طرفی، آرش کمانگیر جنگاوری است از سپاه منوچهر و به هیچ وجه در زمره شاهان یا پهلوان-شاهان قرار نمی گیرد و روایت پهلوانی او در خداینامه ها و پس از آن شاهنامه فردوسی جایی ندارد.